Charakterystyka wybranych tendencji rozwojowych Olsztyna w latach 1947-1967

Pleban, Józef

Charakterystyka wybranych

tendencji rozwojowych Olsztyna w

latach 1947-1967

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 477-502

J O Z E F P L E B A N

C H A R A K TE R Y ST Y K A W Y BRA NY CH T E N D E N C JI RO ZW O JO W Y C H

O LSZTY N A W LA TA CH 1947— 1967

W za leżn o ści od ch arakteru , za g a d n ien ia z w ią za n e z r o zw o jem ka żd eg o m iasta można p o d zielić na d w ie za sa d n icze grupy. P ier w sz ą z n ich sta n o w ią zagad n ien ia w y n ik a ją c e z roli, jak ą m iasto sp ełn ia w stru k tu rze a d m in istra cy jn ej (stolica kraju, region u , subregionu , m ik roregionu) oraz w stru k tu rze gospodarczej (ośrodek p rzem y ­ słu, h an dlu, tu rystyk i, w ę ze ł k o m u n ik a cy jn y ) s ie c i osad niczej. N a d rugą grupę s k ła ­ dają s ię prob lem y zw ią za n e z fu n k c jo n o w a n iem o rg a n izm u m ia sta i za sp o k o jen iem potrzeb za m ieszk u ją cy ch m ia sto ludzi.

P ro b lem y p ierw szej grup y m ają ch arakter w io d ą cy , a sk ła d a ją ce się na tę grupę d zia ły gospod arki narod ow ej sp ełn ia ją ro lę czy n n ik ó w m ia sto tw ó rczy ch . P ro ­ b lem y drugiej g ru py m ają charak ter w tó rn y , a sk ła d a ją ce się na tę gru pę działy gospodarki n arod ow ej z w ią za n e są z za sie d len iem i o b słu gą zam ieszk u ją cej m iasto lud ności.

Spośród o gółu c zy n n ik ó w m iasto tw ó rczy ch szczeg ó ln ie isto tn y w p ły w na rozw ój O lsztyn a m ia ła fu n k cja adm in istra cy jn a m ia s t a 1. Od 1945 r. O lsztyn je st sied zibą w ła d z w o jew ó d zk ich i p o w ia to w y ch . Z rolą m ia sta jak o ośrodka w o jew ó d zk ieg o w ią ż e s ię k ilk a fu n k c ji sp ołeczn o -g o sp o d a rczy ch , d eterm in u ją cy ch w znaczn ym sto p ­ n iu charak ter i rozw ój lu d n o ścio w y i p rzestrzen n y m ia s t a 2. Są to fu n k c je ośrodka a d m in istra cji p u bliczn ej i s p o łe c z n e j3; fu n k c je ośrodka d ysp ozycji i a d m in istra cji

1 P o d sta w o w y m opracow an iem , z k tórego k o rzy sta n o do n in iejszeg o a rtyku łu, je s t m aszynopis W ojew ódzk iej P r a c o w n i U rba n isty czn ej przy W yd ziale B u d o w n i­ ctw a, U rb a n isty k i i A rch ite k tu ry PW R N w O lszty n ie pt. R o zw ó j m ia s ta O lszty n a

w la ta c h 1947— 1967 w ś w ie tle p la n ó w z a g o sp o d a ro w a n ia p r ze strz e n n e g o — op ra co ­

w a n y zesp ołow o. R ed ak cja o góln a i część opisow a: m gr inż. arch. J a n P a t a l a s , dr ekon. J ó zef P l e b a n , m gr inż. arch. K azim ierz T y 11 o; część ta b ela ry czn a i g r a ­ ficzna: inż. arch. S te fa n S ł o w i ń s k i , inż. H a lin a F a l t y n , m gr inż. arch. W a le­ r ia n W i e r z c h o w s k i , m gr inż. arch. J a cek O s a d o w s k i , m gr inż. T adeusz R a - d o m s k i , m gr inż. M aria W łodzim ierz S p y t , inż. J a n M a d e j . U zu p e łn ie n ie części tabel: m gr inż. arch. J a n P a t a l a s i dr ekon. J ó z ef P l e b a n . P o d a n e w dalszej c zęści p rzy p isó w n u m ery tab lic dotyczą p ow y ższeg o opracow ania.

2 Ibidem .

3 Z w a żn iejszy ch fu n k c ję tę rep rezen tu ją n a stęp u ją ce in sty tu c je i z w ią za n e z n i­ m i obiekty: K o m itet W o jew ó d zk i P o lsk iej Z jedn oczon ej P a r tii R obotn iczej, P r e z y ­ dium W ojew ódzkiej R ady N arod ow ej, Sąd W ojew ódzki, K o m itet M iasta i P o w ia tu P o lsk iej Z jednoczonej P a rtii R obotn iczej, P rezy d iu m P o w ia to w ej i M iejsk iej R ady N arod ow ej, zarządy w o jew ó d zk ie, p o w ia to w e i m ie jsk ie z w ią zk ó w za w o d o w y ch i sto ­ w arzyszeń w y ższej u ży teczn o ści ta k ich jak N a czeln a O rganizacja T ech n iczn a, T o w a ­ r zy stw o W iedzy P o w sz ec h n ej i in n e.

478 J O Z E F P L E B A N

g o sp o d a r c ze j4; ośrodka n a u k o w e g o 3; ośrodka k u ltu r a ln e g o 6; ośrodka d ysp o zy cji tu ­ ry sty czn ej 7; ośrod ka u n ik a ln y ch u słu g z d r o w o tn y c h 8, w r eszcie fu n k c je ośrodka un ik a ln y ch u słu g han d lo w y ch , rzem ieśln iczy ch i g a str o n o m ic z n y c h 9. W la ta ch 1945— 1970 isto tn y m i czyn nik am i m ia sto tw ó rczy m i b y ły p on ad to fu n k c je p r z e m y sło w e 10 oraz fu n k cja zaplecza gospodarczego w p o sta ci baz, m a g a zy n ó w i sk ła d ó w o zasięgu r e g io n a ln y m ,ł .

Spośród fu n k cji w tórn ych zw iązan ych z rolą m iasta jak o jed n o stk i osad niczej istotn y w p ły w na p rzestrzenny rozw ój O lsztyna posiadało m ieszk a ln ictw o w ie lo r o ­ dzinne i jednorodzinne, u słu g i p o d sta w o w e i o g ó ln o m ie jsk ie 12 oraz w y p o sa żen ie m ia ­ sta w urządzenia siec io w e ta k ie jak u lice i w ę z ły k o m u n ik a cy jn e, urząd zen ia w o d n o - -k a n a liza cy jn e, en erg ety czn e i środ k i k o m u n ik a cji m ie js k ie jи . C zynnik iem m ającym isto tn y w p ły w na rozw ój O lsztyna b y ły ta k że zniszczenia w o je n n e o b ejm u ją ce około 40°/o zab u d ow y m ie j s k ie j 14.

Z niszczeniam i najbardziej d o tk n ięte zo sta ło Stare M iasto, K ortow o i fra g m en ty w a żn iejszy ch arterii k o m u n ik a cy jn y ch w rejon ach w ę złó w k o m u n ik a cy jn y ch . Z d e­ w a sto w a n o urządzen ia w o d n o -k a n a liza cy jn e, lin ie p rzesy ło w e en erg ii elek try czn ej, urządzenia telefo n iczn e, środ ki k o m u n ik a cji m iejsk iej, W procesie przestrzen nego rozw oju m iasta w yróżn ić m ożna n a stęp u ją ce zasad n icze etapy:

4 Do w a żn iejszy ch in sty tu c ji należą tu: N arodow y B an k P o lsk i, B a n k R olny, P a ń stw o w y Zakład U bezp ieczeń, Zakład U b ezpieczeń S p ołeczn ych , P o w szech n a K asa O szczędności, a ponadto bra n żo w e zjedn oczen ia p rzem y słu klu czo w eg o i teren o w eg o , zjed n oczen ia b u d o w n ictw a o g óln ego i rolniczego, sp e cja listy cz n e przed sięb io rstw a bu d o w la n e o zasięgu w o jew ó d zk im , Z jed n oczen ie P rzed sięb io rstw H a n d lo w y ch oraz W ojew ódzk ie P rzed sięb io rstw o H and lu H urtow ego, a tak że Z w iązek S p ółd zielczości Pracy, S p ó łd zieln i In w a lid ó w i G m innych S p ó łd zieln i oraz P a ń stw o w a K om u nikacja Sam och od ow a i p rzed siębiorstw a sp rzęto w o -tra n sp o rto w e o zasięgu w o jew ódzkim .

5 W tym zak resie n a leży w y m ien ić: W yższą S zk o łę R olniczą, W yższą S zkołę N a u czycielsk ą, p unkt k o n su lta cy jn y P o lite ch n ik i W a rszaw sk iej, O środek B adań N a u ­ k o w y ch im . W ojciecha K ętrzy ń sk ieg o , In sty tu t R ybactw a.

6 F u n k cje k u ltu r a ln e o zn aczen iu reg io n a ln y m p e łn ią m .in. T eatr im . Stefa n a Jaracza, T eatr L alek, M uzeu m M azu rskie, W ojew ód zki D om K ultu ry, D om Ś ro d o ­ w isk T w órczych , K lu b M ięd zynarod ow ej K siążki i P rasy, red ak cja „G azety O lszty ń ­ sk ie j”.

7 Do w a żn iejszy ch in sy tu cji tu ry sty czn y ch n ależy: „O rbis”, P o lsk ie T o w arzystw o T u rystyczn o-K rajozn aw cze, P rzed sięb io rstw o T u ry sty czn e „ W a rsza w a -O lszty n ”, „G ro­ m ad a”.

8 W ym ien ić tu trzeba: S zp ita l W ojew ódzki, S zp ita l D ziecięcy , p rzych od n ie s p e ­ cja listy czn e, odd ziały sp ecja listy czn e itd.

9 T ak ie jak P o w szech n y D om T ow arow y, R oln iczy D om T o w arow y, D om D z iec ­ ka, „Eldom ”, „Ju b iler”, sk lep m u zyczny, „M otozbyt”, „D elikatesy", D om U sług, R e­ stau racja „N ow oczesn a”.

10 O lsztyn sp ełn ia rolę ośrodka p rzem y słu zw ła szcza ch em icznego, spożyw czego, drzew n ego (O lsztyńskie Z ak łady O pon S am och odow ych , Z akłady M ięsne, O lszty ń ­ sk ie F a b ry k i M eb li i in n e za kład y przem ysłow e).

11 N p. bazy sp r zę to w o -m a te ria ło w e p rzed sięb io rstw b u d o w n ictw a ogólnego, m ieszk a n io w eg o , rolniczego i sp ecja listy czn eg o , d rogow ego i p rzed sięb io rstw tra n s­ p ortow ych. M agazyn y h u rto w e p rzed sięb io rstw ha n d lo w y ch w y m a g a ją c e lo k a liza cji w zgru pow aniach (na teren ie dzieln icy skład ow ej).

12 U słu g i p o d sta w o w e obejm u ją u słu g i cod zien n ego uży tk u jak np. żłobki, przed­ szk ola, szk oły p o d sta w o w e, sk lep y ogó ln o sp o ży w cze itp. Są one lo k a lizo w a n e na te ­ ren ie o sied li m ieszk a n io w y ch . N a u słu g i og ó ln o m iejsk ie sk ład ają się urządzen ia c h a ­ r a k tery zu ją ce się niską często tliw o ścią u ży tk o w a n ia lo k a lizo w a n e w śród m ieściu i cen tru m m iasta.

13 Por. K. T у 11 o, J. P a t a l a s , Z z a g a d n ie ń u r b a n is ty k i O ls zty n a w la ta ch

1945— 1964, S zk ice o lszty ń sk ie. P raca zb iorow a pod red ak cją J. J a s i ń s k i e g o ,

O lsztyn 1967, ss. 365 n. Ibidem , s. 357.

C H A R A K T E R Y S T Y K A T E N D E N C J I R O Z W O J O W Y C H O L S Z T Y N A 479

1) O kres od 1945 r. do 1950 r. ch ara k tery zu ją cy s ię o db ud ow ą w a żn iejszy ch urządzeń i o b iek tó w zw ią za n y ch z fu n k c jo n o w a n iem m ia sta i u słu g a m i k u ltu ra ln y m i dla lu d n ości, p on adto odb ud ow ą istn ieją cy ch za k ła d ó w p rzem y sło w y ch oraz u rzą­ dzeń gospodarki k o m u n a ln e jI5. W ok resie tym m ia ły m ie jsc e n ieliczn e n ow e r ea liza ­ cje zw ią za n e z adm in istra cy jn ą fu n k cją m ia s t a 16 oraz m ie s z k a ln ic tw e m 17.

2) O kres 1950— 1959, w k tó ry m w yb u d o w a n o W yższą Szk o łę R olniczą oraz ro z­ poczęto b u d o w ę n o w e j jedn orod nej pod w zg lęd em fu n k c ji dzieln icy p r z em y sło w o - -sk ła d o w e j u m o żliw ia ją c su k c e sy w n ą lik w id a c ję zn a jd u ją cy ch się na teren a ch m ie ­ szk a n io w y ch u c ią ż liw y c h baz, m a g a zy n ó w i sk ła d ó w . W ażnym eko n o m iczn y m a sp e k ­ tem teg o przed sięw zięcia b y ło stw o rzen ie m o żliw o ści k oord yn acji bran żow ej i p rze­ strzen n ej r ea lizo w a n y ch w te j d zieln icy in w e sty c ji. Isto tn e zn a czen ie dla dalszego rozw oju m ia sta m iała zw ią za n a z bu d ow ą d zieln icy p r z em y sło w o -sk ła d o w ej decyzja dotycząca sy stem u urządzeń w o d n o -k a n a liza c y jn y ch o b słu g u ją ceg o p ó łn o cn o -w sc h o d ­ nią cześć m ia sta . W y k o n a n ie urządzeń p rzesy ło w y ch tej części sy ste m u k a n a liza cji san itarn ej u m o żliw iła w la ta ch 1958— 1960 b u d ow a o sied li m ieszk a n io w y ch na n o ­ w y ch , przed tem n ie z a in w e sto w a n y ch t e r e n a c h 18 (d zieln ica w schod nia).

3) O kres po 1960 roku cech u je ek sp a n sja b u d o w n ictw a m ieszk a n io w eg o na n o ­ w e teren y , poło żo n e w d zieln icach Zatorze, zach od nia i w sc h o d n ia 19. N a teren ie Z atorza w z n ie sio n o o sied la : P o d leśn a , J a g iello ń sk a , L um u m by, w d zieln icy w sc h o d ­ niej o sied la K ołob rzesk a, D w orcow a, a w trakcie z a b u d o w y zn a jd u je s ię o sied le Nad Jarem , w dzieln icy za ch o d n iej p o w sta ły z esp o ły dom k ów jedn orod zin n ych przy ul. B a łty c k ie j, w L ikusach i w K o rto w ie. W ty m ok resie w zn oszono przew a żn ie dla rodzin w ie lo d z ie tn y c h b u d y n k i p ię c io - i jed en a sto k o n d y g n a cy jn e, czego w y ra zem b y ło bardzo in te n sy w n e w y k o rzy sta n ie teren u . U je m n y m z ja w isk ie m om a w ia n eg o b u d o w n ictw a b yło c zęścio w e w y k o n a n ie b u d y n k ó w o szczęd n o ścio w y ch . Z u w a g i na m a łe p o w ierzch n ie u ż y tk o w e izb, brak n ieza leżn y ch p o w ią za ń k o m u n ik a cy jn y ch dla p oszczególnych p o m ieszczeń (atrium ) oraz brak b ezpośred n iego kon ta k tu ze św ia tłe m n a tu ra ln y m p o m ieszczeń k u ch en n y ch n ie należą o n e do c h lu b n y ch osią g n ięć. W o m a ­ w ia n y m okresie su k c e sy w n ie m o d ern izo w a n o u k ła d k o m u n ik a cy jn y m ia sta . P o sz e ­ as D w orzec k o lejo w y , dw orzec au tob u sow y, D om K u ltu ry Z w iązk u Z aw od ow ego K olejarzy, S ta ry R atusz itd.

16 B iurow ce: P o w sz ec h n eg o Z akładu U b ezp ieczeń przy ul. K ościuszk i, P o lsk ich Z ak ład ów Z bożow ych przy ul. P arty za n tó w , K om itetu W o jew ód zk iego P o lsk iej Z jed ­ noczon ej P a rtii R obotn iczej przy u l. Szrajbera, P rezy d iu m W o jew ódzkiej R ad y N a ­ rodow ej przy ul. Z w y cięstw a .

17 B u d o w n ictw o p lom b ow e g łó w n ie p rzy u licach K o ściu szk i i L im a n o w sk ieg o . 18 Por. K. T y 11 o, J. P a t a l a s , op. cit., ss. 360— 362,

19 D zieln ica śró d m iejsk a — te r en ogran iczon y od zachodu doliną rzeki Ł yny, od p ółn ocy torem k o lejo w y m . Od p o łu d n io w eg o w sc h o d u zak oń czon y te r en a m i i s t ­ n ieją ceg o in ten sy w n e g o z a in w esto w a n ia . D zieln ica Z atorze — teren o gran iczon y od zach odu rzeką Ł yn ą i od p o łu dnia torem k o lejo w y m . D zieln ica zach od nia — teren r o zcią g a ją cy się p o m ięd zy rzeką Ł y n ą a J ezio rem K rzyw ym . D zieln ica w sch o d n ia — teren p o łożon y na p o łu d n io w y w sch ó d od d zieln icy Śródm ieście. S k ła d a się z zesp o łu oderw a n y ch od sieb ie fra g m e n tó w zab u d ow y daw n ej i n a jn o w szej. Ta o sta tn ia sk u ­ pia się w p ó łn o cn ej części d zieln icy w rejo n ie sk rzy żo w a n ia ul. K ołob rzesk iej i D w o rco w ej. Z istn ie ją c e j z a b u d o w y n a jw ięk sz y obszar z a jm u je K o lon ia M azurska. D zieln ica sk ła d o w o -p rz e m y sło w a — te r en y p o łożon e na w schód od Ś ródm ieścia. Sk ła d a się z trzech części: część A , w zasad zie już zab ud ow an a, zn a jd u je s ię na półn oc od ul. K ołob rzesk iej oraz na w sch ó d od toru k o lejo w eg o w k ieru n k u S z c zy t­ na. Część В p rzylegająca do c zęści A , położona na w schód od toru k o lejo w eg o na m. Szczytn o, zn a jd u je s ię a k tu a ln ie w tra k cie zabu d o w y w a n ia . Część С a k tu a ln ie o gra­ niczona do te ren u O lszty ń sk ich Z ak ład ów O pon S am o ch o d o w y ch . C ała ta dzielnica ch arak teryzu je się jed n orod nością fu n k c ji (przem ysł, b u d o w n ictw o , m agazyn y, składy).

480 J O Z E F P L E B A N

rzon e i u lep szo n e zo sta ły jezd n ie ulic W arszaw sk iej, W ojska P o lsk ieg o , P ien iężn eg o , 1 M aja, J a g iello ń sk iej, Jagiello ń czy k a , Z w y cięstw a . P rzeb ud ow an o w ę z ły przy R atu ­ szu i dw orou 'kolejow ym , zbu d ow an o rondo i w ia d u k t p rzy p la cu G en. Bem a.

W raz z p rzestrzen nym rozw ojem O lsztyna m ia ł m ie jsc e w zrost liczb y z a m ieszk u ­ jącej m iasto lu d n o ści oraz w zro st liczb y osób zatru d n ionych w po szczeg ó ln y ch d zia ­ ła ch gospodarki narodow ej. W zrost liczb y p o szczeg ó ln y ch grup lud ności n ie k sz ta ł­ to w a ł się jedn ak ow o, co ilu stru je tab ela 1. W ynika z n iej, że w o m a w ia n y m ok resie liczba lu d n ości w zrosła ponad dw u k rotnie. Spośród p oszczególnych grup lud ności w y ższą od przeciętn ej dla ogółu lu d n ości d y n a m ik ę w zro stu p osiad ała ty lk o grupa w w ie k u szk olnym . W grupie tej w sk a źn ik w zrostu liczb y lu d n o ści w w ie k u szk oły p o d sta w o w ej i średn iej k s z ta łto w a ł s ię w la ta ch 1947— 1967 na id en ty czn y m p o zio ­ m ie. W poszczególnych , w y ró żn io n y ch w ta b eli etap ach czasu, w sk a źn ik w zrostu w ob y d w u ty ch grupach m łod zieży k s z ta łto w a ł się n a to m ia st n iejed n a k o w o .

W la ta ch 1947— 1956 w y stęp o w a ło o d w ro tn e zja w isk o , gd yż w y ższy od p r z ec ię t­ nego dla całej lu d n o ści w sk a źn ik w zro stu w y k a z y w a ły grupy lu d n o ści za liczan e do grup d ziecięcych.

C harakterystycznym z ja w isk iem o sta tn ieg o okresu, to je st la t 1956— 1967 je st n ie w zrost, ale regres w g rupie w ie k u 0— 6 lat. N a silen ie teg o zja w isk a jest przy tym w ię k sze w grupie w ie k u żłob ka a n iżeli w grup ie w ie k u p rzedszkola, co w sk a zu je, że proces sta rzen ia się lu d n o ści m iasta m a ten d en cję rosn ącą dopiero w o statnim ok resie. P o tw ierd zen iem teg o je st n iższy od p rzeciętn eg o dla całej lu d n o ści m iasta w sk a źn ik w zro stu grupy lu d n ości zn ajd u jącej s ię w w ie k u p o p rod ukcyjnym w całym ok resie i w la ta ch 1947— 1967.

O dbiciem o m a w ia n y ch w y żej te n d en cji w zrostu lu d n o ści O lsztyn a je st ponad dw uk rotn e zm n iejszen ie się lud ności w w ie k u 0— 6 la t oraz zw ięk sz e n ie o p ra w ie 50% lu d n o ści zn ajd u jącej s ię w gru p ie la t 7— 18. Ilu stra cją o m a w ia n y ch przem ian stru k tu ra ln y ch jest te n d en cja do sta b iliza cji od setk a u d zia łu grupy lu d n o ści z n a j­ du jącej się w w ie k u p rzed szk oln ym i szk oln ym (0— 18 lat; 1947 — 34,0%, 1956 — 34,8%, 1967 — 34,7%) w sto su n k u do całej lud ności, a tak że ten d en cja do zm n ie jsz a ­ nia s ię w ogólnej liczb ie lud ności grupy w w iek u p rod u kcyjn ym i pop rod uk cyjnym . M a leją cy u d zia ł w stosu n k u do ca łej lu d n ości grupy w w ie k u p rodu kcyjnym zw ią za n y je st z w y stęp u ją cy m jed n o cześn ie zja w isk iem istotn ego, bo w y n o szą ceg o o koło 15% zm n iejszen ia s ię w tej g ru pie lu d n o ści u d zia łu p ro cen to w eg o k ob iet. W iąże s ię z tym w id o czn y w ta b eli 1 sp a d ek ud zia łu k o b iet czy n n y ch za w o d o w o (u trzym u jących się z pracy) w og ó ln ej liczb ie lu d ności w o sta tn im okresie. Stąd w n iosek , że w y k a za n y w ta b eli 1 około p ięcio p ro cen to w y w zro st ud zia łu lu d n ości zaw o d o w o czy n n ej w 1967 roku je st w y n ik iem szyb szego od k o b iet w zro stu liczby m ężczyzn zn ajd u jących się w w ie k u prod u kcyjn ym . W yrazem tego je st m a leją cy i trzyk rotnie n iższy od p rzeciętn eg o ud ziału lu d ności za w o d o w o czy n n ej w 1967 roku u d zia ł k o b iet pracujących w ogólnej liczb ie ludności.

O m ów ion y w zrost liczb y lud ności zaw o d o w o czy n n ej sta n o w ił p o d sta w ę ro sn ą ce­ go w tym o k resie w szyb k im tem p ie zatrud n ien ia w ca ły m m ieście. Jed n o cześn ie rozw ój p oszczególn ych fu n k c ji w y n ik a ją c y ch z om ó w io n ej up rzednio ro li O lsztyna b y ł czy n n ik iem d eterm in u ją cy m d y n a m ik ę w zro stu lu d n o ści zatru d n ion ej w działach gospodarki narod ow ej m iasta. Z m iany w tym za k resie obrazują dane ta b eli 2.

P o ró w n a n ie ta b eli 2 dotyczącej w zrostu liczb y zatru d n io n y ch z ta b elą 1, d o ty ­ czącą w zro stu liczb y lu d n o ści w sk a zu je, że w zrost liczb y zatrudn ionych w y p rzed za ł w zrost liczb y lu d ności m iasta. P o w y ż sze m iało w p ły w na k sz ta łto w a n ie s ię tem p a w zrostu tych dw óch ek o n om iczn ych w ielk o ści, co obrazuje ta b ela 3.

W zr o st i st ru k tu ra w ie ku lu d n o śc i w la ta ch 1 9 4 7 — 1 9 6 7 < w n < H Ą Ń « x u *_{« " °} ■O — c £ % * ^ o •• . ■O _{a> > =s} n > m • r f * * bL -2» N ■o > - >> » js I h >» S » o.

* 3 §

■* t> 5 W >» s « « n C 6 * B d ° g 0 — P « W m c .2 c . c u w j £1 o «-» a w Sn" * .§ °* ft łH J

£

x 1 “ ■£_{5 o} § - > 5 « £ h c o 0 N > ■o o !>

s >•

a u -f4 ś | ? S b 3 o ^ 1j *8" • 1 8 * e. _j. u o ^ S ~ o,_{qj —} i ; s *

I « S

I B _ * V * ° * £ «l 41 W 5 S * o |

1 ^ « 5

O “ « Z 3 « « 1 3 ^ 5 ‘ N h r1 ^ 2

—

&

,«

CU S h o 5

S j* 10 s

•g O B « S « w -g g- o « •o O fc. N S ^ O V -65 8 -* S x * £ O ~ w £ o s * ' i

f 3 ® s

_{K » * • i;} N o u & 31. K o m u n i k a t y CO © co CC © eo co © co 3 X w © eg Tf4 fi 3 OJ © H 40 c- © cg © >> i. 3 O »-< © ^ ł-H A 3 O IO IO O 0 © © eg c u » co O r * © Tf Tj4 O a LOCJHBO c o C- © © •s 5 3t/i -e- © 0 © CO CO N r t- iM N © co © Crl H H COJ X u N 3 CO O O O tJ< c- 0 eg © £ X I •* to 103 CO CO OJ ■'f -h eg co © •rt c* h >> ■0 3 w F“ N Ul O f 0J 00 © oj CO E— ^t4 OJ CO h hMh 12 9 ,6 1 1 4 4 ,6 1 3 8 ,5 0 I -O M I-O h h © © CO 10 co O- OJ © © O CO Tt4 co — © r-t © © ^ rt« © © oj o* ■—1 co r-t © eg © © OJ © © Tf OJ © cg tj4 ■—h c e ■0 3 .2 1 „ © © © 0 O O © © O © © c o © eo 00 © 10 10 co © 34 4 0 0 3 8 0 0 2 5 9 3 5 1 1 0 0 0 ' 0 J I © © © © © © O O) © © CO 1-1 © © © ^ eo co © rł4 26 5 4 6 1 19 4 8 7 CO O eg eg © c- cg c o W y sz cz eg ó ln ie n ie -L u d n o ść z a m e ld o w a n a w gr an ic ac h a d m in is tr a c y j-n yc h o g ó łe m L u d n oś ć w w ie k u żło b k a 0 — 2 la t L u d n o ść w w ie k u p r z e d sz k o la 3 — 6 la t L ud n o ść w w ie k u sz ko ły p o d st a w o w e j 7 — 14 la t L ud n o ść w w ie k u sz ko ły śr e d n ie j 1 5— 18 la t L ud n o ść w w ie k u pr o du kc yjn ym (m ę ż c z y ź n i 1 9 — 6 4 la t, kob iet y 19— 59 la t) w ty m k o b ie ty L ud n o ść w w ie k u p o p r o d u k c y jn y m L u d n oś ć z a w o d o w o c z y n n a w ty m kobiety 1

W zr o st i st ru k tu ra za tr u d n ie n ia w g o sp o d a rc e u s p o łe c zn io n e j O ls zt y n a w la ta ch 194 7— 1 96 7 < a w n < si_a

7

*91 •C o o 3 a e » o a o g <o g o « O *3 Q O « ti W s k a ź n i k i w p r o c e n t a c h J s t r u k t u r y w ie k u | a s o oo o oo sj* o cg r i P) IO* M CO O lO N H H Sł< O § a l a o w oj w o o cd O) r t o" o o o" cg ®o h s » ® I O O O O O N ® t - O N o" T)*’ ^ cg t c o h d y n a m ik a w zro stu | I 4 :2 -1-4 co .-4 od co o co t - c- co co cg w h h n w n w o t - to CO o o M » V lO Tf « O) O ^ h O M ® H t J l N H H r t H " * irt H C O O W O O H i s i a cg o> <ocg c- c- to cg o ^ o> y-t cg y-l <-H J L ic z b a z a t r u d n i o n y c h j 1 9 6 7 -(O ® ® O O Ifl O H O 05 ® H H O O) N f - 05 H O H t-4 cg io 1 9 5 6 O ® ® O D O ® i-i co o> co cg o co 03 C- H co 05 05 cg cg co ai - i 10 -h eo 1 9 4 7 CS to O O IO O IO io t-i co c- eg rg eg o co co rji c- eg CO y-t CO CO Tł< o TH CC cg W y s z c z e g ó l n i e n i e -P r z e m y sł i r z e m io sł o B u d o w n ic tw o T r a n sp o r t i k o m u n ik a c ja R o ln ic tw o i le ś n ic tw o P o z o st a łe d zi a ły g o sp o d a r k i n a r o d o w e j 1 Z a tr u d n ie n ie og ół em i Doja zd y do p ra cy śred nio d z ie n n ie (saldo) 1

C H A R A K T E R Y S T Y K A T E N D E N C J I R O Z W O J O W Y C H O L S Z T Y N A ₄₈₃ T A B E L A 3 W sk a ź n ik i d y n a m ik i „W ” i śre d n ie g o ro czn eg o „T ” te m p a w z r o s tu lu d n o ści i z a tru d n ie n ia O ls zty n a w la ta c h 1947— 1967 W l a t a c h w eU T7. l u d n o ś ć z a t r u d ­ n i e n i e l u d n o ś ć z a t r u d ­ n i e n i e 1947— 1956 204,5 238,0 3,63 4,43 1956— 1967 132,1 146,0 2,0 2,74 1947—1967 154,8 163,0 4,06 4,54 Z R O D Ł O : O b l i c z e n i a w ł a s n e n a p o d s t a w i e t a b e l i 2.

okresie, ja k i w p o szczeg ó ln y ch jeg o p rzed ziałach , w sk a źn ik i d y n a m ik i i tem p a w zro stu za tru d n ien ia k sz ta łto w a ły się w y ż ej a n iżeli całej lu d n ości. R ezu lta tem p o ­ w y ższeg o b y ło w y k a za n e w ta b eli 2 zja w isk o d w u k ro tn eg o z w ięk szen ia s ię liczb y lu d n o ści dojeżdżającej do p racy w m ieście. W skaźnik w zro stu lu d n o ści dojeżdżającej do p ra cy w ok resie 1947— 1967 w y n o si 229%, a za tem je st w y ż sz y od w sk a źn ik a w zro stu liczb y lu d n o ści m ia sta (204,5) i b lisk i w sk a źn ik a d y n a m ik i w zro stu liczb y z a tru d n io n y ch w m ie ście (238,0%). P o w y ż sze w sk a zu je na n iedob ór s iły roboczej w m ieście, zw ła szcza w o k resie 1947— 1956, w k tó ry m w sk a źn ik w zro stu lu d n o ści d ojeżd żającej do pracy k sz ta łtu je s ię p ra w ie 50% w y ż ej od w sk a źn ik a w zro stu z a ­ tru d n ien ia w m ieście. P o tw ierd zen iem teg o je s t w y k a z a n y w ta b eli 2 w z ro st o dsetka dojeżd ża ją cy ch do p racy w o góln ej liczb ie zatru d n io n y ch w m ie ście z około 14% w 1947 r. do 19% w 1956 r. W 1967 r. o d setek te n m a le je do p oziom u podobnego ja k w 1947 r. i w y n o si około 15%. R o śn ie n a to m ia st u d zia ł lu d n o ści w y jeżd ża ją cej do pracy w ogólnej lic z b ie z a w o d o w o czy n n y ch O lsztyn a, co w sk a zu je n a coraz w ię k ­ sze p o w ią za n ia z ew n ętrzn e m iasta. U d zia ł ten z 0,4% w 1956 r. w z ró sł do 2,1% w 1967, tj. z o k o ło 100 do p ra w ie 800 osób.

Z a n a lizy d an ych za m ieszczo n y ch w ta b eli 2 w y n ik a ponadto, że w u k ła d zie r o ­ dza jo w y m n a jw y ższa d yn am ik a w zro stu w o sta tn im okresie, to je st w la ta c h 1956— 1967, c ech o w a ła przem ysł, co w sk a zu je na sta le ro sn ą ce zn aczen ie jeg o fu n k cji w m ieście. W yższy w c a ły m ok resie i w la ta ch 1956— 1967 w sk a źn ik d y n a m ik i w z ro ­ stu w ro ln ic tw ie i le śn ic tw ie zw ią za n y je st ze zm ian ą gran ic m iasta.

P o d o b n y ja k w p rzem y śle trend w zro stu w y stę p u je w b u d o w n ictw ie, w sk a zu ­ jąc ró w n ież na rosn ące, szczeg ó ln ie w o sta tn im okresie, zn a czen ie te j fu n k c ji w O lsztyn ie.

W p ierw szy m n a to m ia st okresie, to je st w la ta ch 1947— 1956, szy b szy niż o góln y w zro st liczb y zatru d n ion ych m ia ł m ie jsc e w k o m u n ik a cji i pozo sta ły ch działach g o ­ spodarki narodow ej. P o w y ż sze zw ią za n e b y ło g łó w n ie z rozb udow ą w tym czasie p rzed sięb io rstw k o m u n ik a cji i transp ortu o z a się g u w o jew ó d zk im i p o n a d reg io n a ln y m (P o lsk ie K o leje P a ń stw o w e i P a ń stw o w a K o m u n ik a cja Sam och odow a), oraz tw o r z e ­ n iem się i rozb udow ą ośro d k ó w d ysp o zy cji cen tra ln ej i p rzed sięb io rstw u słu g o w y c h o za sięg u o g ó ln o w o jew ó d zk im (w o jew ó d zk ie cen tra le h a n d lu h u rto w eg o , ró żn eg o r o ­ dzaju a d m inistracja i usłu gi).

Z w ią za n y z rolą m ia sta jako ośrod ka w o jew ó d zk ieg o w zrost fu n k c ji a d m in i­ stra cy jn ej i u słu g o w e j w id o czn y je st w k sz ta łto w a n iu się w sk a źn ik ó w dyn am iki w zro stu liczb y zatru d n ion ych w w y m ie n io n y ch w ta b eli 2 d ziałach sfe r y produkcji m a teria ln ej oraz sfe ry n iem a teria ln ej (zdrow ie, ku ltu ra, nauka, ośw ia ta , ad m in i­ stra cja itp.) razem z h a n d lem i gastronom ią. W sk aźnik i te p rzed sta w ia ta b ela 4.

484 J O Z E F P L E B A N T A B E L A 4 W sk a ź n ik i w zr o stu za tru d n ie n ia w s fe r z e p r o d u k c ji m a te r ia ln e j i n ie m a te r ia ln e j W y s z c z e g ó l n i e n i e L a t a 1947—1967 1947— 1956 1957—1967 D ziały produ k cji m aterialn ej (p rzem ysł, rzem iosło,

b u d ow n ictw o, transp ort i łączność, ro ln ictw o i le ś ­ nictw o)

D ziały produ kcji n iem aterialn ej oraz h an d el i g a ­ stronom ia 220,8* 261,5* 99,5% 209,77ο 221,9 »/o 124,70/o 2 R O D Ł O : O b l i c z e n i a w ł a s n e n a p o d s t a w i e t a b e l i 2.

Z przytoczon ych w ta b eli 4 dan ych w y n ik a , że w p ierw szy m ok resie czasu, tj.

w latach 1947— 1956, liczba zatru d n ion ych w sferze p rod u kcji n iem a teria ln ej oraz han dlu i ga stro n o m ii rosła d w u k ro tn ie szy b ciej od liczb y zatru d n ion ych w sferze prod u k cji m a teria ln ej (bez h an d lu i gastronom ii). W drugim okresie, tj. w latach

1956— 1967, zja w isk o to k sz ta łto w a ło s ię od w rotnie.

P o w y ższe jest w yrazem n a silen ia a d m in istracyjn ej fu n k c ji m ia sta w pierw szym , a prod u kcyjnej fu n k c ji w drugim ok resie. O gólnie w zrost fu n k c ji a d m in istra cy jn o - -u słu g o w e j zarów no w p oszczególn ych etap ach, jak i ca ły m ok resie b y ł szy b szy od w zrostu fu n k c ji produ k cyjn ej m iasta. W raz z ro zw o jem p oszczególnych d zia łó w g o ­ spodarki narodow ej rosła liczb a m iejsc do pracy. Z agad nien ie p o w y ższe obrazuje tab ela 5.

T A B E L A 5

M iejsc a p r a c y w O ls zty n ie w e d łu g g łó w n y c h f u n k c ji w la ta c h 1956— 1967

w y s z c z e g ó l n i e n i e L i c z b a m i e j s c p r a c y W s k a ź n i k w z r o s t u 1956:1967 W s k a ź n i k i s t r u k t u r y 1956 1967 1956 1967 P rzem y sł 2 916 9171 314,5 10,1 18,9 A d m in istracja 6 115 17 910 292,9 21,1 36,6 U słu g i 4 230 5 553 131,3 14,6 11,3

P o z o sta łe działy 15 647 32 391 207,0 54,2 33,2

O gółem 28 908 48 906 169,2 100,0 100,0

Ż R O D Ł O : O b l i c z e n i a w ł a s n e n a p o d s t a w i e t a b e l 1 i 2.

Z danych p rzed staw ion ych w ta b eli 5 w yn ik a, że w e w szy stk ich obrazujących charakter fu n k c ji m ia sta działach istn ia ł sta ły w zrost liczb y m iejsc pracy. W zrost ten b y ł n a jw ięk szy w p rzem y śle i adm in istra cji (1,9 i 1,7-k rotny). J ed n ocześn ie zm n iejsza ł s ię u d ział m iejsc p racy u słu g o p r a w ie 23% i pozo sta ły ch dzia łó w o 40% w ogóln ej liczbie. W skazuje to d ob itnie na rolę i m ie jsc e m ia sta w gospodarce n a - rodow ęj. P o d w zg lęd em liczb y m iejsc do p racy O lsztyn sp ełn ia p rzed e w szy stk im fu n k c ję ośrodka a d m in istracyjn ego, przem y sło w eg o i u sługow ego.

N a stęp stw em w zro stu liczb y lu d n o ści w O lsztynie b y ły zm iany w ielk o ści u ż y t­ k ow anych na poszczególne cele teren ó w w m ieście. N a w y k r e sie 1 p rzed staw ion o zm iany w ie lk o ści teren ó w poszczególn ych rod zajów zabud ow y, a na w y k r e sie 2 przed­

C H A R A K T E R Y S T Y K A T E N D E N C J I R O Z W O J O W Y C H O L S Z T Y N A 485

sta w io n o zm ia n y te w p rzeliczen iu n a jedn ego m ieszk ańca 20. T en d en cje te (w y k res 2) w y n ik a ją z dążenia do m ak sy m a ln eg o w y k o rzy sta n ia te r en ó w uzbrojon ych , co w sk a zu je na gospodarność to w arzyszącą p ro ceso w i rozw oju m iasta.

T en d en cję do w zrostu w ie lk o ści p o w ierzch n i przyp adającej na jed n ego m ie sz ­ k ańca w p ierw szy m okresie, to je st w latach 1947— 1956, a z m n iejsza n ie się tego w sk a źn ik a w d ru g im etapie, to je st w latach 1956— 1967, w y k a z u ją teren y a d m i­ n istra cji i usług. Pod obna ten d en cja m ia ła m ie jsc e w zakresie za tru d n ien ia — tab ela 2.

W ca ły m ok resie rośn ie je d y n ie w sk a źn ik d otyczący te r en ó w n a leżą cy ch do sfe ry p rodu kcji m a teria ln ej. W tym za k resie n ajszyb ciej, b o ponad czterokrotn ie w zrasta na jed n ego m ieszk a ń ca p o w ierzch n ia te r en ó w b u d o w n ictw a , d w u k ro tn ie p o w ierzch n ia ter en ó w m a g a zy n ó w i sk ła d ó w oraz około 1,6 razy po w ierzch n ia te ­ r en ó w przem ysłu .

Z w y k r e su 1 w y n ik a , że obszar ter en ó w z a in w esto w a n ia m ie jsk ie g o w zró sł w latach 1947— 1967 p ra w ie d w uk rotn ie, co w sk a zu je, iż pod tym w zg lęd em p rze­ strzen n y rozw ój m iasta zbliżony b y ł do w sk aźn ik a w zro stu liczb y lu d n o ści (191,2°/o). P o ró w n a n ie tych dw u w sk a źn ik ó w w latach 1947— 1956 m ów i, że w sk a źn ik w z ro ­ stu liczby lud ności b y ł w tym ok resie w y ższy o p ra w ie 10°/e. W yższy od teren ó w z a in w e sto w a n y ch p rzyrost liczb y lu d n o ści w tym ok resie zw ią za n y b y ł g łó w n ie z rea liza cją b u d o w n ictw a m ieszk a n io w eg o o charakterze p lom b ow ym , p rzed e w sz y s t­ k im na teren ie Starego M iasta, ul. K o ściu szk i i L im anow sk iego.

Isto tn e ch a ra k tery zu ją ce k ieru n ek przeob rażeń w struk tu rze fu n k cjo n a ln ej m ia ­ sta zm ian y m ia ły m ie jsc e w za k resie u ży tk o w a n ia te r en ó w za in w esto w a n y ch . W sk a­ zują na to dan e ta b eli 6.

N iższa od w zrostu teren ó w z a in w esto w a n y ch o gółem dyn am ik a w zro stu n a stą ­ p iła jed y n ie w za k resie teren ó w m ie s z k a n io w y c h 2I, teren ó w urządzeń gospodarki w od n ej i en e rg e ty k i oraz in n y ch teren ów . N a jw y ższy , bo ponad cztery i p ółk rotny w zro st w y k a zu ją teren y przeznaczone pod u słu gi, co zw iązan e je s t n ie ty lk o ze w zro stem u słu g dla lu d n o ści m iasta, a le w znaczn ej m ierze rów n ież z ko n cen tra cją w O lsztynie u słu g o charakterze reg io n a ln y m (P o w szech n y D om T o w a ro w y , R o ln i­ czy D om T o w arow y, W yższa S zk oła R olnicza, W yższa S zk oła N a u czy cielsk a , część szk ół średn ich , szp ita le, p rzych od n ie sp ecja listy czn e itp.) W zw ią zk u z tym ró w n ież ud ział teren ó w za jm o w a n y ch przez urządzen ia u słu g o w e w zrasta n a jszy b ciej, bo

20 W ob y d w u w y k resa ch teren y m ieszk a n io w e w yk azan o bez te r en ó w zabud ow y zagrod ow ej, k tó ry ch w ie lk o ść w y n ik a ła ze zm ian granic a d m in istra cy jn y ch m iast, a n ie z przek szta łceń o charakterze u rb an istycznym . W w y k r e sie 1 podano razem teren y k o m u n ik a cji i transportu oraz w sz y stk ie typy u słu g w łą c zn ie z a d m in istra ­ cją. T ereny m ieszk a n io w e o w y so k ie j i n isk iej in ten sy w n o śc i oznaczają teren y, na których w sk a źn ik in ten sy w n o śc i zab ud ow y m ieszk a n io w ej n etto k sz ta łtu je się o dp ow ied n io p o w y żej i pon iżej 0,7. P rzez w sk a źn ik in ten sy w n o śc i zab u d o w y m ie sz ­ k a n io w ej n etto rozu m ie się sto su n ek pow ierzch n i ogólnej w szy stk ich b u d y n k ó w m ieszk a ln y ch oraz u słu g w p o sta ci b u d y n k ó w m ieszk a ln y ch i b u d y n k ó w u słu g p o d ­ sta w o w y ch , n ie p o sia d a ją cy ch w yd zielo n y ch d ziałek do p o w ierzch n i teren u m ie sz ­ k a n io w eg o netto. P rzez teren y m ieszk a n io w e n etto rozu m ie się n a to m ia st teren y ob ejm ujące: po w ierzch n ie z b u d y n k a m i m ieszk a ln y m i i u słu g a m i p o d sta w o w y m i bez w y d zielo n y ch działek, po w ierzch n ie n iezab ud ow ane p r zy leg a ją ce do w y żej w y ­ m ien io n y ch b u d y n k ó w i zw ią za n e bezp ośredn io z fu n k cją m ieszk a n ia , jak p la ce z a ­ baw dla d zieci i odp oczynk u dla starszych , dojazd y do b u d ynków , p rzejścia piesze, p la cy k i gospodarcze, u zu p ełn ia ją ca .zieleń m ięd zy b u dynkam i, a ta k że p o ło w ę p o ­ w ierzch n i p a rk in g ó w i g a raży p rzew id zia n y ch na teren ach m ieszk a n io w y ch .

“ J e st to zja w isk o p o z y ty w n e św ia d czą ce o g o sp od arności i w y n ik a z w p r o w a ­ dzenia sto su n k o w o dużej in ten sy w n o śc i zab ud ow y w sto su n k u do istn ie ją c e j z a b u ­ d o w y m ieszk a n io w ej.

W y k r e s 1

Po w ierzch n ia teren u m iasta O lsztyna w ha w e d łu g rodzaju u ży tk o w a n ia w la ta ch 1947— 1967

W y k r e s 2

P o w ie r z ch n ia te ren u w m 2 p rzy p a d a ją ca n a 1 m ieszk a ń ca O lszty n a w la ta ch 19=17— 1967 w ed łu g rod zaju zab u d o w y

488 J Ó Z E F P L E B A N

o koło dw a i półk rotn ie. P om im o isto tn eg o w zrostu ter en ó w z a jęty ch przez usługi, zarów n o ilość i rodzaj u słu g św ia d czo n y ch na rzecz lu d n o ści reg io n u jak i lu d n o ści

m iasta jest n ie d o s ta te c z n a 22. T A B E L A 6 W zr o st i s tr u k tu r a u ż y tk o w a n ia te r e n ó w z a in w e s to w a n y c h O ls zty n a w la ta c h 1947— 1967 R o d z a j t e r e n u W z r o s t t e r e n u w */e _{u ż y t k o w a n i a t e r e n u w '/·}S t r u k t u r a l a t a 1947 1956 1967 1947 1956 1967 P rzem y sł 100 111,5 146,1 2,6 2,6 4,5 B u d o w n ictw o 100 221,7 591,6 1,0 1,8 3,1 S k ła d y i m agazyn y 100 195,6 221,7 1,5 4,1 3,1 O gółem 100 203,1 402,1 5,1 8,5 10,7

O środki p rodu k cji i u rzą­

dzenia rolnicze 100 100,0 390,7 1,8 1,4 3,7

M ieszk a ln ictw o ogólne 100 109,2 156,9 34,4 30,6 28,3

T eren y o w y so k iej in te n ­

sy w n o ści 100 127,9 206,7 6,0 6,3 6,5

T ereny z a b u d o w y zagrodow ej 100 83,8 181,2 5,3 3,6 5,1

T eren y o n isk iej in te n sy w ­

16,0

ności 100 108,8 138,6 22,4 19,9

A d m in istra cja ogólna 100 191,2 262,5 1,0 1,5 1,3

U słu g i o gółem 100 326,8 464,8 4,3 11,6 10,5

Z ieleń ogółem 100 196,1 331,2 5,7 9,0 9,9

K om u nik acja i transport

ogółem 100 107,6 204,4 21,0 18,4 22,4

U rząd zenia gospodarki w o d ­

2,9

nej i en erg ety k i 100 103,9 160,0 3,4 2,9

In n e 100 84,2 83,8 23,3 16,0 10,3

R azem teren y za in w esto w a n e 100 122,8 191,2 100,0 100,0 100,0

Ż R O D Ł O : R o z w ó j m ia sta O lsztyn a w latach 1947—1967, t a b . 9.

O bok rozw oju m ia sta jak o ośrodka u słu g o w eg o n a stą p ił w o m a w ia n y m ok resie rozw ój m ia sta jak o ośrodka p rzem y sło w o -sk ła d o w eg o . W skazuje n a to w ysok i, bo czterokrotn y w zrost te r en ó w z a jm o w a n y ch pod urząd zen ia p rzem y sło w e, m a g a zy n o ­ w e i sk ła d o w e, a ta k że d w u k ro tn y w zro st u d zia łu ty ch ter en ó w w ogó ln y m ob­ szarze z a in w esto w a n ia m iejsk iego.

22 G eneralnie urząd zen ia u słu g o w e n ie o d p ow iad ają w y m a g a n y m standardom . W szeregu przypadk ów jak np. w zakresie p rzych od n i zdrow ia, żło b k ó w i przed­ szkoli, a ta k że g astron om ii, u słu g i dla lu d n o ści m ieszczą się w b u d y n k a ch a d a p to ­ w a n y ch na ten cel, ch a ra k tery zu ją cy ch się znaczn ym zu ży ciem tech n iczn y m i złą fu n k cjo n a ln o ścią . Szczeg ó ln ie d o tk liw ie odczuw a s ię brak od p o w ied n ieg o zaplecza dla p oszczególn ych urządzeń zlo k a lizo w a n y ch często w b u d y n k a ch b arak ow ych . N ie ­ w y sta rcza ją ca p o w ierzch n ia u ży tk o w a w ię k szo śc i urząd zeń u słu g o w y c h p o w o d u je ich n ad m iern e zagęszczen ie. R ó w n ież w ach larz u słu g zw ła szcza dotyczący u słu g r z e ­ m ieśln iczy ch jest nad al n iew y sta rcza ją cy . Za m ało je st n ad al w m ie ście dużych ob iek tów h a n d lo w y ch ty p u dom u to w a ro w eg o oraz dom u u słu g św ia d czą cy ch u słu g i u n ik a ln e dla lu d n o ści m ia sta i w o jew ó d ztw a . K on ieczn ość św ia d czeń dla ca łego w o je w ó d z tw a przez istn ie ją c ą nied o sta teczn ą sieć u słu g o w ą p o w o d u je nad m iern e jej o bciążen ie i utru dnia k o rzy sta n ie z u słu g lu d n o ści m ia sta . T y p o w y m przykład em jest p ełn ien ie do n ied a w n a p rzez szp ita l m ie jsk i fu n k c ji szp itala w o jew ó d zk ieg o .

C H A R A K T E R Y S T Y K A T E N D E N C J I R O Z W O J O W Y C H O L S Z T Y N A 489

Spośród o m a w ia n y ch ro d zajów te r en ó w z a in w e sto w a n y ch n a jw y ższa dyn am ika w zrostu istn ia ła w b u d o w n i c t w i e W i e l k o ś ć tych te r en ó w w zrosła w latach 1947— 1967 n a jw y żej spośród w szy stk ich inn ych , bo aż sześciok rotn ie, w ty m cztery i p ó ł- kro tn ie w y żej od teren ó w p rzem y sło w y ch oraz około trzyk rotn ie w y ż ej od teren ó w za jm o w a n y ch przez m a g a zy n y i sk ła d y я, a tak że teren ó w z a in w e sto w a n y ch ogółem . P o w y ż sze zn alazło w yraz w trzyk rotn ym z w ięk sz e n iu u d ziału te r en ó w z a jęty ch przez bazy i urządzenia b u d o w n ictw a w ogóln ej po w ierzch n i te r en ó w z a in w e sto ­ w a n y ch m ia sta . W zrost udziału te r en ó w za jęty ch pod m a g a zy n y i sk ła d y b y ł m n ie j­ szy, g d y ż d w uk rotn y, a przez p rzem y sł około 1,6-krotny.

N a w y k a z a n y w ta b eli 6 p ra w ie czterokrotn y w zro st ter en ó w z a jęty ch pod ośrodki i urząd zen ia roln icze isto tn y w p ły w posiad ają pola d o św ia d cza ln e W yższej S zk o ły R oln iczej oraz k o n cen tra cja w O lsztyn ie urządzeń ro ln y ch o za sięg u reg io ­ naln ym . P o n a d trzy k ro tn y w zro st te r en ó w zielo n y ch dotyczy z ie len i urządzonej g łó w n ie w fo rm ie sk w er ó w oraz ciągu z ie le n i n a turalnej w zd łu ż d o lin y rzeki Ł yny, pod ch od zącego szerokim k lin e m do cen tru m m iasta. W yższy o 50% od w sk a źn ik a w zro stu liczb y lu d n o ści in d ek s w zro stu te r en ó w zielo n y ch w o m a w ia n y m ok resie w sk a zu je na w zrost p o p ra w y w a ru n k ó w zd ro w o tn y ch lu d n o ści m iasta.

S to su n k o w o w y so k i, bo ponad 2,6-krotny, je st w zro st ter en ó w z a jm o w a n y ch pod b u d yn ki a d m in istra cy jn e. W zrost ten m ia ł m ie jsc e g łó w n ie w p ierw szy m z a n a lizo ­ w a n y ch przed zia łó w cza so w y ch . Ś w ia d cz y o tym m a le ją c y w 1967 roku, w p o ró w ­ nan iu z 1956 rokiem , u d zia ł ty ch teren ó w w o góln ej p ow ierzch n i ter en ó w z a in w e sto ­ w a n y ch . O m aw ian y w zrost zw ią za n y je st z trzecią obok u słu g o w e j i gospodarczej reg io n a ln ą fu n k c ją O lsztyn a, a m ia n o w icie fu n k cją ośrodka k o n cen tra cji a d m in i­ stra cji p a ń stw o w e j, sp o łeczn ej i g o sp o d a r c z e jй , ob słu g u ją cej teren ca łego w o je ­ w ództw a. N iższy o p o ło w ę od w zro stu liczb y lu d n o ści w sk a źn ik w zro stu teren ó w m ieszk a n io w y ch jest w y n ik iem szy b szeg o (około 50%) w zro stu teren ó w c h a ra k tery ­ zu jących się w y so k ą in ten sy w n o śc ią zab u d ow y 28 a n iżeli c a łk o w ity c h teren ó w m ie s z ­ k a n io w y ch .

A n a liza stru k tu ry u ży tk o w a n ia teren u w y k a zu je, że p rzy o góln ym w zro ście te ­ r en ó w m ieszk a n io w y ch ich u d zia ł w o góln ej p o w ierzch n i z a in w e sto w a n ia m iejsk ieg o m a leje. T en d en cję m a leją cą w og ó ln ej p o w ierzch n i m ieszk a n io w ej p osiada ta k że ud ział te r en ó w o za b u d o w ie zagrod ow ej i jedn orod zin n ej. S u k c esy w n ie w zrasta n a ­ to m ia st ud ział te r en ó w o w y so k ie j in ten sy w n o śc i. P o w y ż sze je st w y n ik iem r ea liza ­ cji w o m a w ia n y m ok resie zab u d o w y m ieszk a n io w ej w ielo ro d zin n ej, g łó w n ie p ię c io ­ kon d y g n a cy jn ej i w y ższej, a p rzed e w sz y stk im r ea liza cji n iep ełn y ch o sied li ja k „K or­ m o ra n ”, „ J a g iello ń sk a ”, „P o d leśn a ” i „ P o jezierze”.

P o d sta w o w y m i za d a n ia m i O lsztyna jako organizm u m iejsk ieg o są: fu n k c ja p racy i w y p o czy n k u jeg o m ie szk a ń c ó w oraz fu n k c ja o b słu g i lu d n o ści m iasta, p o w ia tu i w o ­ jew ó d ztw a . W p ierw szy m przypad k u ten d en cje ro zw o jo w e w o m a w ia n y m o k resie 23 Z godnie z n o m en k la tu rą u rb an istyczn ą b u d o w n ictw o ob ejm u je b a zy i u rzą ­ d zenia p ro d u k cy jn e p rzem y słu m a ter ia łó w b u d o w la n y ch oraz p rzed sięb io rstw b u ­ dow lan ych .

24 B ez m a g a zy n ó w i sk ła d ó w p rzed sięb io rstw b u d o w la n y ch p od anych w dziale b u d o w n ictw o .

25 P rzez a d m in istra cję gospodarczą rozu m ie s ię tak że in sty tu c je jak poczta, P a ń ­ stw o w y Z akład U b ezp ieczeń , b a n k i itp ., a tak że zarządy zjednoczeń p rzem y sło w y ch , h a n d lo w y ch i inn ych .

26 W ykazany w ta b eli 7 w sk a źn ik w zro stu teren ó w z a b u d o w y zagrod ow ej d o ­ ty c z ą cy la t 1956— 1967 je st za w y żo n y i n ie od zw iercied la p ra w id ło w o p rzek szta łceń w tym zakresie. W ynik a to z k o rek ty gran ic a d m in istra cy jn y ch m ia sta , w w y n ik u której do obszaru z a in w e sto w a n ia m ie jsk ie g o dołączono teren y m ie szk a n io w e w si L ik u sy i D ajtk i.

490 J O Z E F P L E B A N

na jlep iej ch arakteryzu ją przeob rażenia w za k resie przem ysłu , sk ła d ó w i baz, a w drugim zm ian y w za k resie m ieszk a ln ictw a oraz usłu g. P roblem p ierw szy ilu str u ­ je tab ela 7.

T A B E L A 7

W ielk o ść te re n u w ha u ż y tk o w a n e g o p r ze c ię tn ie p r z e z je d e n z a k ła d p r o d u k c y jn y w O ls zty n ie w la ta c h 1947— 1967 R o k O g ó ł e m p r z e ­ m y s ł , s k ł a d y 1 b a z y w t y m O g ó ł e m z g r u p o w . p r z e m . s k ł a d . w t y m p r z e ­ m y s ł s k ł a d y b a z y p r z e ­ m y s ł s k ł a d y b a z y 1947 0,86 0,82 0,53 0,12 0,92 2,20 0,82 0,60 1956 1,01 0,91 0,90 1,24 1,98 4,13 1,54 2,20 1967 1,54 1,86 0,96 1,93 3,15 8,95 1,26 3,13 Ź R Ó D Ł O : R o z w ó j m ia sta O lsztyn a w la ta ch 1947—1967, t a b . 2.

W e w szy stk ich bad a n y ch przed ziałach czasu i rodzajach produ kcji m aterialnej· istn ia ła ten d en cja do w zro stu w ie lk o ści teren u u ż y tk o w a n eg o przeciętn ie przez 1 z a ­ kład . Ze szczególną siłą zja w isk o to w y stęp u je w zgru pow aniach, w tym z w ła sz c za w p r z e m y śle 27. P o w y ższe je st p rzed e w sz y stk im w y n ik iem b u d ow y w o m a w ia n y m ok resie O lsztyńsk ich Z a k ła d ó w O pon S am och odow ych , a tak że in n y ch zak ład ów p rzem y sło w y ch na teren ie m iasta, jak Z ak ład ów S to la rsk ich S p ó łd zieln i P ra cy im. N o w o tk i, Z akładu M leczarsk iego, Z ak ład ów G raficzn ych oraz rozb u d ow y Z a k ła d ó w M ięsnych, O lsztyńsk iej F ab ryk i M eb li i in n ych . O m aw ian a ten d en cja w sk a zu je na· rosn ącą k o n cen tra cję produ kcji i je st w y n ik iem raczej szyb szego p rzyrostu teren ó w , zw ła szcza w zgru pow aniach p r z em y sło w o -sk ła d o w y ch a n iżeli p rzyrostu liczb y z a ­ kład ów . N a p ow yższe w sk a zu je an ek s 1.

In n ym p rzejaw em stw ierd zo n eg o w nin iejszej a n a lizie zja w isk a su k c e sy w n ie rosn ącej k o n cen tra cji produ kcji je st w zra sta ją ca liczba zatru d n ion ych przypadająca przeciętn ie na jeden zak ład p rzem y sło w y i jeden hek ta r teren u oraz m a leją ca w ie l­ kość pow ierzch n i teren u przyp ad ająca na jed n ego zatrud n ionego. Ś w ia d czy o tym tab ela 8. T A B E L A 8 L ic zb a z a tru d n io n y c h p r z y p a d a ją c y c h n a 1 z a k ła d p r a c y i 1 ha te re n u o ra z w ie lk o ść te re n u p r zy p a d a ją c a na 1 za tru d n io n e g o w p r o d u k c ji m a te r ia ln e j O ls zty n a w la ta c h 1956— 1967 L i c z b a z a t r u d n i o n y c h p r z y p a d a j ą c y c h n a W i e lk o ś ć l e r e n u w h a p r z y p a d a j ą c a n a l z a t r u d n i o n e g o W y s z c z e g ó l n i e n i e z a k ł a d h a t e r e n u 1956 1967 1956 1967 1956 1967 Przem y sł 230 743 56 83 0,018 0,012 Sk ła d y 31 48 20 38 0,050 0,026 Bazy 24 119 U 38 0,091 0,028

O gółem w zgru pow aniach

p rzem y sło w o -sk ła d o w y ch 57 157 29 50 0,035 0,020

Ż R O D Ł O : R o z w ó j m i a s t a O lsztyn a w l a t a c h 1947—1987, t a b . 9.

27 G łó w n ie w zw ią zk u z decyzją z 1949 roku b u d o w y w O lszty n ie d zieln icy p rzem y sło w o -sk ła d o w ej jako jed n ej z pierw szy ch prób p la n o w ej k o n cen tra cji i k o ­ o rd ynacji przestrzen nej in w e sty c ji p rz em y sło w o -sk ła d o w y ch w P olsce.

C H A R A K T E R Y S T Y K A T E N D E N C J I R O Z W O J O W Y C H O L S Z T Y N A ₄₉₁

P roces k o n cen tra cji produkcji m a teria ln ej w O lszty n ie m ierzo n y liczb ą za tr u d ­ n io n y ch na jed en zakład p rzeb ieg a ł n a jin te n sy w n ie j w za k resie baz, g d zie p rzeciętn a w ielk o ść za k ła d u w zrosła p ięcio k ro tn ie, a n a stęp n ie w p rzem yśle, w któ ry m p rze­ ciętna w ielk o ść za k ła d u w zrosła pod ob n ie jak w c a ły m zg ru p o w a n iu p r z em y sło w o - -sk ła d o w y m pon ad trzykrotn ie, pod czas gd y sk ła d ó w ty lk o p ółtorak rotn ie. S k a la procesu ko n cen tra cji produkcji, m ierzon ego liczb ą za tru d n io n y ch przypad ających na 1 ha teren u i od w ro tn ie w ielk o ścią teren u w ha na jed n eg o za trudn ionego b yła ró w n ież n a jw ięk sza w za k resie baz (około 3,5 razy), śred n ia w za k resie sk ła d ó w (2 razy) i n a jm n iejsza w za k resie p rzem ysłu (1,6 raza). O znacza to, że w o m a w ia ­ n y m ok resie rozw ija ją cy się w O lsztynie p rzem y sł cech o w a ła w y ższa te r en o ch ło n - ność n iż p racoch łonność p rodu k cji. Z ja w isk o to w in n o u leg a ć p o laryzacji, a n a w et od w rócen iu w w y n ik u rozb u d ow y za k ła d ó w p rzem y sło w y ch , zw ła szcza O lsztyń sk ich Z a k ła d ó w O pon S am och od ow ych i z w ięk sz a n ia tą drogą "liczby zatru d n ion ych na o b ecn ie u ży tk o w a n y m teren ie.

N a to m ia st po ró w n a n ie w sk a źn ik ó w k o n cen tra cji pio n o w ej ch a ra k tery zu ją cej s to ­ p ie ń w zro stu p rzeciętn ej liczby za tru d n io n y ch w jedn ym za k ła d zie oraz p rzestrzen ­ nej, ch a ra k tery zu ją cej stop ień w zro stu liczb y zatrud n ionych p rzypadających na 1 ha teren u w sk a zu je, że procesy te n ie p rzeb ieg a ły jedn ak ow o. W przem y śle i b u d o w ­ n ic tw ie p rzeciętn a w ie lk o ść zak ład u rosła szy b ciej n iż przeciętn a in ten sy w n o ść w y k o rzy sta n ia u ży tk o w a n eg o teren u. W sk ła d a ch zja w isk o to n a to m ia st k szta łto w a ło s ię od w rotn ie, przy czym różn ica p o m ięd zy k o n cen tra cją p io n o w ą i poziom ą była tu n iew ielk a , a przy tym ujem n a; w y n o siła m in u s 0,5 raza. A na lo g iczn a różnica w p rzem y śle i b a za ch k sz ta łto w a ła s ię na zb liżo n y m po zio m ie i w y n o siła o d p o w ied ­ nio: p rzem y sł + 1,4 raza, a bazy + 1,5 raza. S tw ierd zo n e w to k u a n a lizy szy b sze tem ­ po ko n cen tra cji przestrzen nej sk ła d ó w św ia d czy bezsp rzecznie o w zro ście go sp o d a r­ n o ści w ty m dziale p rodu kcji m a teria ln ej. N a to m ia st sto su n k o w o duże odchylenia w sk a źn ik ó w k o n cen tra cji pio n o w ej i p rzestrzen n ej w bazach i p rzem y śle w y n ik a ją g łó w n ie z rod zaju produ k cji tych d z ia łó w gosp od arki narod ow ej, ch arak teryzu jącej się m .in. w ię k szy m tem p em m ech a n iza cji pracy, a ta k że k o n ieczn o ścią w y stęp o w a n ia rezerw y teren u n iezb ęd n ej pod p rzyszłą ro zb u d o w ę zakładu (np. na te r en ie OZOS b u du je się obecn ie fa b ry k ę kordów ).

P ro b lem drugi, a m ia n o w icie ten d en cje ro zw o jo w e bazy m ieszk a n io w ej dla lu d ­ n o ści cha ra k tery zu je tab ela 9.

P o d sta w o w y w n io se k n a su w a ją cy się z a n a lizy ta b eli 9 m ożna zaw rzeć w s tw ie r ­ dzeniu, ż e w sk a źn ik w zro stu teren ó w m ieszk a n io w y ch k sz ta łtu je się zarów n o w p o ­ szczeg ó ln y ch przed ziałach , jak i ca ły m bad an ym okresie czasu niżej od w sk a źn ik a w zro stu z a m ieszk u ją cej te teren y lu d n o ści. W ynika on z rosn ącej e fe k ty w n o śc i w y ­ k orzystan ia terenu, co zn a jd u je w y ra z w zw ięk szo n y m w sk a źn ik u g ęsto ści z a lu d n ie ­ n ia te r en ó w m ieszk a n io w y ch brutto (liczba m ieszk a ń có w na 1 ha terenu).

W sk aźnik ten w o m a w ia n y m ok resie p rzed sta w ia ł się n astępująco: 1947 rok = 157 M /ha, 1956 rok = 183 M /ha, 1967 rok = 205 M /ha. W sk aźn ik g ę sto śc i za lu d ­ n ien ia w a n a lizo w a n y m ok resie czasu w zrósł o p ra w ie 35% 38.

P o d sta w o w y m czy n n ik iem m a ją cy m w p ły w na z w ięk szen ie g ę sto śc i za lu d n ien ia je st (tabela 9) sto su n k o w o duża d yn am ik a w zrostu zab u d ow y w ielo ro d zin n ej (b u ­ d y n k i p o w y żej 4 m ieszk ań ). D y n a m ik a w zro stu p o szczególnych ty p ó w b u d o w n ic tw a w ielo ro d zin n eg o je st zróżnicow ana, ale w y ż sz a w ty p ie b u d o w n ictw a w y so k ieg o .

28 W skaźnik dla 1967 r. obliczono jak o sto su n e k liczb y m ieszk a ń có w m ia sta do teren ó w m ieszk a n io w y ch ob ejm u ją cy ch ta k że teren y zab u d o w y zagrod ow ej w s i L i-k u sy i D ajti-k i. W zw ią zi-k u z ty m o d zw iercied la on je d y n ie ten d en cję, a n ie r ze c z y ­ w isty poziom , k tóry je s t w yższy.

492 J Ó Z E F P L E B A N T A B E L A 9 W sk a źn ik i c h a r a k te r y zu ją c e r o zw ó j m ie s z k a ln ic tw a w O ls zty n ie w la ta c h 1947— 1967 W y s z c z e g ó l n i e n i e J e d n . m i a r y M i e s z k a l n i c t w o w l a t a c h %w z r o s t u 194 7 1956 1967 4:3 5:4 5:3 1 2 3 4 5 6 7 8

T ereny m ieszk a n io w e ogółem ha 282,0 308,0 442,6 109,2 143,7 156,9

L udność na teren ach m ie szk a n io ­

w y ch ogółem tys. osób 44,3 54,3 90,4 122,6 166,5 204,1

T eren y o zab u d ow ie w ielorod zinnej

a) o w y so k iej in ten sy w n o śc i ha 6,1 19,0 68,6 311,5 361,0 1124,6

b) o n isk iej in ten sy w n o ści ha 36,4 37,0 49,8 101,6 134,6 136,8

T eren y o za b u d o w ie jednorodzinnej ha 136,6 160,7 214,7 117,6 133,6 133,6

L udność na teren ach o zab u d ow ie w ielorod zin nej

a) o w y so k ie j in ten sy w n o śc i tys. osób 3,6 9,2 27,9 ’255,5 303,2 775,0

b) o n isk iej in ten sy w n o ści tys. osób 9,7 10,5 14,1 108,2 134,2 145,4

L udność na teren a ch zab u d ow y

jedn orod zin nej tys. osób 94,4 10,5 11,7 111,2 11,4 123,9

Z abudow a m ieszk a n io w a z lat

a) sprzed 1918 roku ty s. izb 11,0 10,6 10,0 96,4 94,3 90,9

b) 1918— 1945 tys. izb 18,0 18,0 17,5 100,0 97,2 97,2

c) 1945— 1967 tys. izb 0Д 5,9 24,5 59,0 415,2 245,0

Z abud ow a na teren ach

% lu d n ości

a) in w e r sy jn y c h lub podm okłych 4,3 2,7 1,4 62,8 51,8 32,5

b) pod w p ły w e m u cią żliw o ści

% lu d n o ści

p rzem ysłu 7,8 6,1 4,3 78,2 70,5 55,1

c) pod w p ły w e m u cią żliw o ści

% lu d n ości

k o m u n ik a cji 13,1 14,0 2,7 106,9 19,3 20,6

d) w n ak ład ających się strefa ch

% lu d n o ści

u cią żliw o ści 4.5 2,7 2,1 60,0 77,8 46,7

Z abud ow a w yp o sa żo n a w

% m ieszk a ń

a) w o d ociągi 91 98 100,0

b) k an alizację % m ieszk a ń 80 98 122,5

c) cen tra ln e o g rzew an ie % m ieszk a ń 43

d) in sta la c ję gazow ą % m ieszk a ń 80 66 82,5

Ź R Ó D Ł O : R o zw ó j m ia sta O lsztyn a w la ta ch 1947— 1967, t a b . 3.

W zab u d ow ie tej w sk a źn ik w zro stu teren u zw ła szcza w całym ok resie kszta łtu je się znaczn ie w y żej od w sk a źn ik a w zro stu lud ności. J e st to w y ra zem rosn ącej p o ­ praw y w a ru n k ó w b y to w a n ia w drodze b u d ow y na teren ach m ieszk a n io w y ch tak ich urządzeń jak garaże i parkingi.

O bszar teren ó w za jęty ch pod zab u d ow ę w ielo ro d zin n ą o n isk iej in ten sy w n o śc i w y k a zu je ten d en cję do sta b iliza cji, podczas gdy zam ieszk u jąca te teren y lud ność przeja w ia ła do 1956 r. a n alogiczn ą jak obszar d y n a m ik ę w zrostu, a w ca ły m o k re­ sie 1947— 1967 w y ższą o m n iej w ię ce j 10%. Z ja w isk o p o w y ższe zw ią za n e je st ze w zrostem g ęsto ści za lu d n ien ia o m a w ia n eg o ty p u zab u d ow y w o sta tn im okresie. Z ja ­ w isk o zaś m a leją cej gęsto ści za lu d n ien ia w id a ć na teren ach zab u d o w y jed n o ro d zin ­ nej, gdzie w sk a źn ik w zrostu teren ó w un aocznia zarów n o w p o szczeg ó ln y ch p rze­ działach, jak i całym ok resie ten d en cję do sta b iliza cji. N a to m ia st w sk a źn ik w zrostu