Pod prąd : (o Franciszku Niepokólczyckim)

Lidia Burska

Pod prąd : (o Franciszku

Niepokólczyckim)

Biuletyn Polonistyczny 33/3-4 (118-119), 229-241

POD PRĄP

(O F r a n c is z k u N ie p o k ó lc z y c k lm )1

M ia ła to b yć o p o w ie ść o ż o łn ie r z u w r z e ś n ia , k o n s p ir a t o r z e , k t ó r y tu ż po k a p i t u l a c j i P o l s k i , w p a ź d z ie r n ik u 1939 roku m ia ł do­ w o d z ić zamachem na H i t l e r a . A k c ję t a k ą - n ie d o s z łą do s k u tk u - p la n o w a li o r g a n iz a t o r z y S łu ż b y Z w y c ię s tw u P o ls c e . W edług zgodnych r e l a c j i komendanta S Z P , g e n . M ic h a ła K a ra s z e w ic z a - T o k a rz e w s k ie g o i D a n in y K a ra s ió w n y z Komendy G łó w n e j, o f ic e r e m wyznaczonym do p rz e p ro w a d z e n ia zamachu b y ł m a jo r s a p e ró w , F r a n c is z e k N ie p o k ó l- c z y c k i . Na ic h r e l a c j e p o w o łu ją s i ę i n n i : Z d z is ła w D e z io r a ń 3 k l, S t a n i s ł a w L is - K o z ło w s k i c z y Tomasz S z a r o t a 3 . D est to je d n a k t r o p

f a łs z y w y . O r g a n iz a t o r z y S Z P , s p i s u j ą c y swe w sp o m n ienia po w i e lu l a t a c h , p raw d op odo bn ie b a r d z ie j p a m i ę t a li f u n k c je n iż o s o b y . T o te ż z d a w ało s i ę im n a t u r a ln e t o , że je d n ą z p ie r w s z y c h poważnych a k c j i d y w e rs y jn y c h dow odzić m u s ia ł po p r o s t u ów czesny s z e f d y w e r s j i . "Zam achu na H i t l e r a w c z a s ie p rz yjm o w an ia d e f i l a d y z w y c ię s tw a n ie p la n o w a ł N ie p o k ó l c z y c k i , a ( z d a je s i ę ) K i ź n y " 4 - z d a n ie to pocho­ d z i z p ro to k o ło w a n e j rozmowy z N ie p o k ó lc z y c k lm , p rz e p ro w a d z o n e j w 1969 ro k u . R e l a c j a j e s t w ia ry g o d n a n ie t y l k o d la t e g o , że ów m ajo r sap eró w b y ł prawdomównym i w iaryg od nym c z ło w ie k ie m , le c z i z tego w z g lę d u , że p rz e m a w ia ją za n ią f a k t y . A n i w c z a s ie p rz yg o to w a ń , a n i w d n iu p la n o w a n e j a k c j i N ie p o k ó lc z y c k ie g o n ie b y ło w W a rs z a ­ w i e . P r z e b y w a ł wówczas w n i e w o l i w S k i e r n ie w ic a c h . Z g ł o s i ł s i ę

tam d o b r o w o ln ie , by " w y k r a ś ć " s w o ich z d e z o rie n to w a n y c h o f ic e r ó w , k t ó r z y uznawszy je g o z a le c e n i e n ie o p u s z c z a n ia W arsz aw y za "b e z c e - lo w e , a w a n t u r n ic z e i n ie b e z p ie c z n e p r z e d s i ę w z ię c ie " , o p u ś c i l i s t o l i c ę po k a p i t u l a c j i . R z e c z y w iś c ie s k ł o n i ł ic h do w s p ó ln e j u c i e c z k i i w p o ło w ie p a ź d z ie r n ik a w p ro w a d z ił do p r a c y w K o n s p ir a ­ c j i .

Z powodu t e j z a s k a k u ją c e j n ie s p o d z ia n k i h i s t o r y c z n e j p o w s t a ła in n a od z a m ie rz o n e j o p o w ie ść - n ie o ryz yk o w n e j a k c j i k o n s p i r a t o ­ rów, le c z o b i o g r a f i i p ię k n e j i w y ją t k o w e j, a zarazem t a k i e j , w k t ó r e j s k u p io n e z o s t a ł y w s z y s t k ie i s t o t n e p ro b le m y p o ls k ie g o l o s u . O est to ta k ż e o p o w ie ść o b o h a te rz e w r z e ś n ia , k o n s p i r a c j i , p o w sta ­ n ia w a rs z a w s k ie g o i powojennego p ro c e s u pokazowego. L e c z p rz e d e w s z y s tk im j e s t to rz e c z o c z ło w ie k u w i e l k i c h z a s łu g , do d z iś n i e ­ znanym, obrabowanym z owoców sw ej p r a c y .

T o, co z o s t a n ie tu p rz e d s ta w io n e t y l k o w n i e w i e l k i e j m ie rz e łą c z y s i ę z te m a tyk ą w r z e ś n ia . Lub i n a c z e j : łą c z y s i ę z n ią symbo­ l i c z n i e , j e ś l i W rz e s ie ń p o tra k to w a ć ja k o s y m b o lic z n y p o c z ą te k no­ wego, cho ć ta k ż e p r z e c ie ż p o w ta r z a ln e g o , p o ls k ie g o d o ś w ia d c z e n ia . Zachowane i zgromadzone dokumenty p o ls k ie g o państw a podziem ­ nego p o t w ie r d z a ją c ią g ł o ś ć ru chu oporu o ra z t o , że u tw o rzona j e - s i e n i ę 1939 roku S łu ż b a Z w y c ię s tw u P o ls c e n ie b y ła t y l k o k ilk u m ie ­ s ię c z n ą e fe m e ry d ą , m ającą s p e ł n i a ć p o l it y c z n e a s p i r a c j e g e n e r a ła K a ra s z e w ic z a - T o k a rz e w s k ie g o , l e c z s p ra w n ie i r z e t e l n i e z o rg a n iz o ­ waną bazą p r z y s z ł e j k o n s p i r a c j i . S t r u k t u r a S Z P z o s t a ł a odwzorowa­ na w Z w iązk u W a lk i Z b r o j n e j , ta zaś w A r m ii K r a jo w e j, choć k i l k a ­ k r o t n i e - od p o w ie d n io do p o trz e b w a l k i - rozbudowywano j ą i r e o r ­ g an izo w an o . Wódz n a c z e ln y z m ie n ia ł nazw y, le c z t r e ś c i ą w y p e ł n i a l i j e w w ię k s z o ś c i c i sam i l u d z i e . T o te ż n ie t y l k o o r g a n i z a c y j n i e , l e c z i p e r s o n a ln ie , ZWZ, a potem AK, b y ł y n a t u r a ln ą k o n ty n u a c ją S Z P . W s p ó łtw ó rc ą t e j k o n s p i r a c j i b y ł od p o c z ą tk u m a jo r F r a n c is z e k N ie p o k ó lc z y c k i a w a n s u ją c y w w a lc e p o d ziem nej do s t o p n i podpułow

-6

kownika i p u łk o w n ik a . W c z a s ie k a m p a n ii w r z e ś n io w e j o d z n a c z y ł s i ę w p o ty c z c e pod Ciechanow em . W p o ło w ie w r z e ś n ia z c z ę ś c i ą swych podkomendnych - sap eró w A r m ii " M o d lin " p r z e s z e d ł pod ro z k a z y g e n . O u liu s z a Rómmla i w z i y ł u d z ia ł w o b r o n ie W arsz a w y. 25 w r z e ś n ia u c z e s t n i c z y ł w k o n s p ira c y jn y m s p o tk a n iu z g e n . Tokarzew skim w gma­ chu PKO. Po dczas teg o s p o tk a n ia w y ło n io n a z o s t a ła p ie rw s z a " s i ó ­ demka“ p r z y s z ł e j k a d ry S Z P . N a le ż a ł do n i e j N ie p o k ó lc z y c k i . W dwa d n i p ó ź n ie j , ta k ż e w p o d z ie m ia ch PKO, m ia ło m ie js c e h i s t o r y c z n e s p o tk a n ie z u d z ia łe m g en . Rómmla i p re z y d e n ta W a rsz a w y , S t e f a n a S t a r z y ń s k ie g o , uznawane za s y m b o lic z n y p o c z ą te k w o js k o w e j k o n s p i­ r a c j i . W ted y T o k a rz e w s k i o tr z y m a ł p e łn o m o c n ic tw a ( i p ie n ią d z e )

o ra z p r z e d s t a w i ł gotową ju ż k o n c e p c ję o r g a n i z a c j i p o d z ie m n e j. I na tym a p o t k a n iu o b e cn y b y ł N ie p o k ó lc z y c k i, ja k o je d e n z p ię t n a s t u o f ic e r ó w s z ta b o w y c h , desygnow any p rz e z komendanta S Z P na s z e fa d y ­ w e r s j i . Do ru chu oporu z o s t a ł p r z y j ę t y ju ż n astę p n e g o d n ia . " M ia ło to m ie js c e w g a b in e c i e g e n e r a ła , w o b e c n o ś c i m jra Kruka - S t r z e ­ le c k ie g o T a d e u s z a . G e n e r a ł n ie z a p r z y s i ą g ł m n ie, a t y l k o o b j ą ł za s z y j ę i u c a ł o w a ł . " 7 Z a p r z y s ię ż o n y z o s t a ł , ju ż po u c ie c z c e z n ie w o ­ l i , 15 p a ź d z i e r n i k a . P r z y s ię g ę o d b ie r a ł p łk S t e f a n R o w e c k i, wów­ c z a s s z e f s z ta b u S Z P .

Z s t ą p i e n i e do p o d zie m ia d o k o n ało s i ę ró w n ie ż w sposób symbo­ l i c z n y . W l i ś c i e do ro d z in y (w y w ie z io n e j niebawem do Z S R R ) w y s ł a ­ nym po k lę s c e w r z e ś n io w e j« N ie p o k ó lc z y c k i o p i s a ł d o k ła d n ie oko­ l i c z n o ś c i s w o je j ś m i e r c i o ra z m ie js c e « w którym z o s t a ł pochowany. O dtąd b y ł osobą pozbaw io ną z e w n ę trz n y ch oznak to ż s a m o ś c i, w ł a ś c i ­ c ie le m pseudonimów« c z ło w ie k ie m podziemnym. Tak b y ło do cz asu a r e s z t o w a n ia w 1946 ro k u . Po cząw szy od p a ź d z ie r n ik a 1939 r . N ie p o k ó lc z y c k i o r g a n iz u je w p o d z ie m iu tz w # p io n w a l k i b ie ż ą c e j - je d e n z n a jw a ż n ie js z y c h w ru ch u o p o r u . S p ra w u je k o le jn o f u n k c j e : o f i c e r a do spraw s a b o ta ż u i d y w e r s j i w S Z P , a potem s z e fa r e f e r a t u "C " ( w a l k i c z y n n e j) w O d d z ia le I I I ZWZ. Gdy w k w ie t n iu 1940 r . u tw o rz o n y z o s t a je Z w ią ­ zek Odwetu« s a m o d z ie ln y o rg a n w a l k i b ie ż ą c e j w ZWZ, N ie p o k ó lc z y ­ c k i o b e jm u je je g o k ie r o w n ic t w o . W utworzonym j e s i e n i ą 1942 roku - w m ie js c e ZO - K e d yw ie AK j e s t p ierw szym z a s tę p c ą kom endanta. Ze s ta n o w is k a teg o o d c h o d z i d o p ie r o we w r z e ś n iu 1943 ro k u . D y w e rs ją i sabotażem k i e r u j e w ię c n ie p r z e r w a n ie od j e s i e n i 1939 r . do p rzeło m u 1942/43 ro k u . Są to t r z y n a j t r u d n i e j s z e l a t a g ro m adzenia l u d z i i o r g a n iz o w a n ia w s z y s t k ie g o od p o s ta w . D la p o ró w n a n ia : je g o n a s tę p c a « p ie r w s z y s z e f Kedywu« E m il F i e l d o r f " N i l " p e ł n i t ę f u n k c ję n i e w i e l e ponad rok (do lu t e g o 1944 r , ) , zaś k o le j n y do­ wódca Kedywu« 3an M a z u r k ie w ic z "R a d o s ła w "« dowodzi z a le d w ie p rz e z k i l k a m i e s ię c y .

P r a c a o r g a n iz a c y jn a N ie p o k ó lc z y c k ie g o im po nuje ró ż n o ro d n o ś­ c i ą form d z i a ł a n i a o r a z e f e k t y w n o ś c ią . Do obow iązków s z e fa d yw er­ s j i n a le ż a ło k ie r o w a n ie p ro d u k c ją środków w a l k i , tw o r z e n ie b o jo ­ wych z e sp o łó w d y s p o z y c y jn y c h , k o o rd yn o w an ie d z i a ła ń w i e lu i s t n i e ­ ją c y c h g ru p sab o ta ż o w ych o ra z p ro w a d z e n ie a k c j i s c a l a j ą c e j w pod­ z ie m iu . O p is sukcesów Z w ią zk u Odwetu w t y c h d z ie d z in a c h , podany w

p o s t a c i suchych i n f o r m a c j i , c y f r i wykazów z a jm u je k i l k a n a ś c i e s t r o n tomu "A rm ia K r a jo w a " ( t r z e c ie g o tomu " P o l s k i c h S i ł Z b r o jn y c h na Z a c h o d z ie " ) . S p o ś ró d w i e l o l e t n i c h w y s iłk ó w N ie p o k ó lc z y c k ie g o przyp om nijm y n i e k t ó r e t y l k o .

Z p ro d u k c ję środków w a lk i ł ę c z y ł o s i ę u tw o rz e n ie dwu k o n s p i­ r a c y jn y c h p lacó w ek b ad aw czych. B y ł y t o : B iu r o S tu d ió w środkó w W a l­ k i D y w e rs y jn e j (zwane po p ro s tu B iu rem S t u d ió w ) , g ru p u ją c e u cz o ­ nych z a jm u ją c y c h s i ę e k sp e rym e n ta m i, o r a z B iu r o Badań T e c h n ic z n y c h S a p e ró w . To d r u g ie , p ró c z d z i a ł a l n o ś c i e k s p e r y m e n t a ln e j, z ajm ow ało s i ę ró w n ie ż opracowywaniem szc z e g ó ło w y c h i n s t r u k c j i w a l k i d yw e r­ s y j n e j i sa b o ta ż u p rz em ysło w e g o . P rz e z BBT sygnowane b y ł y małe k s ią ż e c z k i in s t r u k t a ż o w e , z a w ie r a ją c e kom plet i n f o r m a c j i z t y c h d z i e d z in . Pod nadzorem s z e fa Z w iązk u Odwetu p ra c o w a ły ta k ż e d w ie w y tw ó r n ie m a t e r ia łó w w ybuchow ych.

In n e ważne p o le d z i a ł a l n o ś c i N ie p o k ó lc z y c k ie g o to tw o r z e n ie o d d z ia łó w b ojow ych o ra z o r g a n iz a c ja s z k o l e n ia . M ło d z i ż o ł n ie r z e Zw iązk u Odwetu, a potem Kedywu w y w o d z ili s i ę z dwu k o n s p ir a c y jn y c h p o d ch o rążó w ek : S z k o ły P o d c h o rą ż yc h Sap erów i S z k o ły P o d c h o rą ż y c h O d d z iałó w D y s p o z y c y jn y c h . Po n ad to prowadzone b y ły k ilk u d n io w e lu b k ilk u t y g o d n io w e k u r s y , k t ó r e w c z a s ie o k u p a c ji p r z y g o to w a ły o k o ło 3 ,5 t y s i ą c a d yw e rsa n tó w .

S z e f Zw iązku Odwetu p od p o rząd ko w ał s o b ie z e s p o ły s a b o ta ż o w e , d z i a ł a j ą c e w w ię k s z y c h f a b r y k a c h , z a k ła d a c h n a p raw cz ych i w ę z ła c h k o le jo w y c h o ra z s t w o r z y ł t r z y p a t r o l e d y w e r s y jn e . Z t y c h p a t r o l i w y r ó s ł potem i z o s t a ł rozbudowany s ły n n y , o k r y t y p o w stań cz ą c h w a łą o d d z ia ł d y s p o z y c y jn y Kedywu - "M o to r" ( w a lc z ą c y w p o w s ta n iu pod kryptonim em " B r o d a " ) . Pod k o n ie c roku 1942, s k u tk ie m u p rz e d n ic h p e r t r a k t a c j i z N ie p o k ó lc z y c k im , d o łą c z y ł do "M o to ru " 300 osobowy o d d z ia ł H a r c e r s k ic h Grup Szturm ow ych ( j e s i e n i ą 1943 r . p r z e k s z t a ł ­ co n y w b a t a l i o n " Z o ś k a " ) .

D opóki w a lk ą w ZWZ-AK k ie r o w a ł N ie p o k ó lc z y c k i , a k c j e p o d z ie ­ m ia, n a j c z ę ś c i e j p rzygoto w yw ane i nadzorowane p rz e z p rz e d w o je n n yc h podkomendnych s z e fa Z w iązk u O dw etu, m ia ły c h a r a k t e r d y w e r s j i t e c h ­ n i c z n e j , s a p e r s k i e j . P r a k t y k ą , ś c i ś l e p rz e z N ie p o k ó lc z y c k ie g o p r z e s t r z e g a n ą , b y ła g łę b o k a k o n s p ir a c ja i anonim owość w a l k i . Aby u k ry ć p raw d ziw e c e le i sprawców s a b o ta ż u , w y k o rz y s ty w a n o n a j ­ c z ę ś c i e j o k o l i c z n o ś c i z e w n ę trz n e lu b przypadkow e z d a r z e n ia . C h c ia ­

no w te n sposób z m n ie js z y ć ry z y k o odwetu Niemców na b e z b ro n n e j lu d n o ś c i. N a js ły n n ie js z y m i o s ią g n ię c ia m i t e j " r y c e r s k i e j " d y w e r s ji b y ł y p rzyg o to w yw ane p rz e z N ie p o k ó lc z y c k ie g o a k c j e k o le jo w e : W ie ­ n ie c I ( p a ź d z i e r n i k 1942 r . ) , Odwet k o le jo w y { 'l is t o p a d 1942 r . ) o r a z W ie n ie c I I (n o c s y lw e s tr o w a 1942/43 r , ) . O s t a t n ią a k c j ą N ie ­ p o k ó lc z y c k ie g o b y ła z o rg a n iz o w a n a w k w ie t n iu 1943 r . , p rz y je g o w s p ó łu d z ia le , z b r o jn a pomoc d la Żydów w a lc z ą c e g o g e t t a .

P rz y w o ła n y na p r o c e s ie krakow skim w 1947 roku św iad e k o b ro n y , W it o l d K w ia t k o w s k i, m ó w ił: "Uważam N ie p o k ó lc z y c k ie g o za tw ó rc ę p od ziem nej b r o n i s a p e r s k i e j , za tw ó r c ę d y w e r s ji s a p e r s k i e j i za z w o le n n ik a bezkom prom isowej w a l k i z N iem cam i, ś c ią g n ę liś m y do nas w s z y s t k ie u g ru p o w a n ia , bez w z g lęd u na z a p a tr y w a n ia p o l i t y c z n e ,

t a k , że k o r z y s t a ł y one z n a s z e j p r a c y , z n a sz ych i n s t r u k c j i , in -g

s t r u k t o r ó w , wzorów , i t d . " .

A k c ja s c a le n io w a b y ła w ie lk im sukcesem N ie p o k ó lc z y c k ie g o i Z w iązk u Odwetu. Z n a c z n ie w y p r z e d z iła p ro c e s y s c a la n ia p o d ziem ia w ZWZ-AK. N ie p o k ó lc z y c k i p o d ją ł w s p ó łp ra c ę z ró żn oro d nym i o r g a n iz a ­ c ja m i p o lity c z n o - w o js k o w y m i, nawet t a k i m i , k t ó r e - ja k P o ls c y So­ c j a l i ś c i - d a le k i e b y ł y od m y ś li p od po rząd kow an ia s i ę kom endantowi ZWZ« N a w ią z a ł w ię c k o n ta k t z F o rm acjam i B o jo w o - M ilic y jn y m i wspom­ n ia n y c h P o ls k ic h S o c j a l i s t ó w , a p onadto z komórkami sab otażow ym i G w a r d ii Ludowej PPS-WRN, Z w iązk u S y n d y k a lis t ó w P o l s k i c h , z r e p r e ­ z e n t u ją c y m i obóz n a ro d o w o - ra d y k a ln y o d d z ia ła m i d y w e rs y jn y m i "P o ­ b u d k i" , z p iłs u d c z y k o w s k ą T a jn ą O r g a n iz a c ją W ojskow ą cz y P o ls k ą O r g a n iz a c ją Z b r o jn ą . Tomasz Strz e m b o sz u p a t r u je p rz y c z y n teg o su k ­ c e s u w e l a s t y c z n o ś c i N ie p o k ó lc z y c k ie g o , gotowego o g r a n ic z a ć swe ż ą d a n ia do s f e r y z a g a d n ie ń p r a k t y c z n y c h , z w ią z a n y c h z w a lk ą , a ta k ż e w a t r a k c y j n o ś c i Z w iązk u Odwetu ja k o d ysp o n e n ta w ie d z y fa c h o ­ w e j o r a z środków b o jow ych i fin a n s o w y c h p o trz e b n y c h do p ro w ad z en ia w a l k i ^ .

Z końcem 1942 r . Z w ią z e k Odwetu p r z e s t a j e i s t n i e ć . Na Je g o m ie js c e u tw o rzo ne z o s t a j e K ie ro w n ic tw o D y w e r s j i. F a k t te n p o p rz e ­ d z a ją l i c z n e p r a c e o r g a n iz a c y j n e , w k tó r y c h u c z e s t n ic z y N ie p o k ó l­ c z y c k i i je g o podkom endni. To o n i f a k t y c z n i e d o k o n u ją r e o r g a n iz a ­ c j i . Dowódcy Z w ią z k u Odwetu tw o rz ą, nowe o d d z i a ł y , k tó ry m i dowodzą potem w K e d y w ie . T o te ż ż o ł n i e r z e p rz e z d łu ż s z y c z a s n ie r o z r ó ż n ia ­ j ą p r z y n a le ż n o ś c i do t y c h dwu s t r u k t u r b o jo w y c h . K ie r o w a n ie d yw er­ s j ą z o s t a je Je d n a k p o w ie rz o n e innemu s z e f o w i. N ie p o k ó lc z y c k i zo­

s t a j e pierw szym z a s tę p c ę p ł k . E m ila F i e l d c r f a , d o tych cza so w e g o ko­ mendanta O bszaru B ia ł o s t o c k i e g o ZWZ-AK. Po zb aw ion y komendy nad rozbudowanymi o d d z ia ła m i d y s p o z y c y jn y m i, z ach o w u je z w ie r z c h n ic t w o je d y n ie nad p ro d u k c ję środków w a l k i ,

Ja k k o lw ie k d e c y z ja " G r o t a " podyktowana mogła b yć tym , by z uw agi na b e z p ie c z e ń stw o k o n s p i r a c j i , r o z d z i e l i ć t e ł ę c z n i e d o t y c h ­ c z a s p e łn io n e f u n k c j e , N ie p o k ó lc z y c k i o d c z u ł j ę b o l e ś n i e , * J a k g łę b o k a b y ła to ra n a , ś w ia d c z y l i s t do g en. G rz e g o rz a P e łc z y ń s k i e ­ g o , p is a n y w k i l k a n a ś c i e l a t po o k u p a c j i. W r a c a ję c do n o m in a c ji " N i l a " , s z e f Z w ięz k u Odwetu wspomina o " k r y z y s i e z a u f a n ia " do s w e j o s o b y , o p o z b a w ie n iu go w pływu na t o , co p rz e z w i e l e l a t t w o r z y ł. Z g o ry c z ę p is z e o " t r z e c h p u łk o w n ik a c h " , k t ó r z y w p a r ę d n i po no­ m i n a c j i " N i l a " n a m a w ia li g o , b y łe g o s z e fa d y w e r s j i , do o d e j ś c i a , t łu m a c z ę c , że " t o s ta n o w is k o p o trz e b n e j e s t innym do z a s łu g i o r ­ d e ró w ". Z żalem wspomina o zmarnowanych owocach swych tru d ó w . P

i-1 n

s z e : " K ie d y o d ch o d z iłe m z *K ie d yw a< 4 IX 1943, *N 1 1 * z a p e w n ił mnie słowem , że na p o w s ta n ie otrzymam w s z y s t k ic h s w o ic h o f ic e r ó w i z e s p o ły p rz e z n ic h s tw o rz o n e . Byłem p e w ie n , że ta k s i ę s t a n i e . Tymczasem n ic n ie o trz y m a łe m , a o d d z ia ły d y s p o z y c y jn e z n a l a z ł y s i ę na W o l i , g d z ie w p ra w d z ie o k r y ł y s i ę c h w a łę - je d n a k n ie t a k i e b y ło ic h p r z e z n a c z e n ie . C a łę sp raw ę z a ła t w io n o wbrew tem u, co by­ ło p rzew id yw an e i beze m n ie , W t y c h to w aru n kach z g i n ę l i mol n a j ­ l e p s i o f ic e r o w i e od p o c z ę tk u k o n s p i r a c j i , ja k Ja n a s z e k (s z e f s z t a b u * K ie d y w a « ), A n d r z e je w s k i (d -ca » B r o d y « ) , K u rk o w s k i i i n n i " 11,

I ta w ię c z b r o jn a w a lk a o N ie p o d le g łę , chód w z n io s ła i ś w ię ­ t a ja k p o p rz e d n ie , j a k one n ie b y łe w o ln a od lu d z k ic h a m b i c j i , z a ­ w i ś c i i m a ło s tk o w o ś c i. O braz t o n ę c e j w w o jn ie I I R z e c z y p o s p o lit e j, j a k i p o z o s t a w il i św ia d k o w ie o r a z h i s t o r y c y , ów o b ra z k l ę s k i , t r a ­ g e d i i i sz o k u , w k tó r y c h ta k sw o jsk o i u m ie ję t n ie r o z r a s t a ł s i ę p a t e t y c z n y g e s t , urzędowa g łu p o t a , lu d z k a m arność o r a z b ez rad n a s z la c h e t n o ś ć , podobny b y ł w lo n d yń s k im r z ę d z ie e m ig ra c y jn y m i w k r a j u , w p a ń s tw ie podziemnym. Prawdopodobne j e s t z atem , że pozba­ w ie n ie N ie p o k ó lc z y c k ie g o z w ie r z c h n ic t w a nad d y w e r s ję m ia ło ta k ż e i te n c e l , by dać innym m o ż liw o ść z d o b y c ia c h w a ły , Tym b a r d z i e j , że z b l i ż a ł s i ę c z a s d e c y d u ję c e j r o z g r y w k i, w p o ls k im ru chu oporu c z a s z a o s trz o n y c h form w a l k i z N iem cam i, c z a s pewnej " ja w n o ś c i" p o d z ie m ia , m a n i f e s t a c j i p o w ażn ie z a g ro ż n y c h , od 1943 r . , r a c j i państw o w ych, p o li t y c z n y c h . L e c z prawdopodobne j e s t ró w n ie ż t o , że

d la rz e c z n ik ó w nowej k o n c e p c ji w a lk i - a n a le ż a ł do n ic h komendant AK, " G r o t " R o w ecki - s a p e r s k a , t e c h n ic z n a d y w e rs ja N ie p o k ó lc z y c - k ie g o w yd aw ała s i ę ju ż naiwna i , w p e r s p e k t y w ie p r z y s z ły c h r o z g r y ­ wek p o l it y c z n y c h , mało e fe k ty w n a . N a d c h o d z ił c z a s w i e l k i c h a k c j i p a r t y z a n c k ic h , s p e k t a k u la r n y c h zamachów u l ic z n y c h , “ W i e l k i e j Dy­ w e r s j i " . Naród o r g a n iz o w a ł s i ę duchowo w o kó ł sym bolu k o t w ic y , z n a­ ku P o l s k i W a lc z ą c e j. S z e f Z w iązk u Odwetu b y ł d la przywódców pod­ z ie m ia c z ło w ie k ie m w i e l k i c h co prawda z a s łu g , a l e je d n a k c z ło w i e ­ kiem m in ion eg o ju ż e ta p u .

Z p e w n o śc ią l o s y p o l s k i e j w o jn y n ie u l e g ł y b y n a jm n ie js z y m zmianom, gdyby szefem d y w e r s ji z o s t a ł do j e j końca N ie p o k ó lc z y c k i. N ie o d m ie n iły b y s i ę k o l e j e p o w s ta n ia w a rs z a w s k ie g o , gdyby b y ł do­ s t a ł s w o ich ż o ł n i e r z y i d o w o d z ił n im i z g o d n ie z ic h k w a l i f i k a c j a ­ mi i p rz e z n a c z e n ie m bojowym . Szyb ko bowiem i na o ś le p p ę d z iła znów p o ls k a h i s t o r i a . I on , p ły n ą c y od 1943 r . “ pod p r ą d “ nowych k o n c e p c ji w a lk i ( l e c z do końca l o j a l n y i w i e r n y ) , i je g o o p o n e n c i: “ G r o t " R o w e ck i i " N i l " F i e l d o r f , a potem " B ó r " Komorowski i " R a ­ d o s ła w " M a z u rk ie w ic z bez p la n u i bez z łu d z e ń im p r o w iz u ją c y " B u r z ę " w W a r s z a w ie , n ie m i e l i ju ż w te d y h i s t o r y c z n y c h i p o lit y c z n y c h s z a n s . Ic h k lę s k a d o k o n a ła s i ę w c z e ś n ie j , g d z ie i n d z i e j i b ez ic h w s p ó łu d z ia łu . O n i t y l k o p ł a c i l i j e j c e n ę . W s p ó ln ie , mimo d z i e l ą ­ c y c h ic h poglądów i s y m p a t i i , p ł y n ę l i pod w i e lk ą f a l ę d z ie jó w . F a la ta z n io s ł a i c h i r o z p r o s z y ła . Z d o ł a l i u ra to w a ć z n i e j t o , co j e d y n i e u ra to w a ć s i ę d a ło : samą id e ę N i e p o d l e g ł e j . Raz j e s z c z e .

D łu g i fra g m e n t l i s t u p rz y to c z o n y tu z o s t a ł n ie z powodu n i e ­ pewnych po l a t a c h ro z ra c h u n k ó w , le c z d la t e g o , że w c ią ż z a s ta n a w ia nas p y t a n ie N ie p o k ó lc z y c k ie g o : c z y r z e c z y w iś c ie k o n ie c z n e i u s p ra ­ w i e d l iw io n e b y ło t a k ogromne m arnow anie ż y c i a . I c z y - je d n a k ! - o n, r z e c z y w is t y o r g a n iz a t o r o d d z ia łó w Kedywu, n ie u c h r o n iłb y od z n is z c z e n ia choć c z ę ś c i te g o ż y c i a . P i e ś ń , l i t e r a t u r a i le g e n d a ż y ­ w i ł y s i ę r a c j ą in n ą : h e r o ik ą zamachowców, krwawą o f i a r ą m ło d z iu t ­

k ic h p ow stańcó w , s ła w ą ż o ł n i e r z y " R a d o s ła w a " . T o te ż tw ó rc a a n o n i­ mowej k o n s p i r a c j i do d z iś p o z o s t a ł c z ło w ie k ie m bezim iennym . P rz e z c z a s p o lit y c z n e g o t e r r o r u i ż e la z n e j k u r t y n y p u b li k a c j e e m ig r a c y j­ ne (w tym wspom niane ju ż tu m onum entalne d z i e ło o A r m ii K r a j o w e j) n ie u j a w n ia ły je g o n a z w is k a , by n ie z a s z k o d z ić sied zącem u wóiwczas w w i ę z i e n iu p u łk o w n ik o w i AK. D z iw i je d n a k f a k t , że gdy ju ż można b y ło m ówić, on p o z o s ta w a ł w c ią ż n ie z n a n y . P r a c a Tomasza Strz e m b o ­

sza " O d d z ia ły szturmowe k o n s p i r a c y j n e j W arsz aw y" (1 9 7 9 ) j e s t j e d y ­ ną chyba k s ią ż k ę , w k t ó r e j nazw isk o N ie p o k ó lc z y c k ie g o j e s t w ym ie­ n ia n e n ie s p o ra d y c z n ie i o k a z j o n a ln ie , le c z s ta n o w i fra g m e n t ro z ­ p o z n a n e j, m a ją c e j swe im ię , h i s t o r i i p o l s k i e j a r m i i p o d z ie m n e j.

K o le jn y a k t w a lk i r o z e g r a ł s i ę po w o jn ie . Dego f in a łe m b y ł p ro c e s WiN-u i PSL-u w 1947 ro k u . Głównym oskarżonym b y ł p łk F r a n c is z e k N ie p o k ó lc z y c k i.

W y w ie z io n y po p o w s ta n iu do obozu w W o ld e n b e rg u , w io s n ą 1945 r . p o w r ó c ił do k r a j u w ra z z Danem Rzepeckim i An tonim S a n o j c ą . R a­ zem z n im i z n a l a z ł s i ę w D e le g a tu r z e S i ł Z b r o jn y c h , z a ś po j e j ro z w ią z a n iu w o r g a n i z a c j i "W o ln o ść i N i e z a w is ło ś ć ” • W W iN - ie p e ł ­ n i ł f u n k c ję z a s tę p c y komendanta O bszaru P o łu d n io w e g o , p łk S a n o j- c y . Po l a t a c h , w l i ś c i e do Prz e m ysław a K r a c z k ie w ic z a , p r z y j a c i e l a z k o n s p i r a c j i , e m ig ra n ta , n a p is z e : " D la mnie i s t n i e n i e WiNu b y ło k o n ie c z n o ś c ią w w a ru n k a c h , w j a k i c h wówczas b y liś m y . Dego a k c j i o c h a r a k t e r z e p o litycz n o - p ro p ag an d o w ym n ie można b y ło uważać za d łu g o t r w a łą . / ’. . . / T rze b a b y ło sz u k ać in n e j fo rm y w a l k i , a l e n ie w olno b y ło k a p it u lo w a ć . C ią g ło ś ć w a l k i b y ła d la mnie o c z y w is t a ,

12

form y j e j - ró ż n e " .

Po a r e s z to w a n iu R z e p e c k ie g o i S a n o jc y w l i s t o p a d z i e 1945, a n ie d łu g o po n ic h p łk , Dana S z c z u rk a - C e rg o w s k ie g o (s z e f a O b szaru Z a c h o d n ie g o ), N ie p o k ó lc z y c k i z o s t a ł komendantem W iN - u . Dego p ie r w ­ szym p o le c e n ie m b y ło t o , by ż o ł n i e r z e b y łe g o AK o r a z je g o o b e c n i podkomendni n ie u j a w n i a l i s i ę - wbrew dwu odezwom w ysłanym z w ię ­ z i e n i a p rz e z b y ły c h dowódców: p ie r w s z e j , p rz e z a re s z to w a n e g o w l i - pcu 1945 r . M a z u r k ie w ic z a , d r u g ie j - p rz e z R z e p e c k ie g o . W t e j s p r a w ie m ia ł ja s n o sfo rm u ło w an y s ą d : "C z yż n ie można b y ło r o z ła d o ­ wać o d d z ia łó w na p o d s ta w ie ro zk az u g e n . O k u lic k ie g o ze s t y c z n ia 1945 r . i o s z c z ę d z ić te g o s z o k u ją c e g o w id o w is k a , a p o nadto u n ik n ą ć

13

s t a n ia s i ę nadrzędziem o b c e j g r y p o l i t y c z n e j ? " . M a z u r k ie w ic z o w i i Rzepeckiem u n ig d y n ie w y b a c z y ł z a ła m a n ia w ś l e d z t w i e o r a z u le g ­ ł o ś c i wobec namów c z y s z a n t a ż y , k t ó r e j e fe k te m b y ł y odezw y, nawo­ ł u j ą c e do u ja w n ia n ia s i ę . P o tę g o w a ły one j e d y n i e ch a o s i n ie p e w ­ no ść akowców, a niebawem o k a z a ły s i ę n ie s z a n s ą na ro d o w e j z g o d y , le c z podstępem u ła t w ia ją c y m nowej w ła d z y e k s t e r m in a c ję p o l i t y c z ­ n ie niepew nych ele m en tó w . C i s p o śró d k o n s p ir a t o r ó w i ż o ł n i e r z y AK, k t ó r z y w n ie u w i e r z y l i , n ie je d n o k r o t n ie g u b i l i in n y c h i s i e ­ b i e .

D e k o n s p ir a c ja i u w ię z ie n i e I I Komendy WiN-u d o k o n a ły s i ę - p is z e z g o ry c z ą N ie p o k ó lc z y c k i - d z i ę k i "wskazówkom je d n e g o z dawnych moich to w a rz y s z y S t a ł o s i ę to 22 X 1946 r . , k ie d y to Różań-14 s k i z j a w i ł s i ę u mnie w lo k a l u w t o w a r z y s t w ie kogoś z n a s z y c h " N ie b y ł to k o n f id e n t , le c z c z ło w ie k u f a j ą c y w t o , że u ja w n ie n ie p o lit y c z n e g o p o d z ie m ia b ę d z ie gestem pojednaw czym . Cenę z a ś tego g e s tu b y ło osiem wyroków ś m i e r c i , j a k i e z a p a d ły w jednym ze s ł y n ­ n ie js z y c h p ro cesó w pokazowych po w o jn ie . P r o c e s m ia ł m ie js c e w K r a k o w ie , t r w a ł od 11 s ie r p n i a do 10 w r z e ś n ia 1947 r . 0 " p r z e s t ę p ­ stw a s z c z e g ó ln ie n ie b e z p ie c z n e w o k r e s ie odbudowy p a ń s tw a " o s k a r ­ ż e n i z o s t a l i , obok WiN-owców, d z ia ła c z e k ra k o w s k ie g o P S L - u . Nume­ rem d ru g im , po N ie p o k ó lc z y c k im , b y ł S t a n is ł a w M ie rz w a , n ie ta k dawno sk a z a n y w m oskiewskim p r o c e s ie " s z e s n a s t u " . Po s fa łs z o w a n y c h w s t y c z n iu 1947 r . w yb o rach b y ł to k o le j n y krok z m ie r z a ją c y do l i ­ k w i d a c j i o p o z y c ji p o l i t y c z n e j w P o ls c e .

N ie p o k ó lc z y c k i w spom ina: "R óżne b y ł y p e r y p e t ie do p ro c e s u i po p r o c e s i e . M iałem w y jś ć w o g ó le bez p ro c e s u , w marcu 1947 i to z w ie lk im hukiem , bo z awansem g e n e r a ls k im , V i r t u t i IV k l a s y , G run­ waldem i t d . P o s ły s z a n o ode mnie w t e j s p r a w ie - n i e , potem Różań­ s k i ro z p o c z ą ł ze mną dość c ie k a w y d ia l o g *od s łó w z » W e s e la « : M ia-ł e ś . . . ( o p u ś c i ia-ł s ia-ło w o : c h a m ie ) cz ap kę z p i ó r , z o s t a ia-ł c i s i ę in o

15

s z n u r " . Oan M a z u rk ie w ic z i 3an R z e p e c k i w y s z l i i w i ę z i e n i a na p o d s ta w ie o g ło s z o n e j p rz e z B i e r u t a a m n e s t ii , u p a m ię t n ia ją c e j " s u k c e s " w y b o rc z y k om un istów . D z ia ło s i ę to w tym samym m n ie j w ię ­ c e j c z a s i e , k ie d y wyroków ś m ie r c i w y s ł u c h iw a li W iN -ow cy, " u j a w n ie ­ n i " p rz e z w s p ó łto w a rz y s z y z g o d n ie z w ię z ie n n y m i odezwami b y łe g o komendanta D e le g a t u r y S i ł Z b r o jn y c h O bszaru W a rs z a w s k ie g o o r a z b y­ łe g o komendanta W iN -u.

Gdy p r o k u r a t o r w o je n n y , Z a r a k o w ś k i, z c h a r a k t e r y s ty c z n y m d la ta m ty c h l a t w yczuciem s t y l u , w y k r z y k iw a ł "o tru p a c h k o b ie t i d z i e ­ c i , pomordowanych p rz e z z b iró w N ie p o k ó lc z y c k ie g o " - on d o w ie d z ia ł s i ę , że na s a l i sąd ow ej są żona i s y n : o c a l a ł a z w o jn y c z ą s tk a r o ­ d z in y . P r z y b y l i z A f r y k i , p rz e c z y ta w s z y w ta m te js z ym pisem ku p o l­ s k ic h wychodźców w ie ś ć o a r e s z t o w a n iu . D la n ic h b y ł to z n a k , że ż y j e , że trz e b a s i ę s p ie s z y ć . D la n ie g o z a ś d o p e ł n i a ł s i ę l o s . I j e ś l i nawet w te d y na s a l i , gdy p a t r z y ł na n i c h , p o j a w i ł y s i ę - wbrew lo s o w i - j a k i e ś pokusy niehon o ro w eg o (b o in n e p r z e c ie ż n ie b y ło m o ż liw e j ra to w a n ia ż y c i a , ab y b yć z r o d z in ą , to p o z o s t a ły

n ie w y p o w ie d z ia n e . O s t a t n ie słow o oskarż o n e g o b y ło aż n ie lu d z k o l a ­ k o n ic z n e : " P r o s z ę o s p r a w ie d liw y w y r o k " . "To w s z y s tk o ? " - s p y t a ł s ę d z ia . "T ak j e s t . " * ^ W końcu l a t s z e ś ć d z i e s ią t y c h N ie p o k ó lc z y c k i p i s a ł do p r z y j a ­ c i e l a , w sp o m in ając te n p r o c e s : "dowódcy w o js k o w i na ta k w y s o k ic h s ta n o w is k a c h , na ja k im j a b yłe m , c z asam i z n a jd u ją s i ę w t a k ic h s y ­ t u a c j a c h , że p o w in n i zdecydować s i ę z g in ą ć , a n ie w o ln o im k a p i t u ­ lo w ać lu b r o b ić w o l t ę " . A n ie c o d a l e j , w tym samym i i ś c i e : " T e j n o c y , k ie d y pow ziąłem o s t a t e c z n ą d e c y z ję , k tó r ą p ó ź n ie j r e a liz o w a ­ łem , p o w ie d z ia łe m s o b ie : * P ły n ę pod p rą d . A co d a l e j ^ " 1 7 .

P ł y n ą ł pod p rąd h i s t o r i i , n ie a k c e p t u ją c j e j n a jn o w sz ych r o z s t r z y g n ię ć , d o s t r z e g a ją c w n i e j - s łu s z n ie i p rz e w id u ją c o - s i ­ ł ę n is z c z ą c ą je g o b i o g r a f i ę , sen s ż y c ia i p o n ie s io n y c h d la P o l s k i tru d ó w . Oego n i e w ia r a , n ie c h ę ć i n ie z ło tn n o ść wobec p o w o je n n e j p o l­ s k i e j r z e c z y w is t o ś c i s t a w i a ł y go w o p o z y c ji do w ie lu dawnych to w a­ rz y s z y w a l k i , k t ó r z y ł ą c z y l i n a d z ie je z pow ojenną s t a b i l i z a c j ą i g rą prowadzoną p rz e z M a z u rk ie w ic z a lu b R z e p e c k ie g o . W 1946 i 1947

roku w c ią ż l o j a l n y wobec przywódców rządu i dowódców w o jsko w ych w L o n d y n ie , p ł y n ą ł pod p rą d ak o w s k ic h tę s k n o t do norm alnego ż y c i a , p rz e w id u ją c - w c a le d la in n y c h n ie o c z y w is tą - r y c h ł ą k lę s k ę z ł u ­ dzeń. "Uważano mnie - pow ie o w ię z ie n n y c h k o le g a c h z AK - za t r o ­ chę p o m ylo n e g o ." D o p ie ro po ponownym u w ię z ie n iu M a z u rk ie w ic z a i R z e p e c k ie g o o ra z masowych a r e s z t o w a n ia c h akowców, ro z p o c z ę ty c h w 1949 ro k u , z a c z ę to in a c z e j o c e n ia ć je g o n i e u s t ę p li w o ś ć . N a p isz e w ię c po l a t a c h , dumny ze swego z w y c ię s tw a : "z ro z u m ia n o , że j a b ro ­ n iłe m pewnych w a r t o ś c i. L o g ik a p r z e g r a ła , z a c z ę ły s i ę lu d z io m

18

o t w ie r a ć o c z y " . Te c ic h e z w y c ię s tw a m ia ły m ie js c e w c e l a c h , w d y s k u s ja c h i s p o ra c h z o d s ia d u ją c y m i w y r o k i k o le g a m i z k o n s p ir a ­ c j i . D y s k u s je i s p o ry t o w a r z y s z y ły mu p rz e z d z i e s i ę ć l a t w i ę z i e n ­ nych w ędrów ek: z M o n te lu p ic h na R a k o w ie c k ą , z R a w icz a do W ro n ek .

Na w n io s e k p o słó w z P S L , k a rę ś m i e r c i, k t ó r ą o b j ę c i b y l i c z ło n k o w ie p o lit y c z n e g o p o d z ie m ia , z a m ie n io n o w 1947 roku na 15 l a t . Mimo w yroku ś m ie r c i ż y ł w i ę c , i mógł m ieć n a d z ie j ę . W ys z e d ł z w i ę z i e n ia w g ru d n iu 1956 ro k u , p rzed G w ia z d k ą . W r ó c i ł do ro d z in y po sie d e m n a stu la t a c h n ie o b e c n o ś c i. Oego s t a r s z y s y n , u c z e s t n ik w a lk pod Monte C a s s in o , od d z i e s i ę c i u l a t ju ż n ie ż y ł . Oego młod­

s z y syn b y ł d z ie c k ie m ,k ie d y s i ę r o z s t a w a li we w r z e ś n iu 1939 ro k u , t e r a z m ia ł ju ż w ła s n e d z i e c i . W y m ie n iły s i ę p o k o le n ia , z m ie n ił s i ę

ś w i a t . N ie b y ł to je d n a k je g o ś w i a t . M ia ł pam ięć p r z e s z ł o ś c i i b i o g r a f i ę d y s h a rm o n ijn e wobec te g o , co z a s t a ł po w y j ś c i u z w ię ­ z i e n i a .

Ż o łn ie r z od s z e s n a s te g o roku ż y c i a , r o z p o c z y n a ją c y w o ja c z k ę , ja k w i e lu z je g o g e n e r a c j i , w P o l s k i e j O r g a n i z a c j i W o js k o w e j, o f i ­ c e r s łu ż b y s t a ł e j p rz e d w o jn ę , s z e f d y w e r s ji w a r m ii p o d z ie m n e j, na p rz e ło m ie l a t p i ę ć d z i e s i ę t y c h i s z e ś ć d z i e s ią t y c h p r z e o b r a z ił s i ę w sum iennego u r z ę d n ik a . Choć l u b i ł o ta c z a ć s i ę p r z y j a c i ó ł m i z czasów o k u p a c j i, duchowym kombatantem n ig d y n ie b y ł . Z upływem l a t t r a c i ł z r e s z t ę w ia r ę w t r w a ło ś ć i s o lid a r n o ś ć w s p ó ln o ty akowców, choć w i e l e c z y n i ł , by w s p ó ln o tę ta k ą p o d trz ym a ć , w s p ie r a ję c i u in n y c h s z u k a ję c w s p a r c ia d la t y c h , k t ó r z y p o t r z e b o w a li pomocy.

B y ł c z ło w ie k ie m o w i e l k i e j k l a s i e , m u s ia ł w ię c odczuwać d y s ­ p r o p o r c je m iędzy w ię z ie n n ą p r z e s z ł o ś c i ą i e u fo ry c z n ą le w ic o w o ś c ią i n t e l i g e n c j i w p ie r w s z y c h la t a c h o d w ilż y , m iędzy w ła s n ą p a m ię c ią w o jn y i ro s n ą c ą le g e n d ą p o w stań cz ych o d d z ia łó w "R a d o s ła w a " , m iędzy

swym trudnym ż ycie m i n i j a k ą s t a b i l i z a c j ą e p o k i g o m u łk o w s k ie j, m iędzy sobą w r e s z c ie i S p ó ł d z i e l n i ą In w a lid ó w i Em erytów K o le j o ­ w y c h , w k t ó r e j , m iędzy in n y m i, p r a c o w a ł.

B a l a n s u j ą c y na c i e n k i e j g r a n ic y , o d d z i e l a j ą c e j p r z e s z ło ś ć od t e r a ź n i e j s z o ś c i , w sp o m n ien ie od e g z y s t e n c j i c o d z ie n n e j, kim w yda­ w a ł s i ę s o b ie te n c z ło w ie k o z a ła m a n e j b i o g r a f i i ?

Z p e w n o śc ią Je g o p o w o je n n a, p o w ię z ie n n a n i e r z e c z y w is t o ś ć b y ła - i j e s t - n aszą n i e r z e c z y w i s t o ś c i ę . W yją tk o w e i n ie p o w t a r z a ln e p rz y p a d k i b i o g r a f i i F r a n c is z k a N ie p o k ó lc z y c k ie g o w t a p ia ją s i ę w lo s w s p ó ln y , k t ó r y w c ią ż je s z c z e d o p e łn ia s i ę . K o le jn e " p o k o le n ia " c z y " r o c z n i k i " , w rzu can e w h i s t o r i ę po 1939 r . , my w s z y s c y , j e s ­ teśm y " p o w r z e ś n io w i" , u c z e s tn ic z y m y w n ie k o ń c z ą c e j s i ę w o jn ie o l u d z k i ś w ia t - t u t a j . Z d a je nam s i ę , że żyje m y w e p c h n ię c i w ro z ­ p a d lin ę j a k ie g o ś o k ru tn e g o m ię d z y c z a su , k t ó r y b yć może k o ń cz y s i ę t e r a z w ł a ś n ie . O e ś l i n ie łu d z im y s i ę p rz e d w c z e ś n ie . J e ś l i m ożliw a s t a n i e s i ę h i s t o r i a lu d z k a t u t a j - to Ja k ą m ę d ro śc ię z a o w o cu ją w p r z y s z ł o ś c i d o ś w ia d c z e n ia t e j n i s z c z ą c e j m ię d z y e p o k i? Oaką prawdę i w a r t o ś ć uda s i ę o c a l i ć z lo só w F r a n c is z k a N ie p o k ó lc z y c k ie g o ?

1 A u to rk a p ra g n ie s e r d e c z n ie p o d zięko w ać panu W acław o w i N ie - p o k ó lc z yc k ie m u za u d o s t ę p n ie n ie dokumentów i p am iąte k ro d z in n y c h o ra z za w ie lo g o d z in n e rozmowy o O jc u ; d z ię k u je ta k ż e panu Tomaszo­ w i S trz e m b o sz o w i za w y c z e rp u ją c e o b ja ś n ie n ia n ie k t ó r y c h spraw w a r s z a w s k ie j k o n s p i r a c j i . Bez t e j pomocy t e k s t te n n ie mógłby p o w s ta ć . p M. K a ra s z e w ic z - T o k a r z e w s k i, U pod staw tw o r z e n ia A r m ii K r a ­ j o w e j , " Z e s z y t y H is t o r y c z n e " , P a ry ż 1964, z . 6 ; 0 . K a ra s ió w n a , P ie rw s z e p ó łr o c z e A r m ii Po d zie m nej (S Z P - Z W Z ), " N ie p o d l e g ł o ś ć " , t . 1, 1948.

3 J a n Nowak / Z d z is ła w J e z i o r a ń s k i / , K u r i e r z W a rsz a w y , Londyn 1978; S . L is - K o z ło w s k i, T e o d o r, " Z e s z y t y H i s t o r y c z n e " , P a r y ż 1978, z . 38; T . S z a r o t a , Okupowanej W arszaw y d z ie ń p o w s z e d n i, Warszawa 1973.

4

R e l a c j a p łk . F r a n c is z k a N ie p o k ó lc z y c k ie g o , p s . "T e o d o r " do­ t y c z ą c a a k c j i z b r o jn y c h wykonywanych p rz e z ZO i in n e z e s p o ły ZWZ/AK na t e r e n i e W arsz aw y. Rozmowa p ro to k o ło w a n a , 7 I I 1969 (ma­ s z y n o p is ) . ^ F r a n c is z e k N ie p o k ó lc z y c k i: W stępna n o ta in f o r m a c y jn a . 13 IX 1963 (m a sz y n o p is w z b io r a c h p r y w a t n y c h ). ® In f o r m a c je o powojennym ju ż g e n e r a ls k im a w a n s ie N ie p o k ó l­ c z y c k ie g o podawane p rz e z n ie k t ó r y c h a u to ró w (n p . L is a - K o z ło w s k ie - g o ) n ie są p ra w d z iw e . N ie z n a jd u ją p o t w ie r d z e n ia a n i w dokum entach ro d z in n y c h N ie p o k ó lc z y c k ie g o , a n i w archiw um wojskowym w L o n d y n ie . B y ć może i s t n i a ł y t a k i e p r o j e k t y , l e c z u p a d ły z powodu n i e p r z y ­ c h y ln e j wobec n ic h p o sta w y N ie p o k ó lc z y c k ie g o , n ie c h ę tn e g o ta k im kom batanckim , em eryckim godnościom - ja k J e o k r e ś l a ł - o d r ó ż n ia ją c j e od awansów za z a s ł u g i w w a lc e .

7

W stęp na n o t a . . . , op. c i t . g

P r o c e s k r a k o w s k i. N ie p o k ó l c z y c k i, M ierzw a i i n n i p rz e d są­ dem R z e c z y p o s p o lit e j , W arszaw a 1948, s . 286.

g

T . S trz e m b o s z , O d d z ia ły szturm owe k o n s p i r a c y j n e j W arsz aw y. 1939-1944, W arszawa 1979.

10

-nymi w ic h p ierw o tn ym b r z m ie n iu , ja k “ K ie d y w " , "Z w ią z e k O d w eto w y", k o n s e k w e n tn ie ig n o r u j ą c ic h form y p ó ź n ie js z e , powszechne w u ż y c iu . U z n aw ał J e bowiem za " l i t e r a c k i e " p r z e tw o r z e n ia nazw p ra w d z iw yc h , c z y l i p ie r w s z y c h ,

11 _{L i s t F r a n c is z k a N ie p o k ó lc z y c k ie g o do g en . G rz e g o rz a P e ł ­}

c z y ń s k ie g o z 30 maja 1958 r . (m a s z y n o p is w z b io r a c h p r y w a t n y c h ).

12

N ie datow any l i s t F r a n c is z k a N ie p o k ó lc z y c k ie g o do Przem y­ s ła w a K r a c z k i e w ic z a . W e d le s u g e s t i i W acław a N ie p o k ó lc z y c k ie g o , l i s t p is a n y w l a t a c h 60-ych (m a s z y n o p is w z b io r a c h p r y w a t n y c h ). 13 -p Tamże. Tamże. 15 . Tamże, 16 P r o c e s k r a k o w s k i . . . , op . c i t . , s . 346. W s te n o g ra m ie p ro c e ­ su u w z g lę d n io n o t y l k o p ie r w s z e z d a n ie w y p o w ie d z ia n e p rz e z o s k a rż o ­ nego. P e łn e b rz m ie n ie " o s t a t n ie g o s ło w a " z o s t a ł o p rz y to c z o n e za zgodnym i r e l a c j a m i żony N ie p o k ó lc z y c k ie g o , Anny i je g o s y n a , Wa­ c ła w a , o b ecn ych wówczas na s a l i s ą d o w e j.

17

L i s t F r a n c is z k a N ie p o k ó lc z y c k ie g o do Prz em ysław a K r a c z k ie ­ w ic z a , tam że,

18 _ . Tamże.