Urban, Wacław
"Prusy Książęce a Prusy Królewskie
w latach 1525-1548. Studium z
dziejów polskiej polityki Albrechta
Hohenzollerna", Janusz Małłek,
Warszawa 1976 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 233-235
Recenzje i o m ó w i e n i a 2 3 3
J a n u s z M a ł ł e k , P r u s y K s i ą ż ę c e a P r u s y K r ó l e w s k i e w l a t a c h 1525— 1548. S t u d i u m z d z i e
j ó w p o l s k i e j p o l i t y k i A l b r e c h t a H o h e n z o l l e r n a , O ś r o d e k B a d a ń N a u k o w y c h i m . W o j
c i e c h a K ę t r z y ń s k i e g o w O l s z t y n i e , P a ń s t w o w e W y d a w n i c t w o N a u k o w e , w a r s z a w a 1976, s s . 290.
Pięćdziesiąty trzeci num er „Rozpraw i M ateriałów Ośrodka B adań N au kowych im. Wojciecha K ętrzyńskiego w Olsztynie” stanowi bogata m a te ria łowo rozprawa Janusza Małłka. Już ty tu ł i podtytuł w skazują na pewne rozchwianie tematy(ki: A utor zajm uje się królewsko-pruskim aspektem poli ty k i polskiej A lbrechta. Ostatnia część zakończenia zatytułow ana jest podob nie W y n ik i badań nad polityką księcia Albrechta wobec Prus Królewskich
i całej Polski w latach 1525— 1548 i dotyczy spraw ogólnopolskich. Wydaje
się, iż Małłek nie poświęcił całej pracy po prostu stosunkowi A lbrechta do Polski tylko dlatego, że sprawa ta znalazła już oświetlenie w dwu niedawnych m onografiach — polskiej Adama Vetulaniego i niemieckiej Stephana Dole- zela. Podkreśla bowiem A utor słusznie: „Polityka (Albrechta) wobec Prus K rólew skich była nie celem sam ym w sobie, lecz środkiem do prowadzenia polityki wobec Polski” (s. 256).
Rozprawa jest oparta na bogatych m ateriałach źródłowych, przeważnie archiwalnych i niemieckojęzycznych. A utor zregestował cały m ateriał działu
Herzogliches Briefarchiv Westpreussen z archiw um królewieckiego w Ge
tyndze, przerobił i częściowo zmikrofilmował słynne Ostpreussische Folianten, przebadał Bibliotekę Czartoryskich w K rakow ie oraz drukow ane i rękopiś mienne Acta Tomiciana. B rak tu trochę zbiorów Biblioteki Polskiej A ka demii N auk w Krakowie, gdzie przechowywane są niepełne odpisy pol skiej korespondencji A lbrechta („Prussica”) oraz kopie listów Jana D antysz ka, zwane T ekam i Kurpiela (tu sporo odpisów z archiwów szwedzkich, które nie były A utorowi dostępne). Tak więc Małłek przejrzał zapewne bezwzględną większość odnośnego m ateriału korespondencyjnego, ale 100°/o zachowanych listów przy istniejących w arunkach opracowania wykorzystać nie mógł. Na- su-wa się tu potrzeba w ydania regestów całej korespondencji księcia A lbrechta n a sposób edycji Danziger Inventar lub Matricularum Regni Poloniae sum
maria. Mogłaby być to wspólna praca niemiecko-polska, a na przedstawiciela
naszej nauki predestynow any byłby w pierwszym rzędzie właśnie A utor re cenzowanej książki. Z pobocznych rzeczy szkoda, że nie w ykorzystano w pracy obfitującego w m ateriały dyplomatyczne do Polski i P rus wielotomowego w ydaw nictw a Codex diplomaticus Brandenburgensis, które zastąpiłoby nie istniejącą monografię stosunków prusko-brandenburskich.
Książka Janusza Małłka dzieli się na dwie główne części: bardziej ogól ną i problemową pierwszą — Zbliżenie polityczne i gospodarcze m iędzy P ru
sami Książęcymi a Prusami K rólew skim i i Koroną w latach 1525—1548 oraz bardziej szczegółową i chronologicznie ułożoną drugą — Współudział grupy
rządzącej w Prusach Królewskich w tworzeniu polskiej polityki księcia A l brechta w latach 1525— 1 5 4 8.W części pierwszej A utor omówił now ą politykę księcia A lbrechta zapoczątkowaną w latach 1525—1526 oraz współpracę p a r lam entarną P rus Książęcych z Królewskimi. Najciekawsze i najbardziej prze konywające są tu tabelaryczne ujęcia tem atyki wzajem nych kontaktów p a r lam entarnych (ss. 48—52).
234 Recenzje i o m ó w i e n i a
powaniu m iana stronnictwa. Socjologiczna definicja Jan a Szczepańskiego z 1972 roku w ydaje się tu zbyt słabym argum entem , bo w edług choćby ogól nych zasad m arksistow skiej dialektyki stronnictw a w XVI w ieku miały inne cechy niż w XX. U grupowanie stronników A lbrechta w P rusach Królew skich miało charakter typow ej kliki (jak np. stronnictw a austriackie i francuskie w Polsce XVII wieku). Książę popierał interesy swych stronników, sam zaś przez nich „chciał zakulisowo oddziaływać na radę p ru sk ą” oraz pozyskiwał bezcenne informacje „o tym, co dzieje się w Polsce i jakie są zamierzenia K orony wobec lenna pruskiego” (ss. 88—90).
Słusznie uw ydatnił Janusz Małłek wzajemne organiczne związki we- w nątrzpruskie, a także wspólne interesy księcia A lbrechta i K orony (np. ss. 45—46, 103 i 135). Takie podglebie sprzyjało naw iązyw aniu przez księcia bliskich kontaktów listownych z takim i w pełni lojalnym i obyw atelami Rzeczypospolitej, których nie można naw et nazwać jego stronnikam i. P rzy kładem tego rodzaju ludzi może być biskup Ja n D antyszek (ss. 80, 171).
A utor dobrze rozumie sytuację międzynarodową pierwszej połowy XVI stulecia i w jej kontekście umieszcza w ażny podrozdział Polityka wobec Pol
ski jako cel współpracy księcia Albrechta z jego stronnikami w Prusach Królewskich (ss. 223—247). Ciekawe, iż pruskim i stronnikam i A lbrechta byli
w pierwszym rzędzie ludzie „języka niemieckiego” (s. 123 — np. Achacy Czerna starszy, por. o nim Stanisław Bodniak w Polskim słowniku biograficz
nym , t. 4, s. 326), w Koronie zaś przychylali się ku księciu ci sami możni,
którzy z drugiej strony służyli nieprzyjaznym m u H absburgom (s. 258). Z wyżej w ymienionych faktów wynika, iż w ażną rolę w form ow aniu się „kręgu” A lbrechta mogły mieć dwa niedocenione przez A utora czyn niki — spraw y narodowościowe i przekupstwo. Janusz Małłek nie podaje n a wet, z kim korespondował książę po łacinie, a z kim po niemiecku. Nie omówiono również bliżej „podarków ” książęcych, jakie dostawały się widać w pierwszym rzędzie tym osobom, dla których żadne pieniądze „nie śm ier działy”, ta k habsburskie, jak i hohenzollernowskie. Jeśli zachowały się r a chunki skarbu książęcego, można będzie kiedyś dokładniej sprawdzić, jak w yglądał „nervus re ru m ” dyplom acji A lbrechta.
Praca w ykazuje pewne dłużyzny i powtórzenia. Ujęcie najobszerniejszej części II jest trochę kronikarskie. P rzydałyby się za to w jednym z pierw szych rozdziałów sylwetki polityczno-społeczne najważniejszych stronników księcia (Jerzego Bażyńskiego, Achacego Czerny czy Jana Werdena), gdyż in a czej te „dram atis personae” rodzą się przed oczyma czytelnika koło 1525 roku niby z piany morskiej.
W pracy nie m a właściwego zakończenia i syntezy odpowiadającej ty tu łowi. Istniejące Zakończenie należałoby w części porównawczej przenieść do wstępu, ostatni zaś podrozdział dotyczy raczej spraw koronnych.
W pewnych wypadkach pojawiają się wątpliwości interpretacyjne. Na przykład na s. 108 sugeruje Autor, iż biskup M aurycy F e rb e r udzielał A lbrech towi w ym ijających odpowiedzi i snuje na te j podstawie dalsze wnioski, za pominając o tym, iż p rałat ów nie był istotnie zdolnym politykiem i mógł napraw dę mało wiedzieć. Podobnie sąd, że książę „pozostawał na ogół lojal n ym lennikiem ” nie w ydaje się dostatecznie dowiedziony (ss. 257—258).
Rece nzje ! o m ó w i e n i a 235
zamiast D am erau (por. A. Boniecki, Herbarz polski, W arszawa 1901, t. 4, ss. 124 i n.), tudzież nie używ aną nazwę Strzałów zańiiast Stralsund (ss. 90 i 153). Niesłusznie pow ątpiew a na s. 200 Małłek, iż dyplom ata brandenburski Michał Ju d był Żydem. Ten zwany też „bogatym Michałem” i zm arły w 1549 roku ulubieniec elektora Joachima II był człowiekiem bajecznej energii i w y mowy, biorącym udział w spraw ach w agi państw ow ej (The Universal Jevish
Encyclopedia, New York 1948, t. 7, s. 531).
Czasem szwankuje styl. Przyjem na jest strona zew nętrzna książki (np. okładka). Może nie najlepsze technicznie, ale pouczające są ilustracje, które w skazują między innymi, jak wiele trudności m iał A utor przy odczytywaniu pruskich listów. T rafiają się złośliwe błędy drukarskie, takie ja k opuszczenie nazwy Polskiego słownika biograficznego w przypisie 1 na s. 78, zrobienie z „oddanych sobie stronników ” — „poddanych” na s. 96 (wiersz 1 od góry) czy też pomieszanie imion na s. 201 (w. 6 od dołu). Niektóre z tego typu błędów drukarskich pow tarza niestety indeks (np. „Dzierżgowski” zamiast Dzierzgowski).
Rozprawie Janusza Małłka towarzyszą bibliografia (tu na ss. 270—271 niektórych pozycji nie ułożono alfabetycznie), streszczenie niem ieckie oraz indeksy osobowy i miejscowy opracowane przez Eufemię Kierszkę. P om y lono tam częściowo dwóch Tiedem anów Giese, a błędne jest także hasło na s. 288 „Moska, carstw o” (winno być: Moskwa, wielkie księstwo).
Mimo stosunkowo drobnych u sterek jest książka Prusy Książęce a Prusy
K rólewskie solidną i źródłową monografią. Oby podobnych doczekały się
spraw y gospodarcze i k ulturalne P ru s w okresie Odrodzenia.
Wacław Urban
E v e r h a r d K a r l B e r n h a r d K l e i n e r t z , D i e P o l i t i k d e r L a n d s t ä n d e i m H e r z o g t u m P r e u s s e n
1562— 1568, B o n n 1972, s . 254. P h i l . D i s s . B o n n 1971.
Dzieje Stanów P rus Książęcych w XVI stuleciu będą już niedługo mono graficznie opracowane. Do bliższego zbadania pozostały jedynie okresy: lata 1529—1539, nad którym pracuje prof. H elm ut Freiw ald oraz lata 1569—1579, posiadające przestarzałe już opracowania Маха Toeppena 1. Inne okresy m ają szczegółowe monografie, a mianowicie: lata 1521—1528 (H. F re iw a ld )2, rok 1540 (G. S ch w arz)3, lata 1541—1542 (J. Małłek) *, lata 1543—1561 (N. O m m ler)5, lata 1562—1568 (omawiana obecnie praca Kleinertza) i lata 1578—1603 (J. Pe- te rso h n )6. Książka K leinertza nie była dotąd znana polskiemu czytelnikowi,
1 M . T o e p p e n , Z u r G e s c h i c h t e d e r s t ä n d i s c h e n V e r h ä l t n i s s e i n P r e u s s e n , w : R ä u m e r s H i s t o r i s c h e s T a s c h e n b u c h , 2 F . , 8, 1847, s s . 301—492; t e n ż e , D i e p r e u s s i s c h e n L a n d t a g e z u n ä c h s t v o r u n d n a c h d e m T o d e H e r z o g s A l b r e c h t s , w : P r o g r a m m P r o g y m n a s i u m H o h e n s t e i n 1855, s s . 1— 31. 2 H . F r e i w a l d , M a r k g r a f A l b r e c h t v o n A n s b a c h - K u l m b a c h u n d s e i n e l a n d s t ä n d i s c h e P o l i t i k a l s D e u t s c h o r d e n s - H o c h m e i s t e r u n d H e r z o g i n P r e u s s e n w ä h r e n d d e r E n t s c h e i d u n g s j a h r e 1521— 1528, K u l m b a c h 1961. 3 G . S c h w a r z , D e r O s t p r e u s s i s c h e L a n d t a g v o m J a h r e 1540 (5. O k t . b i s 16. N o v . ) , D i s s . P h i l . , K ö n i g s b e r g 1923 ( m a s z y n o p i s ) . 4 J . M a ł ł e k , U s t a w a o r z ą d z i e ( R e g i m e n t s n o t t e l ) P r u s K s i ą ż ę c y c h z r o k u 1542. S t u d i u m z d z i e j ó w p r z e m i a n s p o ł e c z n y c h i p o l i t y o z n y c h w l e n n i e p r u s k i m , T o r u ń 1967. 5 N . O m m l e r , D i e L a n d s t ä n d e i m H e r z o g t u m P r e u s s e n 1543— 1561, D i s s . P h i l l . , B o n n 1967. 6 J . P e t e r s o h n , F ü r s t e n m a c h t u n d S t ä n d e t u m i n P r e u s s e n w ä h r e n d d e r R e g i e r u n g H e r z o g G e o r g F r i e d r i c h s 1578— 1603, M a r b u r g e r O s t f o r s c h u n g e n , B d . 20, W ü r z b u r g 1963.
