Warmia wobec wydarzeń roku 1813

Jasiński, Janusz

Warmia wobec wydarzeń roku 1813

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 229-233

M

I

S

C

E

L

L

A

N

E

A

Janusz Jasiński

WARMIA WOBEC WYDARZEŃ ROKU 1813

L a ta 1813— 1815 o k re śla się jak o o k re s w ie lk ie g o p rz e b u d z e n ia n a ro d o ­ w ego N iem iec. W w o jn ie w y zw o leń cz ej (B efre iu n g skrie g ) N iem cy, g łów nie P ru s ac y , w zięli o d w e t za k lęsk i dozn an e w w o jn ie z N apoleonem , zw łaszcza za J e n ę i T ylżę. S zczególnie p o d noszona je s t w lite r a tu r z e ro la P ru s W schod­ nich , gdzie h a sło s k ie ro w a n ia b ro n i p rz ec iw k o d o ty ch c za so w em u sojusznikow i, F ra n c ji, znalazło szero k i o d d źw ięk n a jw c z eśn ie j, jeszcze p rz e d w y d a n iem p rzez k ró la F r y d e ry k a W ilh elm a III sły n n e j p ro k la m a c ji z W ro cław ia A n m e in

V o lk \

C ała h isto ry c z n a lite r a tu r a n iem ie c k a w sło w ach n ajw y ższeg o z ac h w y tu sła w i b o h a te rstw o , p ośw ięcenie, z ap ał, o fiarn o ść ty c h la t, z w rac a u w a g ę n a liczne szereg i o ch o tn ik ó w w s tę p u ją c y c h do tw o rząceg o się w o jsk a p ru sk ie g o — la n d w e ry , czyli o b ro n y k ra jo w e j. M ożna tu p rz y k ła d o w o w y m ien ić o lb rzy m ie, liczące b lisk o 1000 s tro n d r u k u dużego fo rm a tu dzieło W a lth e ra T o m u sch a ta o sto su n k u P ru s do N apoleona, w y d a n e w z w iązk u ze z b liżając ą się se tn ą rocznicą w o jn y z 1813 r o k u 2. D la u p a m ię tn ie n ia sz eśćd ziesiątej ro czn icy w o j­ n y w y z w o leń czej w ko ścio łach — ró w n ież n a W arm ii — w m u ro w a n o tab lice z n a zw is k am i p o leg ły ch żo łn ierzy , w a lcząc y ch w te j w o jn ie w w o jsk u p ru s ­ k im 3.

N ie k w e stio n u ją c p a trio ty z m u p ru sk ie g o , w y k a za n e g o zw łaszcza w p ie rw ­ szym ro k u w o jn y , uw ażam , że doty ch czas p rz e d sta w ia n o to z ag ad n ien ie zb y t jed n o stro n n ie , g d y ty m czasem rzeczy w isto ść b y ła b a rd z ie j złożona. Istn ie je sz e re g ro zp o rząd zeń re je n c ji w seh o d n io p ru sk ie j (późniejszej k ró lew ie ck ie j) w ła śn ie z r o k u 1813, k tó re w p ro s t m ó w ią o n iec h ęc i m ieszk ań có w do now o ro z p o cz y n ają ce j się w o jn y o w olność P ru s , o u c h y la n iu się od słu ż b y w o j­ sko w ej, o d e ze rcja c h i o u k ry w a n iu d e z e rte ró w .

R e je n c ja w sch o d n io p ru sk a donosiła 11 m arc a 1813 ro k u , że n a tle ogól­ n e g o z ap a łu p rz y fo rm o w a n iu la n d w e ry „ u d erz a w oczy n iesu m ien n o ść n ie ­ k tó ry c h m n ie jsz y ch u rz ę d n ik ó w i chłopów , k tó ra w te n sposób się u ja w n ia w poszczególnych okolicach, iż ro zk azy w ła d z w ogóle n ie są w y k o n y w an e lu b z n a jw ię k sz ą o pieszałością (L a u ig k e it). Ba, p o z w ala ją o ni n a w e t u ciek ać

1 T . B a c h , T h e o d o r G o t t li e b v o n H ip p e l, d e r V e r f a s s e r d e s A u f r u f s : „ A n m e i n V o l k ”. E in G e d e n k b l a t t z u r f ü n f z i g j ä h r i g e n F e i e r d e r E r h e b u n g P r e u s s e n s , B r e s la u 1863, s s. 183—188. 2 W . T o m u s c h a t , P r e u s s e n u n d N a p o le o n I, L e ip z ig 1911. 3 P a s t o r a l b l a t t f ü r d ie D iö z e s e E r m l a n d , 1873, n r 18—19, s. 109. R o z p o r z ą d z e n ie c e s a r z a z 2 IX 1873. N a t a b l i c a c h w y r y t o n a p i s : A u s d i e s e m K i r c h s p i e le s ta r b e n f ü r K ö n i g u n d V a t e r ­ l a n d ; p o n i ż e j u m ie s z c z o n o n a z w i s k a p o l e g ły c h .

230 Jan u sz Ja siń sk i

k a n to n isto m i m ło d y m ludziom zd olnym do słu żb y w o jsk o w ej lu b ich u k r y ­ w a ją ” J. T ak ie p o stę p o w a n ie z asłu g u je n a ogólną p o g a rd ę, ale i zm usza do w y d a n ia sz e re g u z arz ąd z eń — p ouczała d a le j re je n c ja . Z ależnie od w ielkości p rz e stę p stw a , w in n i k a ra n i b ęd ą g rz y w n ą, złożeniem z u rz ęd u , aresz tem , a n a ­ w e t u t r a t ą k o k a rd y n aro d o w ej. O sta tn ia k a ra oznaczała o tic ja ln e po zb aw ien ie czci o b y w a telsk iej. R eje n cja p o n a d to p o sta n a w ia ła , iż o ile k to ś obcy z a trz y ­ m a się n a d łu że j niż 24 go d zin y i n ie p o tra fi w y ja śn ić pow odu sw ojego p o b y tu w d a n e j m iejscow ości, w ów czas zostanie p rz e k a z a n y do m iejsca stałeg o z a ­ m ie sz k an ia 5.

Czy b y ły to ty lk o p o jed y n cze w y p a d k i? Czy re je n c ja d e cy d o w a łab y się w ogóle pisać n a te n te m a t, g d y b y z ja w isk o d e ze rcji n ie p rz y b ie ra ło c h a ­ r a k te r u m asow ego?

N ieb aw em poszły d alsze o strzeżen ia. O kazało się, że część zobow iązanych do służby w o je n n ej sy m u lo w a ła fizyczną n iez d atn o ść 6. W m a ju re je n c ja zno­ w u czuła się zm uszona ostrzec, iż m ężczyźni zo bow iązani do służby w lan d - w erze, k tó rzy u d a ją c się do in n y c h m iejscow ości u c h y la ją się od n ie j, b ęd ą tra k to w a n i jak o d e ze rte rzy i o d pow iednio k a ra n i. N a k a ry n a r a ż a ją się ró w ­ n ież ci, k tó rzy p rz y jm u ją d e z e rte ró w do sw oich dom ów 7.

G e n e ra ł Y orck von W a rte n b e rg o raz m in is te r A le k sa n d e r von D ohna za o p ła tą zw o ln ili od słu żb y w o jsk o w ej m en o n itó w , k tó ry m re lig ia z a b ra n ia ła nosić b ro ń . F a k t te n sp ow odow ał w ielk ie w z b u rz e n ie (grosse G ährung) w p o ­ w iecie m alb o rsk im , gdzie całe g m in y w z b ra n ia ły się p rzed służbą w la n d - w erze s.

A ja k w y g lą d a ła sy tu a c ja n a W arm ii? S ejm sta n o w y P ru s W schodnich i p ra w o b rz e ż n ej części P ru s Z ach o d n ich u c h w alił w K ró le w cu 7 lu te g o 1813 ro k u p o w o ła n ie la n d w e ry w liczbie 20 ty sięc y i 10 ty się c y re z e rw y . Ju ż w ty d zie ń p o tem b isk u p w a rm iń s k i Jó zef von H o h en zo llern w ezw ał podległe sobie du ch o w ień stw o , ab y w k a za n ia c h kościeln y ch ap elo w ało o zgłaszanie się do a rm ii d la ra to w a n ia p ru s k ie j o jczy zn y 9. W y p ełn iając to p o lecen ie ks. J ó ­ zef von K o m o ro w sk i 4 k w ie tn ia w ygłosił w O lsztynie p ło m ien n e kazan ie, z ach ęcając do do b ro w o ln eg o zasilan ia o ddziałów la n d w e ry . P rz y p o m n ia ł o ja r z ­ m ie P ru s pod p an o w an ie m N apoleona, o sp lą d ro w a n iu O lszty n a p rz ez w ojska fra n c u sk ie 2 lu te g o 1807 ro k u , w reszcie o ró żn y ch nieszczęściach sp ro w ad z o ­ n y ch p rzez ty ra n ó w n a ziem ie p ru sk ie 10. Z ap ew n e pod w p ły w em ty c h słów ,

4 A m t s b l a t t d e r K ö n i g l ic h e n O s t p r e u s s is c h e n R e g i e r u n g , 1813, n r 15 z 17 I I I , ss. 116 n , Z a r z ą d z e n i e r e j e n c j i z 11 I I I 1813. 5 I b id e m . 6 I b id e m , n r 20 z 14 IV , s. 184, Z a r z ą d z e n i e r e j e n c j i z 8 IV 1813. 7 I b id e m , n r 29 z 29 V , s. 281, Z a r z ą d z e n i e r e j e n c j i z 19 V 1813: S o l lt e n d e n n o c h Ü b e r t r e ­ t u n g e n V o r k o m m e n , so w i r d d e r , w e l c h e r s ic h e n t f e r n t h a t , s o a n g e s e h e n , a ls o b d e r s e l b e d i e A b s i c h t z u r D e s e r ti o n g e h a b t h ä t te . 8 C. F r ic c i u s , Z u r G e s c h ic h t e d e r E r r i c h t u n g d e r L a n d w e h r i n O s t- u n d W e s t p r e u s s e n u n d i n L i t t h a u e n i m J a h r e 1813, B e r li n 1838, s. 18. 9 A r c h iw u m D ie c e z ji W a r m iń s k i e j w O ls z ty n ie , A r c h iw u m B i s k u p ie ( d a l e j A D W O , A B ), J .B . 64 a, O k ó l n i k b p a J . v . H o h e n z o l le r n a z 15 I I 1813. 10 H . B o n k , G e s c h ic h t e d e r S t a d t A l l e n s t e i n , B d . 2, T h . 1, A l l e n s t e in 1930, s s. 29—33. O to k i l k a c y t a t ó w z k a z a n i a k s . K o m o r o w s k ie g o : B ü r g e r u n d B e w o h n e r d e r S t a d t u n d d e s L a n ­ d e s , d ie L i e b e z u m V a t e r l a n d e u n d T r e u e z u m K ö n i g e r u f e n e u c h u n t e r d i e F a h n e d e r V e r ­ t e i d i g u n g . B i s j e t z t e r la n g e n w i r d e r Ü b e r m a c h t F r a n k r e i c h s . D e r F r ie d e , d e n u n s e r f r i e ­ d l i c h g e s i n n t e r M o n a r c h m i t V e r l u s t d e r H ä l f te s e i n e r U n t e r t a n e n i m J a h r e 1807 s c h lo s s ,

W arm ia w o b ec w ydarzeń 1813 roku 231 w s k u te k do raźn eg o im p u lsu , z O lszty n a zgłosiło się do la n d w e ry 7 o c h o tn i­ ków R ów nież k ilk u o ch o tn ik ó w poszło z O rn e ty 12. P ro c e n to w o n a jw ię ce j o c h o tn ik ó w d o sta rcz y ło g im n a z ju m w B ra n ie w ie, bo n a ogólną liczbę 71 u czniów pod p ru s k ie s z ta n d a ry zgłosiło się 17, co sta n o w iło 24% ls. W ty m o sta tn im w y p a d k u o d d ziałało oczyw iście p ru sk ie w y c h o w a n ie z ak ład u szkol­ nego. S po śró d u rz ęd n ik ó w w a rm iń s k ic h w s ła w ił się n a jb a rd z ie j ra d c a ziem - s tw a k ra jo w eg o , pó źn iejszy p ie rw sz y la n d r a t b ra n ie w sk i, F e rd y n a n d von Schau, k tó ry o rg a n iz o w a ł la n d w e rę n a całe j W arm ii i u z b ro ił z w ła sn y c h śro d k ó w 3732 p ieszy ch o raz 244 k a w a le rz y s tó w 14.

Je d n a k ż e po m im o ty c h p rz y k ła d ó w —· w ła śn ie n a W arm ii, sp e c ja ln ie zaś n a w si, w id a ć b y ło w ie lk ą obojętność, a n a w e t n iech ęć i w rogość do u c ze st­ n ic tw a w d alszej w o jn ie, do w s tę p o w a n ia w sze reg i la n d w e ry . N a f a k t te n zw rócił u w a g ę już w ro k u 1919 A loys M a rq u a rd t: „W k a żd y m o k rę g u m ia n o ­ w an o k o m isarza w yborczego. D la k a te d ry fro m b o rsk ie j ko m isarzem w y b ra n o s e k re ta rz a k a p itu ły , ks. B lu d au a . W d n iu 11 k w ie tn ia [1813 r. — J.J.] zeb ra li się około g o d zin y c zw a rte j po p o łu d n iu n a p lac u k a te d ra ln y m w szyscy p o d ­ leg a jąc y o b o w iązk o w ej służbie w lan d w e rz e m ężczyźni w w ie k u od 17 do 40 lat. Z ja w ili się w szy scy obecni w e F ro m b o rk u kan o n icy . S e k re ta rz k a p i­ tu ły , ks. B lu d au , w ygłosił n a jp ie rw o d p o w ie d n ie p rzem ó w ien ie , w k tó ry m s ta r a ł się obudzić m iłość o jczyzny i poczucie o b ow iązku, p o czym zgodnie z ro zp o rząd ze n iem w ezw ał z e b ra n y c h do do b ro w o ln eg o zg łaszan ia się do la n d ­ w e ry , w y licz ają c jed n o cześn ie korzyści, jak ie p rz y słu g u ją o chotnikom . A le n ie zgłosił się n ik t..” I d o d aje od sieb ie M a rq u a rd t: „ F a k t nieco d ziw ny, zw a­ żyw szy po w szech n ie p a n u ją c y w ów czas zap ał, bo gdzie in d zie j zd arzało się, że zgłoszenia p rz e k ro c zy ły z ap o trze b o w a n ie ” 15.

W y d aje się, że zdziw ien ie M a rq u a rd ta w y n ik a ło z z asu g ero w a n ia się w sp o m n ian ą już lite r a tu r ą p rzed m io tu , bo z o b o jętn o ścią n a a p ele ta k w ładz

b r a c h te u n s k e i n e S e g n u n g e n , s o n d e r n s c h lu g u n s n o c h t i e f e r e W u n d e n , a ls d e r K r i e g s e lb s t D i e je n i g e n , d ie s ic h u n t e r F u r c h t u n d Z i t t e r n n a c h i h r e n H ü t t e n z u r ü c k s t a h l e n , f a n d e n s ie g a n z a u s g e le e r t u n d v e r w ü s t e t . A u s g e z o g e n b is a u f s B l u t s t a n d e n s ie d a . S e l b s t d ie d u n k l e N a c h t z e ig t e ö f t e r s d e n A u g e n d a s S c h a u s p ie l d e r V e r h e e r u n g . E s s ti e g e in e F l a m m e z u m H i m m e l u n d b e z e i c h n e te d e n O r t d e r K r i e g e r . О F r e u n d e , B r ü d e r ! b e w a f f n e t e u c h io l­ d e r d i e s e n a llg e m e i n e n R u h e s tö r e r . I h r , d ie e u c h d ie W a h l e i n s t t r e f f e n s o ll, in d e r R e i h e d e r F r i e d e n s e r r i n g e r z u s t e h e n , la s s t e u c h n i c h t d u r c h e u r e E h e h ä l f t e , d u r c h e u r e K i n d e r , d u r c h e u r e F r e u n d e u n d B e k a n n t e n w e i c h l i c h m a c h e n . E u c h r u f e t d i e V o r s e h u n g , s te h a t u n s g e z e u g t , u n d w i r m ü s s e n i h r e m F in g e r f o lg e n , e r i n n e r t e u c h , w a s i h r d i e s e r u n d e u r e m V a t e r l a n d e s c h u ld i g s e y d . G e h e t m i t M u th i n d e n K a m p f , d e n n i h r k ä m p f t f ü r e u r e R u h e , f ü r d i e S i c h e r h e i t e u r e s E i g e n th u m s , u n d f ü r d i e a l lg e m e i n e B e g l ü c k u n g E u r o p a s . 11 [A.] G r u n e n b e r g , G e s c h ic h t e u n d S t a t i s t i k d e s K r e i s e s A l l e n s t e i n , A l l e n s t e in 1864, s. 50; F . H i p l e r , C h r o n i k d e r S t a d t A l l e n s t e i n , Z e i t s c h r i f t f ü r d ie G e s c h ic h t e u n d A l t e r t u m s ­ k u n d e E r m l a n d s ( d a le j Z G A E ), B d . 12, 1899, s s. 567—579. 12 F . B u c h h o lz , B i ld e r a u s W o r m d i t t s V e r g a n g e n h e i t , W o r m d i tt 1931, s. 185. 13 F . H i p l e r , H e i n r ic h S c h m ü l l i n g u n d d i e R e f o r m d e s e r m l ä n d is c h e n S c h u l w e s e n s a m E in g a n g d e s 39. J a h r h u n d e r t s , Z G A E , B d . 8, 1886, s. 279; B. M . R o s e n b e r g , A u s d e r G e s c h ic h t e d e s G y m n a s iu m s z u B r a u n s b e r g , Z G A E , B d . 30, 1966, s . 543. 14 E r i n n e r u n g e n a n d e n e r s t e n L a n d r a t v o n B r a u n s b e r g F e r d in a n d v o n S c h a u u n d s e in e Z e i t , B r a u n s b e r g 1882, s s. 14— 16; F . B u c h h o lz , B r a u n s b e r g i m W a n d e l d e r J a h r h u n d e r t e , B r a u n s ­ b e r g 1934, ss. 207 n .; J . J a s i ń s k i , S p r a w a p i ę ć d z i e s i ą t e j r o c z n i c y z a b o r u W a r m i i (1882), K o m u ­ n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k ie , 1976, n r 1, s s. 85 n. 15 A . M a r q u a r d t , O p f e r u n d L e i s t u n g e n d e r e r m l ä n d is c h e n D o m k a p it e ls i n d e n J a h r e n 1806 b is 1815, Z G A E , B d . 20, 1919, s s . 508 n . P r z e k ł a d z a A . R o g a ls k im , K o á c íó t k a t o l i c k i n a W a r m ii i M a z u r a c h , W a r s z a w a 1956, s. 370.

232 Ja n u sz Ja siń ski

p a ń stw o w y c h , ja k i k o śc ieln y ch m ożna się b y ło sp o tk a ć n a W arm ii częściej n iż to d o ty ch czas uw ażano.

O p isan y p rzez M a rq u a rd ta w y p a d e k d o ty cz y ł lu d n o ści m ie sz k ają ce j w po­ bliżu F ro m b o rk a . A le p o dobnie było i w B ra n ie w ie . R ów nież tu ta j n ie zgło­ sił się a n i je d e n o c h o tn ik 16. O d o b ro w o ln y c h zgłoszeniach do la n d w e ry czy do la n d s z tu rm u , to znaczy po sp o liteg o ru szen ia , nie w s p o m in a ją w sw oich o p r a ­ co w an iach h is to ry c y R eszla, Je z io ra n , B isk u p ca czy B iszty n k a, chociaż p ra w ie w k a żd e j z ty c h k sią że k jes t m ow a o e n tu z ja z m ie d la s p ra w y w o jn y z F r a n ­ cją 17. O d w ro tn ie, tra fia m y tu i ów dzie n a w zm ian k i o d e ze rcja c h , ja k n a p rz y ­ k ła d w O rn ecie czy R eszlu 1S.

N ow e św ia tło n a s p ra w y te rz u c a ją m a te ria ły p rz ec h o w y w a n e w A rc h i­ w u m D iecezji W a rm iń s k ie j w O lsztynie oraz w A rc h iw u m P a ra fia ln y m w Szą- b ru k u . W p a źd z ie rn ik u 1813 O fic ja la t w e F ro m b o rk u o ra z b isk u p w a rm iń s k i w y s ła li o k ó ln ik i do d ziek an ó w w B arczew ie, O lsztynie i J e z io ra n ac h , w k tó ­ ry c h stw ie rd z a n o z o b u rzen iem , iż ch ło p i z ta m te jsz y c h stro n n ie chcą iść do la n d s ztu rm u . D zieje się ta k w p a ra fia c h : b ieso w sk iej i żegockiej w d e k a ­ n acie jezio rań sk im , w ra m s o w sk ie j w d ek an a cie b a rcz ew sk im o raz w p u rd z - kiej, b u try ń s k ie j, g ry ź liń sk ie j, w rz e s iń s k ie j i sz ą b ru c k ie j w d ek an a cie o lsz ty ń ­ skim . D o d ajm y tu od siebie, iż w Y w y p a d k a c h chodziło o p a ra fie polskie, a w jed n y m (Żegoty) o n iem ieck ą. N a d e k a n a t o lsz ty ń sk i — p isał b isk u p — s k a rży ł się n a jb a rd z ie j m a jo r von C h a rn o w sk i. N astę p n ie b is k u p w y rz u c a ł księżom teg o d e k a n a tu b ra k p a trio ty z m u (M a n g el an P a trio tism u s). W d e k a n a ­ cie b a rcz ew sk im o p o rn e stan o w isk o w obec ż ąd a ń zw ierzch n o ści zajm o w ał ksiąd z b e n e fic ja t F ry d e r y k K o ra lli. B isk u p w sk az y w a ł d u ch o w ień stw u , iż zo bow iązani są p rzy p o m in ać i p ouczać o obo w iązk u w obec k ró la i ojczyzny, ty m b a rd z ie j że p o słu sze ń stw o w obec w ład zy w y n ik a z n a k az ó w re lig ijn y c h . T ym czasem chłopi w y k a z u ją k rn ą b rn o ś ć (w id e r sp e n stig zeigen), o ni zaś (tzn. księża) n a z jaw isk o to nie re a g u ją 19.

P ro b o szczam i w ro k u 1813 byli: w B iesow ie — Ig n a cy P o m p eck i; w B u ­ tr y n a c h —W a le n ty K łossow ski, szlachcic z P olski; w G ry ź lin a ch — J a n M a- teb lo w sk i; w P u rd z ie — p rz y p u szc zaln ie K le m e n s R o sen m ejer; w S z ą b ru k u — J a n S z w a rk ; w e W rzesin ie — J a n L a m p e rs k i i w Ż eg o tach — Z y g m u n t R eh- schiff. Z u w a g i n a zw yczaj ob sad zan ia p a r a f ii p o lsk ich proboszczam i z n ając y ­ m i dobrze języ k ojczy sty sw oich p a ra fia n m ożna sądzić, że w y m ien ie n i księża pochodzili w w iększości z lu d n o ści w a rm iń s k ie j, etn ic zn ie p o lskiej.

W k ro n ice p a ra fia ln e j w S z ą b ru k u w p isa n y został o k ó ln ik b isk u p a Jó z efa

16 S. M ie lc a r c z y k , D ie F a m il ie K o s l o w s k i, Z G A E , B d . 31/32, 1967/1968, s . 365: D a k e i n e f r e i w i l l i g e n M e l d u n g e n i n B r a u n s b e r g e r f o l g t e n , w u r d e n d ie P e r s o n e n in e i n e r b e s o n d e r e n L i s te e r fa s s t, d ie f ü r d a s z u s t e l l e n d e K o n t i g e n t ( im g a n z e n 116 M a n n ) i n F r a g e k ä m e n . 17 A. P o s c h m a n n , 600 J a h r e R ö s s e l. B i l d e r a u s a l t e r u n d n e u e r Z e i t (1337—1937), R ö s s e l 1937, s . 63; t e n ż e , 600 J a h r e S e e b u r g . B i ld e r a u s a l te r u n d n e u e r Z e i t (1338— 1938), S e e b u r g 1938; R . T e i c h e r t , D ie G e s c h ic h t e d e r S t a d t B i s c h o f s b u r g , B is c h o f s b u r g 1934; E . B r a c h v o g e l , G e ­ s c h ic h t e d e s K i r c h s p i e ls B i s c h o f s te i n , Z G A E , B d . 35, 1971, s s. 7—142. 18 F . B u c h h o lz , B i ld e r a u s W o r m d l t t , s. 185. Z d e z e r t o w a ł c z e l a d n ik ś l u s a r s k i z O r n e ty ; H . M a ń k o w s k i, E r m l ä n d i s c h e H e i m a t b il d e r m i t b e s o n d e r e r B e r ü c k s i c h t i g u n g d e s K r e i s e s R ö s ­ s e l, A l l e n s t e in 1926, ss. 28 n . U c ie k li z w o j s k a p r u s k i e g o F r a n c i s z e k K r e t s c h m a n n , je g o s y n o ­ w ie o r a z je s z c z e 2 m ie s z k a ń c ó w s p o d R e s z la . 19 A D W O , A B , A b t. J . L 7, O k ó l n i k O f i c j a la t u w e F r o m b o r k u i p is m o b p a J ó z e f a v . H o - h e z o ll e r n a z 19 X 1813.

W arm ia w o b ec w ydarzeń 1813 roku 233 v on H o h en zo llern a o tre ś c i p o d o b n ej do w yżej w ym ien io n eg o . Otóż b isk u p stw ie rd za ł, iż dochodzą go n ie p o k o ją ce w iadom ości z d e k a n a tó w o lsztyńskiego, b arczew sk ieg o i jezio ra ń sk ieg o . M ianow icie chłopi sp rz ec iw iają c się z arz ą ­ dzeniom , zo b o w iązu jący m ich do słu ż b y w la n d s z tu rm ie , w y k a zu ją b r a k p a ­ trio ty z m u . T a n ie p a trio ty c z n a p o sta w a n ie k tó ry c h d e k a n a tó w zag ra ża p ię k ­ n e m u d u ch o w i og ó ln ej jedn o m y śln o ści, k tó ry ob ecn ie ożyw ia w szy stk ie serca. Ju ż w o k ó ln ik u z 15 lu te g o z w ra c a ł u w a g ę d u c h o w ień s tw u n a te sp ra w y . D u ch o w ień stw o w im ię re lig ii i n ieszczęśliw ej ojczyzny w in n o w zyw ać, aby żadetn o b y w a tel n ie op u ścił w nieszczęściu sw ego k ró la . W ty m celu n a le ży zjednoczyć w szy stk ie siły. O bow iązkiem k się ży je s t n a k ła n ia n ie p a ra fia n do la n d s z tu rm u .

N astę p n ie b isk u p u św ia d a m iał, ja k „ stras zn e n ieszczęścia” m oże p o ciąg ­ n ą ć za sobą b r a k p a trio ty z m u , a w ięc n ie ła sk ę k ró la n a w y żej w y m ien io n e d e k a n a ty o raz p o w szech n ą p o g a rd ę w szy stk ic h p a trio tó w , co w o stateczności s p ro w a d z i nieszczęście n a całą diecezję w a rm iń s k ą 20.

P rzy to czo n e pow yższe fa k ty p ro w a d z ą do n a stę p u ją c y c h w niosków . W ro k u 1813 d u ch p ru sk ie g o p a trio ty z m u n a W arm ii o g a rn ą ł p rz ed e w szy st­ k im in te lig e n cję , w yższe d u ch o w ień stw o i n ie k tó re k o ła m ieszczańskie. N a to ­ m ia st ch ło p i p o zo staw ali o b o jętn i w obec a p e li sw oich w ładz, z a jm u ją c n ie ­ rz ad k o n a w e t w ro g ą p ostaw ę. P o d o b n ie s c h a ra k te ry z o w a ć m ożna i uboższe m ieszczaństw o. I jed n i, i d ru d z y do w o jsk a szli ra c z e j pod p rz y m u sem . C h a ­ r a k te ry s ty c z n y jes t też „ b ra k p a trio ty z m u ” p ru sk ie g o u polskiego d u c h o w ień ­ stw a p o łu d n io w ej W arm ii, co ta k m ocno p o d k re ślił b isk u p w arm iń sk i.

20 A r c h iw u m P a r a f i a l n e w S z ą b r u k u , K r o n i k a p a r a f i a l n a , W p is z 13 X 1813. E R M L A N D W Ä H R E N D D E R E R E IG N I S S E D E S J A H R E S 1813 Z u s a m m e n f a s s u n g I n d e m b i s h e r i g e n S c h r i f t t u m w i r d ü b e r e in e n g e w a l ti g e n p a t r i o t i s c h e n A u f s c h w u n g g e s p r o c h e n , v o n d e m 1813 d a s g e s a m t e O s t p r e u ß e n e r f a ß t w u r d e : s o m e l d e t e n s ic h m a s s e n h a f t u n d f r e i w i ll ig S o l d a te n , d i e in d ie L a n d w e h r u n d i n d e n L a n d s t u r m e i n t r a t e n , u m g e g e n N a p o le o n z u k ä m p f e n . D ie s e S c h i l d e r u n g e n b e z ie h e n s ic h e b e n f a l ls a u f E r m l a n d . S ie h a b e n j e d o c h i n d ie s e m F a l l e e in ig e , s o g a r i n d e n B u c h p u b l i k a t i o n e n a n g e f ü h r t e n T a t s a c h e n v e r ­ s c h w i e g e n , d i e j e t z t d u r c h n e u e b e r e i c h e r t w e r d e n k ö n n e n , d ie i n d e n Q u e l le n s a m m l u n g e n d e s A r c h iv s d e r D iö z e se O l s z ty n u n d i n d e m P f a r r a r c h i v i n S z ą b r u k i n d e r W o je w o d s c h a f t O ls z ty n a u f g e f u n d e n w o r d e n s in d . D ie Q u e lle n la s s e n g e w i s s e r m a ß e n d i e K e h r s e it e d i e s e r F r a g e e r k e n n e n . E s g e h t d a r a u s h e r v o r , d a ß e s i n s b e s o n d e r e d i e e r m l ä n d i s c h e n B a u e r n w a r e n , d i e i n d a s p r e u ß i s c h e H e e r n i c h t f r e i w i l l i g e i n t r e t e n w o l l te n , u n d , w e n n s ie z w a n g s w e is e e in g e z o g e n w u r d e n , h ä u f i g d e s e r t i e r t e n . D e n M a n g e l a n p r e u ß i s c h e m P a t r i o t i s m u s e r w ie s e n a u c h d i e p o ln is c h e n P f a r r e r im s ü d li c h e n E r m l a n d . U b e rs . J . S e r c z y k