"Głos" 1886-1899 : bibliografia zawartości

"Głos" 1886-1899 : bibliografia

zawartości

M ateriały Bibliograficzne 3,1-629

U W A G I W STĘPN E

T y g o d n ik lite ra c k o -s p o łe c z n o -p o lity c z n y Głos w y c h o d ził w W a rs z a w ie w la ta c h 1886— 1899 W ciąg u c z te rn a s to le tn ie g o is tn ie n ia pism o p rz e ­ ch o d ziło sz e re g p rz e o b ra ż e ń z a ró w n o p o d w z g lęd em w y d a w n ic z y m , ja k i p ro g ra m o w y m . W p o c z ą tk o w y m sta d iu m — od n r 1/1886 do n r 10/1887 — Głos sta n o w ił w ła sn o ść W ła d y s ła w a K iersza, k tó r y też p o d ­ p is y w a ł p ism o ja k o w y d a w c a i re d a k to r. W w a rsz a w sk im ś ro d o w isk u d z ie n n ik a rsk im K iersz b y ł c z ło w ie k iem no w y m . Z za w o d u u rz ę d n ik b a n k o w y , w ła śc ic ie l k ilk u p rz e d się b io rstw , o b ro tn y h a n d lo w ie c i s p e ­ k u la n t 2 — do p o s ia d a n ia w łasn e g o w y d a w n ic tw a d o sze d ł d ro g ą k u p n a od Fr. Ks. K o m ie ro w sk ie g o ilu s tro w a n e g o p ise m k a Figaro W a r s z a w s k i 3, k tó re g o ty tu ł zm ien ił n a s tę p n ie n a Głos.

T ru d n o dziś u sta lić , w ja k i spo só b i n a ja k ie j p la tfo rm ie d o szło do p o ro z u m ie n ia m ię d z y K ierszem a g ru p ą z n a n y c h p u b lic y s tó w i lite r a ­ tó w w c h o d z ą c y c h w sk ła d re d a k c ji Głosu, ja k J ó z e f K a ro l P o to c k i (Bohusz), .Tan L ud w ik P op ław sk i, Jó z e f K o tarb iń sk i, A d o lf D y g a siń sk i, M ich ął W o ło w sk i, A le k s a n d e r W ię c k o w sk i i in. P rzy p u sz cza ln ie, o bo k w z g lę d ó w fin a n so w y c h , p o w a ż n ą ro lę o d e g ra ły tu ta k ż e o k o liczn o śc i w y p ły w a ją c e z ó w c z e sn e j s y tu a c ji p o lity c z n e j w K ró le s tw ie P olskim , zw łaszcza d u że tru d n o śc i, n a ja k ie n a tra fia ły p o d a n ia o k o n c e s je n a n o w e p ism a i n a s tę p u ją c e z re g u ły w ta k ic h w y p a d k a c h s k ru p u la tn e

1 W y ch o d zący w la ta c h 1900—1905 pod red. J. W ł. D aw ida ty g o d n ik Głos był z om aw ianym tu czasopism em zw iązany ty lk o form alnie ty m sam ym ty tu łe m oraz ciągłością n u m e ra c ji roczników . Szczegóły zob. U w agi w stępne. W : Głos 1900— 1905. B ibliografia zaw artości, W ro cław 1954. M ateria ły B ibliograficzne. T. 4.

2 Por.: Prawda 1887 n r 11 s. 161.

3 Figaro W a r s z a w s k i — ilu stro w an e pism o tyg o d n io w e o n ie w y b re d n e j tre śc i humo- ry sty c z n o -sa ty ry c z n e j; n r 1 uk azał się 22 g ru d n ia (3 stycznia) 1885/86. A d res: N ow y Ś w iat 38. R ed ak to r i w y d aw ca Fr. K saw ery K om ierow ski p oprzednio (1885) w y d aw ał pism o Fortuna, do k tó reg o czas ja k iś p isy w ali P otocki i P opław ski.

U W A G I WSTĘPNE Głos 1886— 1899

w e rto w a n ie p e rs o n a lió w p rz y s z ły c h w y d a w c ó w 4. S p ra w y z w ią z a n e ze s tro n ą re d a k c y jn ą ty g o d n ik a u s ta lo n e z o s ta ły z w y d a w c ą n a p o d s ta w ie u m o w y , w m y śl k tó re j w s z y s tk ie k w e s tie d o ty c z ą c e p ro g ra m u p ism a ro z s trz y g a n e b y ły w ię k s z o śc ią g ło só w n a p o s ie d z e n ia c h k o m ite tu r e d a k ­ c y jn e g o . „ P an u K ierszo w i, ja k k a ż d e m u n a ś w ie c ie w y d a w c y , p rz y s łu ­ g u je p ra w o z e rw a n ia z n a m i u m o w y , d o p ó k i je d n a k p ra c u je m y w sp ó l­ n ie — p ism o n a s z e w e w s z y s tk ic h szc zeg ó łac h sw eg o p ro g ra m u je s t i b ę d z ie w y ra z e m op in ii — je ś li n ie c a łe g o re d a k c y jn e g o g ro n a , to p rz y n a jm n ie j je g o w ię k s z o ś c i" 5. Z p o w y ż sz e g o o św ia d c z e n ia w n io ­ sk o w a ć w ięc m ożn a, że ro la K ie rsz a o g ra n ic z a ła się ra c z e j do sp ra w fo rm a ln o -w y d a w n ic z y c h . N ie w iado m o, ja k w y w ią z y w a ł się on z o b o ­ w ią z k ó w w y d a w c y w o b e c ze sp o łu re d a k c y jn e g o , n a to m ia st je g o u c ie c z ­ k a z W a rs z a w y p o d e fra u d a c ji z n a c z n e j su m y w b a n k u p o w a ż n ie z a ­ c h w ia ła s y tu a c ję Głosu, s ta w ia ją c p o d z n a k ie m z a p y ta n ia d a lsz ą e g z y ­ s te n c ję pism a.

Głos z o sta ł w lic z o n y d o m a sy u p a d ło ś c i p o K ierszu i w y s ta w io n y n a lic y ta c ję . D zięk i u siln y m za b ie g o m u d a ło się u z y sk a ć z e z w o le n ie G łó w n e g o Z a rz ą d u do S p ra w P ra s y n a p o d p is y w a n ie ty g o d n ik a — n a r a ­ z ie z a s tę p c z o — p rz e z J. K. P o to c k ie g o (,,za re d a k to ra i w y d a w c ę " ). W d ro d z e p u b lic z n e g o p rz e ta rg u w d n iu 28 m a rc a 1887 w y d a w n ic tw o o s ta te c z n ie n a b y te z o s ta ło p rz e z P o to c k ie g o 6. W lip cu te g o ż ro k u n o w y n a b y w c a u z y s k a ł z a tw ie rd z e n ie Z a rz ą d u P r a s y 7 i o d tą d ju ż fig u ru je ja k o „ r e d a k to r i w y d a w c a " aż do m o m e n tu z a w ie s z e n ia p ism a w k w ie t­ n iu 1894 r.

L ik w id a c ja sp u śc iz n y p o K ierszu n ie b y ła ła tw a . P ism o b o ry k a ło się z d u ży m i tru d n o ś c ia m i z a ró w n o n a tu r y m a te ria ln e j, ja k i m o ra ln e j.

„C ię ż a r w y d a w n ic tw a — w e d łu g o ś w ia d c z e n ia re d a k c ji — p rz y ję li d o b ro w o ln ie w s p ó łp ra c o w n ic y p ism a, ro b o tn ic y lite ra c c y n ie p o sia d a

-4 W o k resie o m aw ian y m w a rsz a w sk a p ra s a p o d leg ała bezp o śred n io w ład zy W a r­ szaw sk ieg o K om itetu C en zu ry ( О с о б о е п о д е л а м п е ч а т и п р и с у т с т в и е в В а р ш а в е )

oraz n ad rzęd n em u W y d zia ło w i G łów nego Z arząd u do S p raw P raso w y ch (Г л а в н о е у п р а в л е н и е по д е л а м п е ч а т и ) w M in isterstw ie S praw W e w n ę trz n y c h w P etersb u rg u (Ukaz z dn. 17 IX 1869).

5 Polem ika. Głos 1886 n r 8 s. 126.

8 Gazeta W a r s z a w s k a z dn. 29 m arca 1887 r. donosi: „W czoraj w sądzie h an d lo ­ w ym o d b y ła się lic y ta c ja n a czasopism o Głos n ależ ące do m asy u p ad ło ści po K ierszu. Do lic y ta c ji staw ali pp.: A. Bełza, a d w o k at p rzy sięg ły , M ichał W ołow ski, J a n P opław ­ sk i i Jó zef Potocki. U trzym ał się p rz y k u p n ie p. Potocki, p o stę p u ją c 209 ru b li w goto- w iźnie i p rzy jm u jąc n a siebie w sz y stk ie p a sy w a w y d aw n ictw a". Por. rów nież Głos 1887 n r 14 s. 209.

G łos 1886— 1899 UW AG I WSTĘPNE

ją c y k a p ita łó w ż a d n y c h " 8 — m a ją c y je d y n ie am b icję, ab y w y b rn ą ć z h o n o re m z d ra ż liw e j sy tu a c ji. K ło p o ty fin a n so w e p ism a b y ły p o ­ w sz e c h n ie zn a n e. „Głos n a ’ s u c h o ty k ie sz o n k o w e u m ie ra " — n o tu je w sw ym p a m ię tn ik u m ło d y Ż e r o m s k i9. F in a n s e p ism a u siło w a n o r a to ­ w a ć d ro g ą z b ie ra n ia u d z ia łó w w w y so k o śc i 50 ru b li. J a k w y ja ś n ia re d a k c ja , „ w y d a w n ic tw o p ro w a d z o n e b y ć m ogło p rz y o fia ra c h m a te r ia l­ n y c h ze s tro n y w s p ó łp ra c o w n ik ó w i d zięk i p o m o cy k ilk u ludzi p rz e k o ­ n a ń p o k re w n y c h , k tó rz y o k azali n am w c h w ila c h tru d n y c h ży c zliw o ść b ra te rs k ą " 10. - ■

D zięki za b ie g o m A. W ię c k o w sk ie g o , k tó ry w ty m c z a sie p rz e n ió sł się n a s ta łe do P e te rs b u rg a i ta m — ja k p rz y p u szcz a L. K rz y w ick i — ,,um iał zg ro m ad zić d o k o ła sie b ie k ilk u n a s tu lep iej u p o s a ż o n y c h in ż y ­ n ie ró w P o lak ó w , a n a w e t o so b y b ę d ą c e n a służb ie p a ń s tw o w e j" 11, Głos t r u d n y ten o k re s ja k o ś p rz e trw a ł. K rz y w ick i w y m ie n ia n a z w isk a osób w s p ie r a ją c y c h w ty m czasiei fin an so w o w y d a w n ic tw o , a w ięc: Jó z e fa S iem aszko, M ic h a ła Ł em pickiego, K o sso w sk ieg o (wyższego^ u rz ę d n ik a w je d n y m z m in iste rstw ), i d o d aje: „m oże coś d ał T ad e u sz K o z ersk i"; w e d łu g Ż e ro m sk ie g o „K ozersk i d a ł p o d o b n o o k o ło 1000 ru b li" 12.

S y tu a c ja fin a n s o w a Głosu p o z o s ta w a ła je d n a k n a d a l ciężka. H o n o ­ ra ria w y p ła c a n e b y ły d ro b n y m i ra ta m i p o k ilk a rubli; w p ły w a ją c e d o ­ c h o d y sz ły n a ty c h m ia s t n a w y p ła tę za lic z e k au to rsk ic h , n a p o k ry c ie k o sz tó w d ru k a rn i, p a p ie ru itp. K rz y w ick i, u trz y m u ją c y w ty m cz asie (1887) b lisk i k o n ta k t z re d a k c ją Głosu, w spo m in a: „ Z b liże n ie n a sz e n a s tą p iło z p o w o d u u ciec zk i K iersza, k ie d y p rz y je c h a w s z y z P ło c k a o św iad c zy łem , iż m o g ą n a m n ie liczy ć ja k o n a w sp ó łp ra c o w n ik a , k tó ry za c a łe h o n o ra riu m p rz y jm ie m ożliw ość p rz e n o c o w a n ia w re d a k c ji n a ta m te js z y m »łożu m ad ejo w y m « — sław n e j k a n a p ie " 13.

W e w rz e śn iu 1887 r. re d a k c ja p rz e d s ta w ia ją c p o ło ż e n ie p ism a z a w ia ­ d a m ia je d n o c z e ś n ie c z y te ln ik ó w o w p ro w a d z e n iu p o d y k to w a n y c h k o ­ n ie c z n o śc ią re fo rm o szc zęd n o śc io w y ch : „Z d n iem 1 p a ź d z ie rn ik a s k o ń ­ c z y się p ie rw s z y ro k is tn ie n ia n asz eg o pism a. P o d e jm u ją c w y d a w n ic tw o G łosu w je g o ro z m ia ra c h i k sz ta łc ie u p rz ed n im u le g a liś m y je d y n ie w zg lędom , k tó r e n a k a z y w a ły n a m o b ietn ic, p o d n a sz ą u c z y n io n y c h

8 Głos 1887 n r 25 s. 385.

9 S. Ż e r o m s k i : D zienniki. T. 2 s. 413.

10 Głos 1887 n r 25 s. 385; por. rów nież J. H ł a s k o : W re d ak cji Głosu (1887— 1895).

G azeta W a r sza w sk a 1932.

11 L. K r z y w i c k i : W spom nienia. T. 2 (m aszynopis). 12 S. Ż e r o m s k i : op. cit. T. 2. s. 191.

U W A G I WSTĘPNE G łos 1886— 1899

eg id ą, d o ch o w ać. D zisiaj, g d y z u p ły w e m ro k u k o ń c z ą się z o b o w ią z a n ia n asz e, w ó w c z a s z a c ią g n ię te , p o s ta n o w iliś m y zm ien ić n ie c o ro z m ia ry pism a. D zisiejsza o b ję to ść Głosu (2 a rk . ty g o d n io w o ) ś ro d k i n a s z e i siły p rz e w y ż sz a , z m n ie jsz a m y w ię c ją o p ó ł a rk u s z a n a ty d z ie ń , sąd ząc, że ci, k tó ry c h w ię c e j z a sa d y n iż ilo ść p o d a w a n e g o w Głosie m a te ria łu z n a m i łącz y ły , i n a d a l p rz y p iśm ie p o z o sta n ą ...'' 14

W y s o k o śc i n a k ła d u G łosu w ty m o k re s ie n ie u d a ło się u s ta lić — p o c z y tn o ść p ism a m u siała je d n a k s ta le w z ra sta ć , sk o ro w ciąg u 1886/87 r, p o ja w ia ją się k ilk a k ro tn ie o g ło sz e n ia *5, z a w ia d a m ia ją c e o w y c z e rp a n iu p o sz c z e g ó ln y c h n u m e ró w ty g o d n ik a i c h ę c i n a b y c ia ich p o c e n ie re d a k ­ c y jn e j.

A d m in is tra c ja Głosu, ja k w y n ik a z re la c ji p a m ię tn ik a rz y , w p ie rw ­ s z y c h la ta c h w y ra ź n ie szw ankow ała.. „Głos ó w c z e s n y trz y m a ł się a n a r ­ c h ią " n o tu je K r z y w ic k ile. N ik t z g ło so w c ó w n ie o rie n to w a ł się w s ta n ie fin a n so w y m w y d a w n ic tw a . P e w n a z m ia n a a za ra z e m s ta b ili­ za c ja pod ty m w z g lę d em n a s tą p iła d o p ie ro z p rz y jś c ie m J ó z e fa H ła sk i (1887), k tó ry s p ra w y fin a n s o w e — a z cz a se m n ie ty lk o fin an so w e, o czym o so b n o — u ją ł m o cn o w s w o je rę c e . P o za zd o ln o ścia m i o rg a n iz a c y jn o - a d m in is tra c y jn y m i ro z p o rz ą d z a ł o n n ie w ie lk im i co p ra w d a , a le stały m i d o ch o d am i, co u m o ż liw ia ło m u z a s ila n ie b u d ż e tu p ism a. D zięki n iem u Głos n ie b ę d ą c n ig d y im p re z ą d o c h o d o w ą 17 p rz e trw a ł do k w ie tn ia 1894 ro k u , tj. d o c h w ili z a w ie s z e n ia w y d a w n ic tw a p rz e z w ła d z e a d m in is tra ­ c y jn e .

B ezp o śred n im p o w o d e m ty c h re p re s ji b y ł u d z ia ł cz ło n k ó w re d a k c ji, a p rz e d e w sz y stk im o d p o w ie d z ia ln e g o r e d a k to r a P o to c k ieg o -B o h u sza , w m a n ife sta c ji z o k a z ji se tn e j ro c z n ic y in s u re k c ji w a rs z a w s k ie j 1794 ro k u , p o p u la rn ie n a z y w a n e j „ K iliń s z c z y z n ą " 18. P o to c k i, a re s z to w a n y w cz a sie p o c h o d u , z o sta ł o s ta te c z n ie s k a z a n y n a zesłani© do C h a rk o w a . P o z o s ta ją c y n a w o ln o śc i w s p ó łp ra c o w n ic y G łosu p ró b o w a li k o n ty n u o ­ w a ć w y d a w n ic tw o . „U dało się n a m — p is z e H ła sk o — p a rę n u m e ró w

14 Głos 1887 n r 37 s. 577; O d n r 39/1887 o b jęto ść pism a zm niejszono o pół ark. 15 Głos 1886 n r 7. 8, 12; 1887 n r 36, 46.

16 L. K r z y w i c k i : op. cit.; por. rów nież S. Ż e r o m s k i : D zienniki. T. 2 s. 191: „Tam nie m a siły, g ło w y w ty m org an ie, n ie m a re d a k to ra , w iele też m usi by ć głupstw...*’

17 L. K r z y w i c k i : W sp o m n ien ia. T. 2 pisze: „G łosow cy z dum ą zaznaczali, iż w c a łe j p rasie w arszaw sk iej je d y n ie Głos nie je s t im prezą dochodow ą i — u lu b io n e w y rażen ie — nie śm ierdzi ru b lam i".

18 M an ifestacja o d b y ła się 17 k w ie tn ia 1894 r. Szczegóły ty c h w yp ad k ó w p o d a ją w spółczesne źródła p a m ię tn ik a rsk ie . N ajo b szern iej S. K o s z u t s k i : W a lk a m łodzieży p o lsk iej o w ielk ie ideały... W a rs z a w a 1928 s. 92— 114.

G łos 1886— 1899 U W A G I WSTĘPNE

w y d a ć . C e n z u ra n ie w ie d z ia ła o a re sz to w a n iu [P otockiego] i p rz y jm o ­ w a ła p o s y ła n e je j o d b itk i a rty k u łó w do o c e n z u ro w a n ia . D ługo o c z y ­ w iśc ie trw a ć to n ie m og ło [. ..] Z a w a rliśm y um o w ę z p. S zabłow sk im , k tó r y w y d a w a ł sw o ją N i w ę w te j sam ej d ru k a rn i co m y Głos, i w y d a ­ w a liśm y w sp ó ln ie N i w ę , k tó ra m iała ty m c z a se m za stą p ić nasz o rg a n " 19. W k ró tc e n a stą p iło a re s z to w a n ie P o p ła w sk ie g o i H łask i. Po z w o ln ie n iu z C y ta d e li P o p ła w sk i w y e m ig ro w a ł do L w ow a, H łask o zo sta ł z e sła n y n a S y b erię.

S ta ra n ia o w z n o w ie n ie pism a trw a ły o k o ło p ó łto ra ro k u 20. D o piero 5 p a ź d z ie rn ik a 1895 r. u k a z a ł się n o w y Głos w zm ien io n y m n ie c o u k ła ­ d zie g ra ficzn y m i w z n a c z n ie m n iejszy m form acie. J a k o re d a k to r i w y ­ d a w c a fig u ro w a ł T a d e u sz Strzem bosz, a d w o k a t w a rszaw sk i. O zm ian ie k ie ro w n ic tw a re d a k c y jn e g o in fo rm u je k ró tk a w z m ia n k a w n rz e 1/1895 w d z ia le „G ło sy ": „P rzy sp o so b n o ści n ad m ien iam y , że k ie ru n e k lite ­ ra c k i Głosu p o w ie rz y liśm y p. Z y g m u n to w i W a sile w sk ie m u ". W z n o w ie ­ n ie sta n o w iło k o n ty n u a c ję d a w n e g o Głosu n ie ty lk o pod w z g lę d em fo rm aln y m . Z. W a s ile w s k i n a w ią z u ją c do o so b y P o p ła w sk ie g o p isze: „ P a m ię ta m c z te rd z ie śc i la t tem u, k ie d y śm y Głos w z n aw iali (1895), [Po­ p ław sk i] n a p is a ł do p ie rw sz e g o n u m e ru b e z im ie n n ie a r ty k u ł w s tę p n y » Z w rot do idealizm u «. C e n z u ra z n ie k s z ta łc iła a rty k u ł, u su w a ją c z n ie ­ go w sz e lk ie a lu z je p a trio ty c z n e i n a w ią z a n ia h isto ry c z n e " 21. Głos Z y g ­ m u n ta W a s ile w s k ie g o p rz e trw a ł b ez s p e c ja ln y c h w strz ą só w do k o ń c a X IX w iek u , k ie d y d ro g ą sp rz e d a ż y zm ien ił z a ró w n o w ła śc ic ie la , ja k i k ie ro w n ik a lite ra c k ie g o 22.

W skład p ie rw sz e g o k o m ite tu re d a k c y jn e g o Głosu 23, po za P o to ck im - B ohuszem i J. L. P o pław sk im , w cho d zili: A. D y g asiń sk i, J. K o tarb iń sk i, Z. H e ry n g , H. N u sb au m , M. W o ło w sk i i A . Z ak rzew sk i. O b o w ią zk i s e ­ k re ta r z a re d a k c ji p e łn ił P o p ław sk i. S zarą em in en c ją , a c z k o lw ie k n ie

19 J. H ł a s k o : W re d a k c ji „Głosu" (1887— 1895). Gazeta W a r sza w sk a 1932 n r 291; por. rów nież t. aut.: Ze w spom nień o Popław skim i Głosie. Gazeta W a r s z a w s k a 1928 n r 311.

20 Por.: Z. W a s i l e w s k i : W spom nienie o S tefanie Żerom skim . W : P am iętnik K oła K ielczan. 1927 i przedr. t. aut.: W sp o m n ien ia o Ja n ie K asprow iczu i S tefanie Żerom skim . W a rszaw a [1927] s. 179.

21 Z. W a s i l e w s k i : A sp azja i A lcybiades. W arszaw a 1925 s. 116.

22 Szczegóły zob.: U w agi w stęp n e W : G /os 1900— 1905. B ibliografia zaw artości. W ro cław 1954. M ateria ły B ibliograficzne T. 4.

23 Polem ika. Głos 1886 n r 8 s. 126; por. rów nież: [J. K. P o t o c k i ] M. B o h u s z [pseud.]: R ed ak cja p rzed staw ia się. Głos 1886 n r 12 s. 186; Bez obłudy: Z posiedzeń re d a k c y jn y c h . Głos 1886 n r 13 s. 203.

U W A G I WSTĘPNE G łos 1886— 1899

fig u ru ją c ą w o g ło szo n y m spisie, b y ł A. W ię c k o w sk i 24, k tó r y św ieżo p o w ró c ił z S y b erii. R ola je g o w o rg a n iz a c ji p ism a b y ła d o m in u ją c a . N ik t w ó w c z e sn e j g ru p ie g ło so w c ó w — z d a n ie m K rz y w ick ieg o — n ie p o s ia d a ł u z d o ln ie ń o rg a n iz a c y jn y c h te j m ia ry co W ię c k o w sk i. R oz­ p o c z ą ł on n a g ru n c ie w a rs z a w sk im d z ia ła ln o ść n a w ie lk ą sk alę, ,,się g a ł do k ó ł lite ra c k ic h i n a u k o w y c h [. . .] Ze sp lo tu ty c h ró ż n o ro d n y c h i o ró ż n y m z a b a rw ie n iu zn a jo m o śc i w y ło n iło się sp ó jn ie jsz e jąd ro , k tó ­ re g o b y ł d u szą ". J e d n y m z ry s ó w w ła ś c iw y c h W ię c k o w sk ie m u „b yło le p ie n ie ja k o ta k o z g ra n y c h ze sp o łó w z osób, k tó re n ig d y n ie z e sz ły b y się z so b ą bez je g o cz y n n e j in ic ja ty w y [. . .] Z a n a jw ła ś c iw sz ą k la m rę s p rz y ja ją c ą z w a rte m u d z ia ła n iu i u je d n o s ta jn ie n iu p o g lą d ó w u w a ż a ł p o s ia d a n ie w ła sn e g o p ism a [. . .] M y śl t a u ś m ie c h a ła się zw ła szcz a l ite ­ ra to m , p rz e d e w sz y stk im P o p ła w sk ie m u i P o to c k iem u . W p ra w d z ie p is y ­ w a li d o P ra w d y , b y li ta m b a rd z o ce n ie n i, a le b ąd ź co b ąd ź czuli się ja k o ru m a k i n a w ę d z id le [. . .]*'25.

R e d a k c ja G łosu o d z n a c z a ła się ty m , że p ra c ę sw ą u s ta w ia ła w o p a r­ ciu o ze sp ó ł (k o m ite t re d a k c y jn y ). T ego ro d z a ju m e to d a p r a c y z e s p o ło ­ w ej w p r a k ty c e w a rs z a w s k ie g o d z ie n n ik a rs tw a s ta n o w iła rzecz n o w ą. W p o s z c z e g ó ln y c h p ism a c h z a sa d n ic z a d e c y z ja n a le ż a ła z re g u ły do w ła ś c ic ie li-w y d a w c ó w b ąd ź do re d a k to ró w n a c z e ln y c h (k ie ro w n ik ó w lite ra c k ic h ). N ie s tw o rz y ł a tm o s fe ry k o le g ia ln o śc i P rzegląd T y g o d n i o ­ w y , „d o k tó re g o p rz y n o s iło się a r ty k u ł i p rz y c h o d z iło p o h o n o ra riu m p ie rw s z e g o " 26. N ie b y ło ró w n ie ż p r a c y z e sp o ło w e j w re d a k c ji P ra w d y,

24 A le k sa n d e r W ięc k o w sk i (jak p o d a je W . F e l d m a n : D zieje m yśli politycznej... W yd. 2 s. 220) b y ł w sp ó łau to rem „p ro g ram u b ru k se lsk ie g o g ru p y P ro le ta ria tu " . Będąc n a ze sła n iu w R osji b ra ł czynny udział w o rg an izacji „Z iem ia i W o la" (Зем ля и Воля). Po p o w ro cie z z e sła n ia p rz e b y w a ł w W arszaw ie od 1886— 1888 r. N astęp n ie p rzen ió sł się do P e tersb u rg a, sk ąd dojeżdżał do W arszaw y . Z biegiem lat jego k o n ta k ty z Głosem znacznie się rozluźniły. O p o w o d ach o d su n ięcia się W ięc k o w sk ieg o od Głosu pisze Ł. K rzyw icki: „...po o głoszeniu w y b o ró w do D um y w r. 1906 zjaw ił się u m nie w m iesz­ k an iu . N a w stęp ie zaznaczył, iż m iałem słuszność w m oim sto su n k u do Głosu. Je g o w sp ó łp raco w n icy ta k d alek o odeszli od p ie rw o tn y c h sw oich założeń, iż W ięck o w sk i m u siał zerw ać z nim i w szelk ie sto su n k i. P rzyznaje, że m iałem ra c ję w idząc w ro b o tn i­ k ach fab ry czn y ch i w ogóle m iejsk ich czy n n ą siłę dziejow ą, je d y n ą , k tó ra u d erzy w c a ra t i zach w ieje je g o p o tęg ą".

Rów nież J. H łask o (w art.: W re d a k c ji „G łosu" <1887— 1895). Gazeta W a r s z a w s k a 1932 n r 272, 274, por. rów nież t. aut.. Gazeta W a r s z a w s k a 1928 n r 310) p o tw ierd za fa k t o d su n ięcia się W ięc k o w sk ieg o od Głosu d o d ając : „...następnie zbliżył się do so cjalistó w polskich, w reszcie z a ją ł się g łó w n ie ru ch em ro sy jsk im " (Był ożeniony z R o sjan k ą M arią M arkiew icz, k re w n ą p isa rz a ro sy jsk ie g o tegoż nazw iska).

2R L. K r z y w i c k i : op. cit. 2fi L. K r z y w i c k i : op. cit.

G łos 1886— 1899 TJWAGI WSTĘPNE

g d zie sto su n e k A. Ś w ię to c h o w sk ie g o do w sp ó łp ra c o w n ik ó w b y ł „d ziw ­ n ie zim n y " 27, n a to m ia s t Glos „ w ciąg ał n ie ty lk o p ra c o w n ik ó w , a le i p re n u m e ra to ró w w sw o ją atm o sferę. W p o sie d z e n ia c h re d a k c ji b ra li u d z ia ł n ie ty lk o w sp ó łp ra c o w n ic y , m a ją c y s ta łe ru b ry k i, ja k P o p ław sk i, M a ria n B ohusz (Potocki), n ie ty lk o ci, k tó rz y z rz a d k a p isy w ali, lecz o k tó ry c h ch o d ziło pism u, żeby ic h n a z w isk a u k a z y w a ły się od czasu do czasu p o d a rty k u ła m i, ja k W a c ła w N a łk o w sk i, M ie c z y sła w B rze­ z iń sk i lu b j a — w sp o m in a K rzy w ick i — a le w o g ó le w szy scy , k tó rz y p isy w a li c h o ć b y d o ry w czo , o ile ze c h c ie li b y w a ć n a z e b ra n ia c h , a n a ­ w e t n ie p isząc y , lecz z w ią zan i z p ism em nićm i sy m p atii, zw łaszcza sp o ­ śró d osób z p ro w in c ji i z rz a d k a z a g lą d a ją c y c h do s to lic y [. . . ] " 28. P a n u ją c e w re d a k c ji G łosu z w y c z a je n a ś w ie tla ró w n ie ż W ię c k o w sk i w p rz y p is k u do je d n e g o ze sw y c h a rty k u łó w p o lem iczn y ch : „K ażdy c z ło n e k k o m ite tu re d a k c y jn e g o j a k o te ż k a ż d y s ta ły w s p ó łp ra c o w n ik p ism a m a p ra w o w y p o w ia d a n ia sw y c h p o g lą d ó w bez n a jm n ie js z y c h o g ra n ic z e ń lu b obcięć; w ty m ty lk o razie, g d y w ięk sz o ść n ie p o d z ie la ja k ie g o ś p o g lą d u , g re m iu m re d a k c y jn e , ja k o całość, ro b i po d a rty k u łe m sto s o w n y p r z y p is e k '1 29.

W la ta c h 1886— 94 g łó w n y m i filara m i p ism a b y li „d w aj sz w a g ro ­ w ie " 39: P o to ck i-B o h u sz i P op ław sk i. S pod ich p ió ra w y c h o d z iła w ię k ­ szość a r ty k u łó w w s tę p n y c h — p ro g ra m o w y c h i p o lem iczn y ch , n ie licząc fe lie to n ó w i m a te ria łu z a m ie szcz an eg o w s ta ły c h ru b ry k a c h . C h a ra k te r ic h p u b lic y s ty k i b y ł ró żn y . B o h u s z 31 o b o k te m a ty k i a k tu a ln ie z w ią ­

27 L. K r z y w i c k i : op. cit. 28 L. K r z y w i c k i : op. cit. 29 G /os 1891 n r 15 s. 179.

30 P opław ski ożeniony by ł z siostrą P otockiego, F elicją.

31 Jó zef K arol P otocki pseud. M arian Bohusz p rzeb y w ał w W arszaw ie od końca

lat sied em d ziesiąty ch , gdzie u kończył w y d ział m at.-fizyczny. Był w y k ład o w cą n a p e n ­ sjach żeńskich, tłum aczem szereg u dzieł z dziedziny n a u k społecznych i w spółpracow ­ n ik iem Przeglądu T ygodnio w ego, W ędrowca, Prawdy. W zespole Głosu by ł tym, k tó ­ ry —■ zdaniem K rzyw ickiego — „już w cześniej przebąkiw ał, p o ciąg n ięty urokiem ro z­ w ijająceg o się ru c h u robotniczego, iż J a n e k [Popławski] i H łasko zan ad to zaw rócili n a p raw o ". W la ta c h pó źn iejszy ch (ok. 1898 r.) w y d ał kilk a num erów czasopism a

W a łka , k tó rą W ereszy ck i uw aża za pierw szą „pow ażniejszą secesję z Ligi N aro d o w ej"

(H istoria p o lity czn a Polski. W arszaw a 1948 s. 149). Szczegóły dotyczące działalności p is a rsk ie j Potockiego zob. L. K r z y w i c k i : H um anista-poeta. Prawda 1901 n r 9, 10; [J. D ą b r o w s k i ] J. G r a b i e c [pseud.]: C zerw ona W arszaw a... Poznań 1925 s. 190 i n ast.; T. R u ś k i e w i c z : T a jn y zw iązek m łodzieży polskiej... W arszaw a 1926, s. 28 i n ast.; zob. rów nież L. K u l c z y c k i : N arodow a D em okracja. Przegląd Sp o łe c z n y 1906 n r 41 s. 513 — p rzypisek.

U W A G I WSTĘPNE G łos 1886— 1899

z a n e j z p ro g ra m e m p ism a p o ru s z a ł z a g a d n ie n ia z d zie d z in y filozofii, so cjo lo g ii, p sy c h o lo g ii; p ro w a d z ił te ż s ta ły fe lie to n o c h a ra k te r z e p o le- m ic z n o -k ry ty c z n y m pt. ,,Bez o b łu d y ". T w ó rczo ść p u b lic y s ty c z n a P o p ła w ­ s k ie g o 32 b y ła n ie w s p ó łm ie rn ie p ło d n ie js z a i te m a ty c z n ie ró ż n o ro d n ie j­ sza. P isa ł on w ła ś c iw ie o w szy stk im : o ś w ie tla ł — a „często z a c ie m ­ n ia ł" — sta n o w is k o id e o lo g ic z n e p ism a, o m a w ia ł w sze ro k im a s p e k c ie k w e s tie sp o łecz n e, p o lity c z n e , n a jrz a d z ie j m o że ek o n o m icz n e, in te r e ­ so w a ł się k r y ty k ą lite ra c k ą i ró w n ie ż w fo rm ie fe lie to n o w e j p ro w a d z ił s ta łą r u b r y k ę k ro n ik i k ra jo w e j: ,,Z k ra ju " . C h o ciaż re d a k to re m p ism a b y ł o fic ja ln ie P o to ck i, to je d n a k n ie on, ale P o p ła w sk i „ n a d a w a ł ton id e o w y G łosow i", zw ła szcz a po w y je ź d z ie W ię c k o w sk ie g o .

S p u śc iz n a p u b lic y s ty c z n a A. W ię c k o w sk ie g o w Głosie, ilo śc io w o s k r o m n a 33, o d e g ra ła je d n a k w d z ie ja c h p ism a p o w a ż n ą rolę. S ły n n ą z w ła szcz a s ta ła się jeg o p o le m ik a z L. K rz y w ic k im 31. W y k a z a ła o n a z a ry s o w u ją c e się ró ż n ic e id e o lo g ic z n e m ię d z y g ru p ą „ lu d o w c ó w " z G ło­

32 J a n L udw ik P o p ław sk i — p ó źn iejszy ideolog i le a d e r starszego p o k o len ia N a ro ­ dow ej D em okracji — ja k o 24-letni stu d e n t z esłan y by ł za udział w spisku Ad. Szy­ m ań sk ieg o do gub. w ia tsk ie j. (Szczegóły zob. W . F e l d m a n : D zieje p o lsk iej m y ­ śli p o lity czn ej. W yd, 2. W arsz a w a 1933 s. 242 i nast.). W Rosji z e tk n ą ł się z p rą ­ dam i naro d n ick im i, o czym niżej. (W zm ianki o jego p o b y cie w R osji zob. К o r o 1 e n - k o : W sp o m n ien ia z zesłania). Po p o w ro cie w 1882 r. do k ra ju u trzy m y w ał się z w y ­ k ład ó w lite ra tu ry p o lsk iej n a p e n sja c h żeńskich. P isyw ał do Praw dy i W ędrow ca. Ilu ­ stra c ją jego a k ty w n o śc i p u b lic y sty c z n e j w Glosie są cyfry: w la ta c h 1886— 1894 — n ie licząc stałeg o felieto n u „Z k ra ju " oraz d ro b n y ch n o t i p rzy czy n k ó w um ieścił 308 a rty ­ ku łó w i 16 w ięk szy ch sp ro b lem aty zo w an y ch recenzji. Po zaw ieszen iu Głosu w 1894 r. zo stał a reszto w an y i o sadzony w C ytadeli. N astęp n ie w y em ig ro w ał do Lwowa, gdzie stał się czołow ym działaczem ru c h u n a ro d o w o -d em o k raty czn eg o w sp ó łp ra c u ją c z Prze­

glą dem W s z e c h p o ls k im i w y d a ją c od 1896 Polaka. O szczegółach jego działaln o ści

p u b licy sty czn ej i p o lity czn ej zob. J. Ł a s z c z , J. Z a ł u s k a : J. L. Popław ski, je g o życie, p ra c a d la ludu... W arszaw a 1924; J. L. Popław ski w 15 rocznicę zgonu. W y ­ d aw n ictw o zbiorow e, ok. 1923 oraz liczne w sp o m n ien ia p o śm iertn e w czasopism ach, m. in.: Z. B a l i c k i . Gazeta C odzie nna 1908 n r 74; Z. D ę b i c k i . Biblioteka W a r ­

sz awska. 1908 Т. 1 s. 628; S. P r e g e r. S połe czeństw o. 1908 n r 13 s. 187.

Z o k resu w sp ó łp ra c y P o p ław sk ieg o z Głosem oprócz cy to w a n y c h w yżej w spom ­ n ień L. K rzyw ickiego i J. H łask i zob. L. K u l c z y c k i : N aro d o w a D em okracja. Prze­

gląd Społe czny. W arsz a w a 1906 n r 39—42 i odb.; Z. W a s i l e w s k i : K asprow icz i Po­

p ław sk i w 1887. Szkic h isto ry czn y . Przegląd W s z e c h p o ls k i. Poznań 1922 s. 176 i nast.? G. WTi k t o r : J. L. P opław ski w 1. 1887— 1894. A t e n e u m Polskie. Lwów 1908 T. 2 s. 63 i nast.

33 W ięc k o w sk i b y ł au to rem trzech o b szern y ch a rty k u łó w i je d n e j dłuższej recen zji. W la ta c h 1886— 1888 re d a g o w a ł k ro n ik ę „Z obcego św ia ta " p o d p isy w a n ą nazw isk iem T. W roński. Por. .1. H ł a s k o : W re d a k c ji Głosu (1887— 1895). Gazeta W a r s z a w s k a 1932 n r 274, zob. rów nież t. aut. Gazeta W a r s z a w s k a 1928 n r 310.

G łos 1886— 1899 UW AG I WSTĘPNE

su a sta n o w isk ie m k la so w o -ro b o tn ic zy m re p re z e n to w a n y m p rzez K rz y ­ w ick ieg o , o czym je sz c z e b ę d z ie m ow a.

Z p o z o sta ły c h c z ło n k ó w p ie rw sz e g o k o m ite tu re d a k c y jn e g o Z y g ­ m u n t H e ry n g p is y w a ł (1886— 1889) a r ty k u ły ek o n o m icz n e, A d a m Z a­ k rz e w s k i w la ta c h 1886— 1887 za jm o w a ł się p ro b le m a ty k ą w si. A d o lf D y­ g asiń sk i, p o za u tw o ra m i b e le try sty c z n y m i, u m ie śc ił w r. 1886 sześć a r ty ­ k u łó w n a te m a ty sp o łecz n e i h is to ry c z n o lite ra c k ie . W la ta c h n a s tę p n y c h je g o b e z p o śre d n i k o n ta k t z G łosem z n a c z n ie się ro zluźnił. Ustała, ró w ­ n ież p o r. 1886 w s p ó łp ra c a H e n ry k a N u sb au m a , M ich ała W o ło w sk ieg o , Jó z e fa K o ta rb iń sk ie g o .

S po za ścisłeg o g ro n a re d a k c y jn e g o n a jp o w a ż n ie js z y m w s p ó łp ra c o w ­ n ik ie m b y ł w la ta c h 1886— 1890 L udw ik K rzy w ick i. W c ią g u teg o o k re su za m ie ścił on n a ła m a c h G łosu o k o ło trz y d z ie stu pozycfji, w te j liczb ie k ilk a o b sz e rn y c h stu d ió w z z a k re s u an tro p o lo g ii, so cjolog ii, ek o n o m ii i p o lity k i. W la ta c h 1886— 1888 w s p ó łp ra c u je ró w n ie ż z G łosem W a c ła w N a łk o w sk i, u m ie sz c z a ją c a r ty k u ły z z a k re s u sw o jej sp e c ja ln o śc i. S ta le p is y w a ł w Głosie „p o d z ie la ją c w s z y s tk ie je g o p rz e k s z ta łc e n ia id e o w e " z n a n y d zia ła c z o św ia to w y M iecz y sła w B rzeziński. Do s ta ły c h w s p ó ł­ p ra c o w n ik ó w n a le ż e li rów n ież: e k o n o m ista A le k s a n d e r Ł ęto w sk i (1886— 1893), E d w a rd P rzew ó sk i, A n to n i P oto ck i, E d w a rd P aszk o w sk i, Z ofia D a sz y ń sk a, W ła d y s ła w B uko w iński. W o k re s ie 1887— 1892 u k a z u ją się w Głosie k o re s p o n d e n c je ze S zw a jc arii T. T. Jeża.

W r. 1888 do ścisłeg o g ro n a re d a k c y jn e g o Głosu w szed ł Jó z e f H ł a s k o 35, k tó ry — ja k z a z n a c z a K rz y w ick i — „od ra z u z a ją ł w nim sta n o w is k o ro z s trz y g a ją c e d zięki sw o jej stan o w c zo ści, k o n s e k w e n c ji i s w o je j ra c h u n k o w o śc i [. . .] Z e b ra n ia r e d a k c y jn e z a stą p ił o so b isty m i

35 Jó zef H łasko w czasie sw ych studiów w P etersb u rg u n ależał do kół m łodzieży zw iązan y ch z tam tejszą „gm iną so cjalisty czn ą". W tym o kresie n aw iązał bliższe sto ­ su n k i z H eryngiem , W ięckow skim i Białobłockim . Z esłan y w 1882 do Je n is je js k a w ró ­ cił do k ra ju w 1887 i przez Z. H ery n g a zw iązał się z Głosem, do k tó reg o początkow o w szedł jak o u działow iec i ad m in istrato r. K arierę p u b licy sty czn ą rozpoczął w Głosie, p rzejm u jąc po W ięckow skim (od n r 3/1888) k ro n ik ę „Z obcego św iata"; p isy w ał także a rty k u ły o tre śc i ekonom iczno-społecznej. Po zaw ieszeniu Głosu w 1894 r., are sz to w a ­ niu i odsiedzeniu 10 m iesięcy w C y tad eli zesłan y został ponow nie w głąb Rosji. L. K rzyw icki w cy to w an ej już p ra c y (W spom nienia T. 2) n aśw ietla ro lę H łaski w Gło­

sie pisząc: „Spoczął na nim g ru b y pokost naro d n iczestw a i może sym patii dla n arodo-

w olców , jak o też zala tu jący ch , ale zgoła n ie straw io n y ch założeń m arksow skich oraz w o lnom yślnej filozofii pozytyw izm u". W pływ ty ch „n aleciało ści" w k ró tce ustaje. W po­ g ląd ac h H łaski n a stę p u je w y ra ź n y zw rot n a praw o. S taje się on obok Fopław skiego p ro m o to rem stopniow ego p rzek ształcan ia się Głosu „w kuźnicę, w k tó re j w y k u w an o p rzy szłą ta k ty k ę N aro d o w ej D em okracji". Szczegóły o działalności J. H łaski por. W a- s i l e w s k i Z.: Sp. Jó zef H łasko. M y ś l N arodowa 1934 n r 31.

U W A G I W STĘPNE G łos 1886— 1899

ro z m o w a m i ze w sp ó łp ra c o w n ik a m i, k tó r y c h u m ia ł w z ią ć w k a rb y , p o ­ tra fił n a w e t » p o c ią g n ą ć za so b ą P o p ła w s k ie g o « " 3e. H ła sk o w p ro w a ­ d ził d o G łosu s y m p a ty z u ją c y c h z je g o p o g lą d a m i p u b lic y s tó w m ło d ­ sze g o p o k o le n ia : W . Z ie m iń s k ie g o (1890), R o m an a D m o w sk ieg o (1891), B o le s ła w a K o sk o w sk ieg o , J a n a S te c k ie g o . W b lisk im k o n ta k c ie z r e d a k ­ c ją p o z o s ta w a ł Z y g m u n t B alicki, w y s tę p u ją c y w p iśm ie p o d p s e u d o n i­ m em : A. Ż ó łto w sk i.

W z n o w io n y w 1895 r. p rz e z Z y g m u n ta W a s ile w s k ie g o 37 Głos o p a rł się w d u że j m ie rz e n a „ g ru p ie H ła s k i" , w p ie rw s z y m rz ę d z ie n a B. K os- k o w sk im i J. S te ck im . Z e „ s ta re g o " G ło su p is y w a li w d a lsz y m ciąg u : M. B rzeziń sk i, A . P o to c k i, Z. D a sz y ń sk a , Z. H e ry n g . Po p o w ro c ie z z e ­ sła n ia w s p ó łp ra c u je z n o w ą re d a k c ją (w la ta c h 1895— 1897) P o to cki-B o- h u sz w z n a w ia ją c m. in. s w o je s ta łe fe lie to n y p o d z m ie n io n y m ty tu łe m : „N a w id o w n i" . W n o w y m z e sp o le n ie czuł się je d n a k d o b rz e. „ G ro m ad a d a w n y c h g ło so w c ó w ro z p ro s z y ła się po św ie c ie , a ci, k tó rz y z p. Z y g ­ m u n te m W a s ile w s k im re j w o d z ili w W a rsz a w ie , n ie b a rd z o d b a li o s te ­ try c z a łe g o B ohu sza, ty m b a rd z ie j że m ącił im w c ią ż w re d a k c ji sw o im i h e re z ja m i n ib y s o c ja lis ty c z n y m i" 3S. W G łosie Z. W a s ile w s k ie g o w y s tę ­ p u ją ró w n ie ż n a z w is k a : S ta n is ła w a K a rp iń sk ie g o , p is u ją c e g o w la ta c h

1895— 1899, S ta n is ła w a K o sz u tsk ie g o (1897— 1899), S ta n is ła w a P o s n e ra (1897— 1899), E d w a rd a S tru m fa (1897— 1899), L u d w ik a W ło d k a (1896— 1899), L eo n a W e n g e ro w a (1898— 1899); za m ie śc ił tu ta k ż e d łu ż s z y a r ty k u ł w 1897 r. J u lia n B. M a r c h le w s k i38a, a w 1899 r. p o ja w iły się 3 a r ty k u ły W a c ła w a N a łk o w sk ie g o .

Z e s ta w a u to ró w o ta k ró ż n y c h k ie r u n k a c h id e o lo g ic z n y c h je s t w y ­ so c e z n a m ie n n y i k a ż e z a s ta n o w ić się n a d p o w o d a m i ta k ie g o s ta n u rz e c z y . P rz y c z y n b y ło k ilk a . J e d n a z n ic h — to tra d y c ja „ s ta re g o " Głosu, u c h o d z ą c e g o w o p in ii w s p ó łc z e s n e g o p o k o le n ia w c ią ż za p ism o

36 L. K r z y w i c k i : op. cit.

37 Z ygm unt W a sile w sk i — p u b lic y sta i lite ra t, p ó ź n ie jsz y działacz n arodow o-dem o- k ra ty c z n y . Z G ło sem zw iązan y b y ł od 1889 r. W la ta c h 1892— 1894 p rz e b y w a ł w R ap ers­ w ilu ja k o b ib lio tek arz. W 1894 w zw iązku z zaw ieszen iem Głosu p o w ró cił do W a r­ szaw y i w szczął s ta ra n ia o w zn o w ien ie pism a. (Zob.: Z. W a s i l e w s k i : W sp o m n ien ie o S tefan ie Ż erom skim . W : P a m iętn ik K oła K ielczan 1927 i przedr. t. aut.: W sp o m ­ n ie n ia o Ja n ie K asp ro w iczu i S tefan ie Ż erom skim . W arsz a w a [1927]).

38 L. K r z y w i c k i : op. cit.

38a A. S łapa (W stęp do: J. M a r c h l e w s k i : Listy do S tefan a Ż erom skiego i W ła ­ d y sła w a O rk a n a , K rak ó w 1953 s. 8) p o d a je : „W czasie p o b y tu pod D reznem M arch lew ­ sk i [1897] p o słał do w arsz a w sk ie g o G łosu p ra c ę »O n o rm aln y m d n iu roboczym «. P ra c a z o sta ła sk o n fisk o w an a. O d n alezio n o ją w 1925 ro k u w M oskw ie w m a te ria ła c h » o ch ran y « “.

G łos 1886— 1899 U W AG I W STĘPNE

„ d e m o k ra ty c z n e i p o s tę p o w e " 39. Je sz c z e b a rd z ie j is to tn y m p o w o d e m w y n ik a ją c y m z ó w c z e sn e j s y tu a c ji p o lity c z n e j b y ł w z g lą d n a tru d n o ś c i c e n z u ra ln e . Is tn ie ją c e p ism a le g a ln e b y ły n ie w ą tp liw ie n a jła tw ie js z ą d ro g ą p rz e k a z y w a n ia sw o ic h m y śli i p o g lą d ó w sze rszem u og ółow i. D ru ­ k o w a n o w ię c tam , g d zie się dało. P e w n ą ro lę o d g ry w a ły ta k ż e w z g lę d y m a te ria ln e lu d zi „ ż y ją c y c h z p ió ra " .

A tm o sfe rę p o lity c z n ą W a rs z a w y w r. 1886 — ro k u p o w s ta n ia Głosu — n a z w a ł K rz y w ick i „ lu d n y m b ez lu d z iem " 40 i w p ie rw sz y m to m ie sw y c h W s p o m n i e ń ta k s c h a ra k te ry z o w a ł ó w c z e sn ą rz e c z y w isto ść : „ N ie b a w e m p o >Nsc h o d c e a p u c h tin o w sk ie j« 41 i p ie rw s z y c h a re s z ta c h P ro le ta ria tu w y p a d ło m i w y je c h a ć n a la t p a rę za g ra n ic ę . G dy w ró c iłe m w ro k u 1886 [. . .] p rz y z n a m się, n ie p o zn a łe m k r a ju — ta k siln a za szła w nim zm ian a. W sz ę d z ie n a ty k a łe m się n a ro b o tę n i e l e g a ln ą . . . To, co za m o ic h c z a só w a k a d e m ic k ic h z a le d w ie z a c z y n a ło k ie łk o w a ć , ro z w in ę ło się ro z ło ż y śc ie a b u jn ie [. . .] T a z m ian a n a s tro jó w n ie b y ła p rz y p a d ­ k o w a . P ra c o w a ło n a n ią c a łe ży c ie sp o łe c z n e w K o n g re só w ce , a p rz e d e w s z y stk im w p ły n ą ł n a to p o stęp g o sp o d a rc z y . R ozw ój w ie lk ie g o p rz e ­ m y słu s tw a rz a ł d o k o ła fa b ry k n o w o c z e sn ą w a rstw ę p ra c u ją c ą n a jm i­ tó w , tę w a rs tw ę ju n a c k ą , k tó ra ju ż w la ta c h d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h m ia ła się s ta ć p o tę g ą id eo w ą ..." N a w id o w n ię sp o łe c z n ą w c h o d ziło n o w e p o ­ k o le n ie n ie o b c ią ż o n e ju ż b e z p o śre d n io k o m p le k se m ro k u 1863 „i w ła ­ śn ie szu b ien ic e, n a k tó ry c h za w iśli cz ło n k o w ie P r o l e t a r i a t u ', i d u c h „ a p u c h tin a d y " p rz y ś p ie s z y ły tw o rz e n ie się i k rz e w ie n ie fe rm e n tó w o p o ­ z y c y jn y c h . W b u n c ie tym , w g o to w o ści c z y n u n ie b y ło je d n a k jesz c z e ż a d n e g o w y ra ź n e g o p ro g ra m u , ra c z e j d e z o rie n ta c ja i „ m g ław ic a id e o ­ lo g iczn a ".

W ta k ic h o to w a ru n k a c h p o ja w iło się pism o, k tó re g o te z y p ro g r a ­ m o w e b y ły czym ś z u p e łn ie no w y m , b y ły p rz e d e w sz y stk im o d w ró c e ­ n ie m się o d w y b la k ły c h ju ż h a se ł „ p ra c y o rg a n ic z n e j" , zaś d y n am izm g ru p y o rg a n iz a c y jn e j, n ie w ą tp liw e ta le n ty p u b lic y s ty c z n e c z ło n k ó w z e ­

39 Por. m. in.: St. K o s z u t s k i : W a lk a m łodzieży p o lsk iej o w ielk ie ideały... W a r­ szaw a 1928 s. 137 i n ast.

40 L. K r z y w i c k i : W spom nienia. T. 1. W arszaw a 1947 s. 212.

41 Schodka ap u ch tin o w sk a — inaczej „ap u ch tin ad a" — ro zru ch y ak ad em ick ie w r. 1882/1883 sk iero w an e b y ły przeciw ko osław ionem u k u rato ro w i w arszaw sk ieg o o k rę ­ gu szkolnego A puchtinow i. N a w iadom ość o sp o liczk o w an iu A p u ch tin a przez stu d e n ta — R o sjan in a Ż ukow skiego, m łodzież p olska zgrom adzona n a sp ecjaln ie w ty m c elu zw o­ łan y m w iecu („schodce") w y ra z iła sw oją so lid arn o ść z Ż ukow skim i przez d e le g a c ję zaw iadom iła o tym re k to ra . R ep resje z pow odu „ a p u ch tin ad y " d o tk n ę ły 157 stu d en tó w .

UW AG I W STĘPNE G łos 1886— 1899 sp o łu re d a k c y jn e g o , „ s ta w ia ją c y c h s p ra w y n a o strz u n o ż a " 42, p o c ią g a ł je d n y c h , o b u rz a ł lu b k a z a ł się m ieć n a b a c z n o śc i in n y m , a w sz y stk ic h z a c ie k a w ia ł. P ro s p e k t G ł o s u 42 s tw ie rd z a n a w s tę p ie „ z am ęt p o ję ć i p rz e k o n a ń , u p a d e k d a w n y c h p ro g ra m ó w i h a s e ł w e w n ę trz n e j p o lity k i, b ra k ja s n o w y tk n ię ty c h c e ló w sp o łe c z n e g o ro z w o ju " ; n a w ią z u ją c zaś do s y tu a c ji w z a b o rz e p ru s k im rz u c a p y ta n ie : „C zy p o d g ro z ą k lę s k i o g ó ln e j z n ik n ą p o n u re c ie n ie p rz e sz ło śc i, s to ją c e d o tą d p o m ię d z y in te lig e n c ją a ludem ? W te j w a ż n e j c h w ili p o w in n o w y p o w ie d z ie ć o s ta tn ią k o n s e k w e n c ję s w y c h z a s a d s tro n n ic tw o , k tó r e p rz e d k ilk u n a s tu la ty rz u c iło w n asz ru c h u m y s ło w y n o w e h a s ła o d ro d z e n ia i p ra c o w a ło n a d d e m o k ra ty c z ­ n y m ro z w o je m n a sz e j m y śli s p o łe c z n e j. K o n s e k w e n c ją ta k ą je s t u z n a ­ n ie lu d u za n a jw a ż n ie js z y s k ła d n ik sp o łe c z n o śc i n a ro d o w e j" . I d a le j o ś w ia d c z e n ie : „ S to ją c n a g ru n c ie r e a ln y c h in te re s ó w lu d u b ę d z ie m y s ta n o w c z o p o tę p ia ć sa m o z w a ń c z e p r e te n s je do k ie ro w a n ia n a w ą sp o ­ łe c z n ą ty c h s te rn ik ó w , co w y s tę p u ją c w im ię n a s z e j ty s ią c o le tn ie j k u l­ t u r y i tra d y c ji n ie c h c ą w id z ie ć cz y z a p o m in a ją o tym , że id e a ły tej tra d y c ji i fo rm y te j k u ltu r y są o b c e w ię k sz o śc i n a ro d u . Z te g o sam eg o w y c h o d z ą c s ta n o w is k a p o p ie ra ć b ę d z ie m y z je d n e j s tr o n y w sz e lk ie u s iło w a n ia m a ją c e n a ce lu w y z w o le n ie p ra c y , z d ru g ie j je d n a k w y p o ­ w ie m y w a lk ę d o k try n o m a p o s to łó w k o s m o p o lity c z n e g o so cjalizm u , k tó ­ rz y n ie p a m ię ta ją o ty m , że lu d n a s z p o s ia d a w ła s n e p o jm o w a n ie sz c z ę ­ ścia, n ie d a ją c e się u ło ż y ć w o d e r w a n e lu b w z ię te z o b ce g o g ru n tu fo rm u łk i".

W P ro s p e k c ie G ło s u „ b y ło p a rę z d a ń i ja k iś to n " , k tó re w e d łu g słó w K rz y w ic k ie g o „ k a z a ły w y ró ż n ić p o w s ta ją c e p ism o sp o ś ró d o rg a n ó w d o ty c h c z a s o w y c h p ra s y , s to ją c e j n a s tra ż y p o s t ę p u " 44. Isto tn ie , n ie ty lk o to n , a le c a łk ie m k o n k r e tn e sfo rm u ło w a n ia w y ż e j z a c y to w a n y c h u s tę p ó w w s k a z u ją n ie d w u z n a c z n ie n a ź ró d ła n a r o d n ic k ie i w y p ły w a ją c e z n ic h d a lsz e k o n s e k w e n c je , o czym o b sz e rn ie j n iżej.

W d a lsz y c h p a r tia c h P ro s p e k tu w y p o w ia d a ją się p o sz c z e g ó ln i c z ło n ­ k o w ie re d a k c ji. S e k re ta rz re d a k c ji i n a c z e ln y p u b lic y s ta G ło su J. L. P o ­ p ła w s k i ro z w ija i u z a s a d n ia k o n c e p c ję o d rę b n o ś c i c y w iliz a c ji lu d o w ej: „W c a łe j E u ro p ie w y s tę p u ją m n iej lu b w ię c e j w y ra ź n e o b ja w y is tn ie ­ n ia d w ó c h ró w n o le g ły c h c y w iliz a c ji — u p rz y w ile jo w a n e j i lu d o w e j. . . W k a ż d y m n a r o d z ie z n a jd u je m y ja k g d y b y d w a p lem io n a, z k tó ry c h

42 [J. D ą b r o w s k i ] J. G r a b i e c [pseud.]: C zerw ona W arszaw a. Poznań 1925 s. 192.

43 D ata cen zu ry : 11 (24) w rz e śn ia 1886 r.

G łos 1886— 1899 U W AG I WSTĘPNE

k a ż d e p o sia d a w ła s n ą c y w iliz a c ję o b e jm u ją c ą w s z y s tk ie s tro n y życia, ro z w ija ją c ą się i p o s tę p u ją c ą n a p rz ó d sam o d zie ln ie". Z g ru p y r e d a k ­ c y jn e j z a n o to w a ć n a le ż y ró w n ie ż w y p o w ie d ź Z y g m u n ta H e ry n g a , k tó ry w h a ś le „ p ra c y u p o d s ta w " w id zi n ie b e z p ie c z e ń s tw o „ b o g a c e n ia się je d n o s te k cu d z ą p ra c ą " i o św iad c za: „ D o b ro b y t ludu, o p a rty n a ja k n a j ­ sze rszy m p o s ia d a n iu ziem i i w y tw ó rc z e zw iązk i ro b o c ze o p a rte n a d o ­ b ro b y c ie lu d u , o to p u n k ty w y ty c z n e n a sz e g o e k o n o m ic z n e g o id e a łu " . W sp ó łz a ło ż y c ie l G łosu Jó z e f K o ta rb iń sk i w z b e le try z o w a n e j fo rm ie m ó w i o św ia d o m o śc i n a ro d o w e j ludu. H e n ry k N u sb a u m n a w o łu je do z g o d n e g o w sp ó łż y c ia p o lsk o -ży d o w sk ie g o .

P oza ty m w P ro s p e k c ie za m ieszczo n o w y p o w ie d zi s z e re g u z a p ro s z o ­ n y c h do w s p ó łp ra c y p is a rz y i p u b lic y stó w 45. D ość p rz y p a d k o w y z e s ta w n az w isk , k tó ry c h część n ig d y z re sz tą n a ła m a c h Głosu n ie w y s tą p iła , s p o w o d o w a n y b y ł — z d a n ie m p a m ię tn ik a rz a — n ie ty le ch ę c ią re k la m y , co k o n ie c z n o śc ią u k ry c ia n a z w isk „n iem ile w id z ia n y c h z p o w o d u sw eg o ra d y k a liz m u lub sk o m p ro m ito w a n y c h p o d w z g lę d em p o lity c z n y m " 46. H a sło „ p o d p o rz ą d k o w a n ia ", a n ty s z la c h e c k i ton, „ s ta w ia n ie s p ra w y — w e d łu g słó w G ra b ca — na o strzu n o ża " w y sta rc z y ło , b y z y s k a ć sy m ­ p a tię i z a in te re s o w a n ie w śró d m ało w y ro b io n y c h ży w io łó w d e m o k ra ­ ty c z n y c h , n a to m ia s t — z d a n ie m K rz y w ic k ie g o — „n ie d o b itk o m P ro le ­ ta r ia tu i w o g ó le rz e c z n ik o m ja s n o w y p o w ie d z ia n y c h h a s e ł k la so w o - ro b o tn ic z y c h " n ie k tó re d ążn o ści p ism a „ k a z a ły się m ieć n a b a c z n o śc i" . Z in n y c h w z g lę d ó w n ie c h ę tn ie , a n a w e t w ro g o u s to s u n k o w a ła się do G łosu p u b lic y s ty k a b u rż u a z y jn o -lib e ra ln a .

P o ja w ie n ie się n o w e g o p ism a w y w o ła ło p o ru s z e n ie w p ra s ie w a r ­ sz a w sk ie j. J e d e n z p ie rw sz y c h o d e z w a ł się w A t e n e u m L u d w ik S tra- s z e w ic z 47, k tó ry , o m a w ia ją c o b sz e rn ie w z e szy cie p a ź d z ie rn ik o w y m P ro sp e k t G łosu, s p e c ja ln ą u w a g ę p o św ię c a o św ia d c z e n iu P o p ła w sk ie g o i z p rz e k ą s e m w y ra ż a o b aw ę, że a u to r „ sk o ń c z y n a ty c h o g ó ln ik a c h " . D alej d o d a je złośliw ie, że d ru g a część P ro s p e k tu „ p rz y p o m in a je d n o ­ d n ió w k i w y d a w a n e n a k o rz y ść p o g o rz e lc ó w i p o w o d z ia n ; są to d ro b n e a r ty k u lik i lic z n y c h p rz y sz ły c h w s p ó łp ra c o w n ik ó w .. . C e c h u je je b ra k je d n o lito ś c i i d e m o k ra ty c z n e fra z e sy " . Z n a m ię tn ą p o lem ik ą, s k ie ro ­ w a n ą n ie ty le p rz e c iw k o p ro g ra m o w i n o w e g o pism a, co p o d a d re s e m je g o re d a k to ró w — z p o b u d e k b a rd z ie j o so b isty c h — w y s tą p ił A le k s a n

-45 M. B ałucki, K. B artoszew icz, I. I. Bohucki, St. C zarnow ski, B. C zerw iński, L. Fin- kel, T. T. Jeż, W ł. K ozłow ski, B. L utostański, W . M arren e, M. K onopnicka, E. O rzesz­ kow a, S. R am ułt-R ew era.

4fi L. K r z y w i c k i : op. cit.

U W A G I W STĘPNE G łos 1886— 1899 d e r Ś w ię to c h o w sk i. O s trz e sw e g o s a rk a z m u s k ie ro w a ł Ś w ię to c h o w sk i g łó w n ie p rz e c iw k o P o to c k ie m u -B o h u sz o w i i P o p ła w sk ie m u , d o ty c h c z a ­ so w y m w s p ó łp ra c o w n ik o m P r a w d y . W s p e c ja ln ie stw o rz o n e j w ty m ce lu r u b r y c e „P od m ik ro sk o p e m " w y p o m in a G ło so w i niezaszczyt.- n y ro d o w ó d od Figara W a r s z a w s k i e g o , n a z y w a Głos „ o rg a n e m d la n ie m a ją c y c h g d z ie p is a ć " itp. N a te g o ro d z a ju in w e k ty w y Głos o d p o w ia d a ł z u m ia rk o w a n ie m (ż y w y b y ł je sz c z e m it Ś w ię to c h o w sk ie g o -w o d z a !), z a z n a c z a ją c ty lk o , że: „ w y d a w c a z a g łu s z y ł w r e d a k to rz e P r a w d y p is a ­ rza". Is to tn ie — p o z a u ra ż o n ą a m b ic ją — Ś w ię to c h o w sk i m u siał się p o w a ż n ie liczy ć z k o n k u re n c ją n o w e g o pism a.

P o d k ła d w s p ó łz a w o d n ic tw a z a w o d o w e g o n o s iły ró w n ie ż w y s tą p ie ­ n ia A d a m a W iś lic k ie g o w P r zeg łą d zie T y g o d n i o w y m , k tó re m u Głos z a b ie ra ł p re n u m e ra to ró w 4S.

Z a in te re s o w a n ie , ja k ie w opin ii p u b lic z n e j w z b u d z iło p o ja w ie n ie się n o w e g o p ism a, i p o le m ik i n a te m a t je g o k ie ru n k u sp o w o d o w a ły , iż r e d a k c ja u z n a ła za w s k a z a n e w y ra ź n ie o k re ślić sw ój s to s u n e k do is tn ie ­ ją c y c h u g ru p o w a ń p o lity c z n y c h . W a r ty k u le pt. „ N ie p o ro z u m ie n ie '‘ c z y ta m y : „Z a raz p o n a ro d z e n iu p ism a z a lic z o n o n a s do o b o zu p o s tę p o ­ w e g o i u m ie sz c z o n o n a je g o le w y m s k rz y d le [. . .] W p o le m ik a c h to sa m o w o ln e z a lic z e n ie d o s ta rc z a b ro n i p rz e c iw n ik o m n a sz y m [. . .] D la o d p a rc ia te g o — w złej c z y d o b re j w ie rz e w y s u w a n e g o a rg u m e n tu — p ra g n ie m y s p ra w ę tę sz c z e rz e w y ja ś n ić . Do s tro n n ic tw a p o s tę p o w e g o n ie n a le ż y m y , c h o c ia ż b y ju ż z te j ra c ji, że d la n a s p o ję c ie p o stę p u n ie je s t w c a le w ła ś c iw y m k r y te r iu m d la o c e n y z ja w is k s p o łe c z n y c h [. . .] Z p ro g ra m e m te g o stro n n ic tw a , k tó r e n o si u n a s n a z w ę s tro n n ic tw a p o stę p o w e g o , z a s a d y n a s z e p o s ia d a ją b e z w z g lę d n ie w ie le p u n k tó w w sp ó ln y c h , a le w ię c e j je sz c z e ró ż n ic isto tn y c h . Z d ru g ie j s tro n y zn o w u is tn ie ją w ę z ły p o w in o w a c tw a m ię d z y n a m i i o b o zem za c h o w a w c z y m , je ż e li w y łą c z y m y ze ń k le r y k a ln e i w s te c z n e ż y w io ły " 49. D alej a r ty k u ł stw ie rd z a , że g ło s o w c ó w n ie łą c z y ze s tro n n ic tw e m p o stę p o w y m an i „ w o ln o m y śln o ść , k tó r a s ta n o w i rz ecz s u m ie n ia k a ż d e j je d n o s tk i" , an i „lib eraliz m , z w ła sz c z a zaś lib e ra liz m e k o n o m ic z n y , p rz e c iw k o k tó re j to d o k try n ie Glos w y s tę p u je w ro g o " z a ró w n o z e w z g lę d ó w m o ra ln y c h , ja k i ze s ta n o w is k a in te re s ó w lu d o w y c h ; n ie łą c z y ta k ż e p ra c a o rg a ­ n iczn a , „czy li w ła ś c iw ie k r y ją c y się p o d ty m p ła sz c z y k ie m o p o rtu n iz m s a m o lu b n y i k ró tk o w z ro c z n y [. . .] N ie s ta n o w im y — s tw ie rd z a d a le j r e d a k c ja — o d rę b n e g o ob o zu , n ie p o trz e b u je m y w ię c n a z w y s p e c ja l­ n ej. J e s te ś m y ty lk o w y s u n ię ty m p o s te ru n k ie m , k tó ry sto i n a stra ż y

48 L. K r z y w i c k i : op. cit.

G łos 1886— 1899 U W A G I WSTĘPNE

i b ro n i ja k u m ie i m o że w s z y stk ic h p ra g n ie ń i p o trz e b lu d u św iad o m ie w y ra ż o n y c h lu b o d c z u w a n y c h n ie św ia d o m ie [. .

P om im o te g o ro d z a ju w y ja ś n ie ń w y s tą p ie n ia p ism a n ie z a w sz e b y ły d la c z y te ln ik ó w zro zu m iałe. W z w ią z k u z a rty k u łe m P o p ła w sk ie g o „ F e ty s z e p o stę p o w o śc i" 50 Ż erom ski pisze: „Głos zaczął n a iw n ie p a p la ć . N a z w a ł się w p ro s p e k c ie pism em p o stę p o w y m , za p o w ied ział, ż e ch c e p o d p o rz ą d k o w a ć in te re s y o d d z ie ln y c h w a rs tw in te re so m lu d u [. . .] Cóż w y k a z a ł d o tą d ? A n i je d n e g o fak tu , g d z ie b y p o d p o rz ą d k o w a ł in te re s y o d d z ie ln y c h w a rs tw in te re so m ludu. N ie zro b ił n ic [.. .] O b e c n ie Głos m altretu je) p ism a p o s tę p o w e za ich p ro te k to rs k ie w z g lę d y d la s tu d e n ­ tó w w a r ty k u le n o szą cy m ty tu ł „ F e ty sz e p o stę p o w o ś c i" [ ...] S ąd zicie, że d o m a g a się o p iek i i sy m p a tii d la c a łe g o n a ro d u — ja k to z ro b iła P raw da w je d n y m z o sta tn ic h n u m eró w ? — N ie. K aże » p o d p o rz ą d k o ­ w ać«... Z d a je m u się, że n ie je s t » fe ty sz em p o stęp o w o śc i« . L o gika!" 51. K o n s e k w e n tn e z a s to so w a n ie g ło sz o n y c h h a se ł w p r a k ty c e n a s u w a ło w id a ć w ą tp liw o śc i sam ej re d a k c ji, sk o ro w „ O b ra c h u n k u " za ro k 1887 p rz y z n a je : „...N asz p ro g ra m sp o łe c z n o -lu d o w y sz u k a ć m u sia ł d ró g i sp o ­ so b ó w u rz e c z y w is tn ie n ia sw y c h z a sa d [. . .] N ie ra z m oże z e sz liśm y z to ru [. . .] R óżne o b ja w y ży c ia sp o łe c z n e g o i p o lity c z n e g o s ta ra liś m y się o b e jrz e ć w ś w ie tle n a sz y c h z a sad ; n ie p o sia d a ją c fo rm u łek g o to ­ w y c h n ie je d n o k ro tn ie zm u szen i b y liś m y d o p ie ro w y ra b ia ć sob ie p o g lą d n a p e w n e fa k ty " 5'2.

L w ow ski Przegląd S p o ł e c z n y w ita ją c u k a z a n ie się „n o w eg o p ism a p o s tę p o w e g o w W a rs z a w ie " bod aj p ie rw sz y zw ró cił u w a g ę n a je g o z a le ż n o ść od ro s y js k ie g o n a ro d n ic tw a , „od k tó re g o Głos n ie s te ty z a p o ­ ż y c z y ł n ie k tó re p o s t u l a t y " 53. K w a r ta ln ik W a l k i Klas n ie w y m ie n ia ją c ty tu łu p ism a w y s u w a p o d a d re se m „ p o lsk ie g o p o lity c z n e g o r a d y k a ­ lizm u" z a rz u t o „ m g listy c h te o ry jk a c h " . . . „ro d o w ó d sw ój m a ją c y c h [. . .J p o części w ro sy jsk im n a ro d n ic z e stw ie , z p o m in ię ciem je g o d o d a tn ic h stro n o ra z z z a c h o w a n ie m w sz y s tk ic h je g o re a k c y jn y c h p rą d ó w . . ." 54 N a ła m a c h le g a ln e j p ra s y w a rsz a w sk ie j d ru g ie j p o ło w y lat 8 0 -ty ch p o ja w ia ją się ró w n ie ż c z ę ste a lu z je i dłuższe, m niej lu b b a rd z ie j ze w z g lę d ó w c e n z u ra ln y c h z a w o a lo w a n e , p o le m ik i n a te m a t „ p o ż y c z e k "

50 Głos 1887 n r 5 s. 65.

51 S. Ż e r o m s k i : op. cit. T. 2 s. 106.

52 J. L. P o p ł a w s k i : O b rach u n ek . Głos 1887 n r 52 s. 765.

Z. B a l i c k i : N ow e pism o. Przegląd S połeczny. Lwów 1886 n r 11 s. 380 i przedr. W : Przegląd S p o łe c z n y 1886— 1887. W ro cław 1955. M ateria ły do dziejów p o stę p o w e j p u b licy sty k i. T. 4.

U W A G I W STĘPNE G łos 1886— 1899

G ło s u od n a ro d n ik ó w . N a z a rz u ty te w p o le m ic e z A. W iślic k im o d p o ­ w ia d a B ohusz: „N ie m ie jsc e tu m ó w ić o ró ż n ic a c h p o m ię d z y p o g lą ­ d a m i G łosu a p ro g ra m e m ru s k ic h n a ro d n ik ó w . P an W iś lic k i w ie d ob rze, iż je d n ą z g łó w n y c h o w e g o p ro g ra m u z a s a d je s t ta, że k a ż d y n a ró d p o m y ś ln o śc i i sz c z ę śc ia sz u k a ć w in ie n w ro z w o ju p ie rw ia s tk ó w w ła ­ sn y c h , sw o jsk ic h , że w ię c z te g o p o w o d u p ro g ra m ó w ż a d n e j in d y w i­ d u a ln o ś c i g ro z ić b y n ie m ógł; a le p u b lic z n o ść o ty m n ie w ie, zaś n ie w ie d z ą c s łu s z n ie m o g ła b y o k a z a ć n ie u fn o ś ć w z g lę d em d o k try n y z ro ­ d z o n e j n a in n y m g ru n c ie i do in n y c h p rz y s to s o w a n e j w a r u n k ó w " 55. J a k ż e w o c z a c h ludzi ó w c z e sn e j e p o k i p rz e d s ta w ia ło się to źródło, z k tó re g o c z e rp a li sw o je n a tc h n ie n ia p o lsc y lu d o w c y z k rę g u G ło s u ? ,,... R u ch ra d y k a ln y w R o sji — p isz e L u d w ik K rz y w ic k i — b y ł je d n ą w ie lk ą m g ła w ic ą : lu d o w c y id ą c y m ięd zy lu d , w ste c z n ic y lu d o w c o w i w ro d z a ju K a b lic a -J u z o w a , id ą c y w bój po śm ie rć m ę c z e ń s k ą n a ro d o - w o lc y - te rro r y ś c i — w s z y s c y u w a ż a li s ie b ie za s o c ja lis tó w " 56.

W p ły w y ty c h ró ż n y c h o d ła m ó w n a ro d n ic tw a b y ły z a ró w n o w k ra ju , j a k i w śró d e m ig ra c ji p o ls k ie j za g ra n ic ą d u że i ró ż n o ro d n e 57.

J e ż e li ch o d zi o g ru p ę Głosu, z n a n e są z w ią z k i W ię c k o w s k ie g o i H e- r y n g a w c z a sie ic h p o b y tu w R o sji z o rg a n iz a c ją „Z iem ia i W o la " 58. J . L. P o p ła w sk i b ę d ą c n a z e s ła n iu w gub. w ia ts k ie j z e tk n ą ł się ze z w o ­ le n n ik a m i K a b lic a -Ju z o w a , re p re z e n tu ją c e g o je d e n z n a jb a rd z ie j r e a k ­ c y jn y c h o d ła m ó w w ó w c z e sn y m n a ro d n ic tw ie ro s y jsk im . P rzez P o p ła w ­ sk ie g o z te o ria m i n a r o d n ik ó w z a p o z n a ł się P o tocki-B o hu sz. „ P o p ła w ­ s k i — w e d łu g słó w K rz y w ic k ie g o — p o ły k a ł z a ło ż e n ia lu d o w c o w e ja k o o b ja w m yśli s o c ja lis ty c z n e j. Z w o ln a g o d ził się z n a z w ą so cjalizm u . A k ie d y w W a rs z a w ie W ię c k o w s k i — w ie lk i i z rę c z n y m a c h e r — za czą ł k rz ą ta ć się o k o ło s tw o rz e n ia o rg a n u ra d y k a ln e g o , z n a la z ł n a z w ę k o m ­ p ro m iso w ą , k tó r a p o g o d z iła P o p ła w sk ie g o i P o to c k ie g o z H e ry n g ie m i W ię c k o w s k im — s o c ja liz m u n a ro d o w e g o " .

T e o rie Ju z o w a , w y ło ż o n e w p ra c y O s n o w y n a i o d n i c z e s t w a 59, b ę d ą c e

55 [J. К. P o t о с к i] - В o h u s z M. [pseud.]: Bez obłu d y . Glos 1888 n r 1 s. 6. 56 L. K r z y w i c k i : op. cit. Por. rów nież L. K u l c z y c k i : N a ro d o w a D em okracja.

Przegląd S połeczny. 1906 n r 39— 42 i odb.

57 Por. m. in. FI. W e r e s z y c k i : F listoria p o lity czn a Polski... W a rszaw a 1948 s. 11 i n ast. Z au to ró w o b cy ch o b sz e rn ie j ro z p a tru je te w p ły w y : A. Jl. П о г о д и н : Глав-ныя течения польской политической мысли (1863— 1907).С. П етербург [ок. 1908] ss. 662, N a b ra k szczeg ó ło w y ch b ad a ń „nad sto su n k iem p o lsk ich działaczy i ideologów do ro sy jsk ic h n a ro d n ik ó w " z w raca u w ag ę S. Ż ó ł k i e w s k i : W stę p W : W. N ałk o w sk i: Pism a społeczne. W a rsz a w a 1951 ss. 52.

58 L. K r z y w i c k i : op. cit.

G łos 1886— 1899 UW AG I W STĘPNE

re z u lta te m „ s u b ie k ty w isty c z n e g o k ie ru n k u w so cjo lo g ii, o d rz u c a ją c e g o k la s o w e sta n o w is k o i p o d k re ś la ją c e g o z n a c z e n ie e ty c z n y c h p rz e s ła ­ n e k " 60, o d d z ia ła ły n a u k s z ta łto w a n ie się p ro g ra m u p i s m a 61. N a ró d - n ic k i c h a ra k te r p o sia d a ło ró w n ie ż n a c z e ln e h a s ło G ło s u : „ u z n a n ie lu d u za n a jw a ż n ie js z y c z y n n ik sp o łeczn o ści n a ro d o w e j" i w y p ły w a ją c y s tą d p o s tu la t „ p o d p o rz ą d k o w a n ia in te re só w o d d z ie ln y c h w a rs tw in te re so m lu d u " 62.

P ro g ra m o w a te z a w y s u n ię ta w P ro sp e k c ie przez P o p ła w s k ie g o 68 0 o d rę b n o śc i k u ltu ry lu d o w ej, ja k ró w n ie ż w y w o d y B oh usza o p a ń s k ie j 1 c h ło p sk ie j d u s z y 64 z b ie g a ją się z p o stu la ta m i Ju z o w a , k tó ry s to s u n ­ k o m m ię d z y in te lig e n c ją a lu d em p o św ię c ił o so b n y ro z d ział sw ej p ra c y 6* p o d k re ś la ją c „ o d w ie c z n ą w a śń ", o b co ść i z u p e łn y b ra k ja k ie jk o lw ie k łą c z n o śc i m ię d z y in te lig e n c ją a ludem ; p rz y czym do in te lig e n c ji z a lic z a Ju z ó w : zie m ia n in a , je g o „są sia d a k u ła k a " 66 a ta k ż e p is a rz a g m in n eg o , k o m o rn ik a , n a c z e ln ik a p o lic ji itp. In te lig e n c ja ro s y js k a — w y ja ś n ia — re k ru to w a ła się p ra w ie w y łą c z n ie z w a rs tw y sz la c h e c k ie j, k tó ra w y o d ­ rę b n iła się ja k o k lasa.

N a g ru n c ie p o lsk im te z a ta p rz y b ra ła n ie c o in n ą form ę: b ę d z ie to z a rz u t z a s k le p ie n ia się w a rs tw y s z la c h e c k ie j w „ a ry s to k ra ty c z n y m k o n ­

60 Б о л ь ш а я с о в е т с к а я э н ц и к л о п е д и я . Т. 30 s. 438.

61 N ależy tu zaznaczyć, że głosow cy in te re so w a li się w ogóle ruchem n a ro d n ick im i n a łam ach sw ego pism a om aw iali now ości w ydaw nicze z tej dziedziny. T ak np. w R. 1891 n r 28 s. 330 z n ajd u jem y streszczen ie z k o m entarzem rozdziału książki: С. Ю ж а к о в : С оциологические зтюды. Por. rów nież w latach p ó źn iejszy ch [J. H ł a - s k o ] J. H. T a r g o ń s k i [pseud.]: Rozwój ekonom iczny Rosji. Głos 1896 n r 35 s. 819, n r 36 s. 844, n r 38 s. 893.

62 Por. Ю з о в , op. cit.

6S N ależy tu zaznaczyć, że o m aw iając o b szern iej sp raw ę od ręb n o ści k u ltu ry lu d o ­ w ej w art. pt. Dwie cy w ilizacje (G/os 1886 n r 7 s. 98) Popław ski w sk azu je na b e z p o ­ ś r e d n i e źródło z a in te re s o w a n ia tą sp raw ą: „...pierw szą p o b u d k ą do sk ie ro w a n ia m yśli w tym k ie ru n k u d ały mi uw agi J. I. K raszew skiego o ró żn icy k u ltu ry ludow ej i u p rzy w ilejo w an ej, w y p o w ied zian e w pow ieści pt. ,,Ładowa P ieczara". Por. rów nież p o g ląd w tej sp raw ie S. P i g o n i a : Z arys now szej lite ra tu ry ludow ej... K raków [1946] s. 23 i nast. oraz p rzy p isek 57 w n in iejszej p racy.

64 Por.: „P ań sk a i ch ło p sk a dusza sta n ą często obok siebie ja k dw ie nie rozum ie­ ją c e się w zajem n ie isto ty ". (J. K. P o t o c k i : N ow e pism o. Głos 1886 n r 1 s. 1 i n a s t.^ Zob. rów nież t. aut.: P ań sk i klery k alizm a w ia ra ludow a. Głos 1886 n r 3 s. 33, n r 4 s. 49 oraz: P ań sk ie i ch ło p sk ie p otrzeby um ysłow e. Głos 1886 n r 5 s. 65, n r 7 s. 97, n r 9 s. 129, n r 10 s. 145.

65 Ю з о в : op. cit. Г л а в а X I : И н т е л и г е н ц и я и н а р о д s. 265 i nast.

66 T erm inu „ k u ła k “ używ a Juzów w znaczen iu w y zy sk iw acza ludności w ie js k ie j w ogolę, a w ięc nie ty lk o b o g ateg o chłopa, ale i p isarza gm innego, sk lep ik arza, n a c z e l­ n ik a p o licji itp.