Swat, Tadeusz
"Zbiory przysłów mazurskich
Hermanna Frischbiera", Tadeusz
Oracki, "Literatura Ludowa" 1973, nr
4/5 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 88-89
R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A
je g o p o d w a ż a u św ięc o n y a u to ry te t B ib lii i K ościo ła. W y d a n ie d ru k ie m ta k ie g o d z ie ła b y ło a k te m w ie lk ie j o d w a g i c y w iln e j. Z d o b y ł się n a n ią , ch o ciaż d o p ie ro n a ło żu ś m ie rc i” (s. 95). T y m cz a se m w b re w te m u tw ie rd z e n iu w ia d o m o , że K o p e rn ik n ie ty lk o się n ie o b a w ia ł p o d w a ż e n ia a u to ry te tu K ościo ła, a le w p ro s t p rz e c iw n ie , w d e d y k a c ji sw eg o d z ie ła p a p ie żo w i P a w ło w i II I pisze, że „ te m o je tr u d y p rz y n io s ą p e w n ą k o rz y ść ró w n ie ż K o ścio ło w i p o w sz e c h n e m u ”. Co do a u to r y te tu B ib lii, to a str o n o m u w a ż a , że ty lk o ci, k tó rz y b ę d ą tłu m a c z y ć ja k ie ś m ie jsce w B ib lii „źle i w y k rę tn ie ” — b ę d ą p o tę p ia ć je g o teo rię. N ie n a ło żu ś m ie rc i z d e c y d o w a ł się K o p e r n ik n a w y d a n ie g łó w n eg o d zieła, a le d w a la ta w c ze śn iej, z ac h ę c o n y do te g o n ie ty lk o p rz e z R e ty k a , a le ta k ż e p rz e z b is k u p a G iesego o ra z k a r d y n a ła S c h o n b e rg a .
N ie do p rz y ję c ia je s t te z a A u to ra , że w R o sji n a u k a K o p e rn ik a z n a la z ła w c ze ś n ie j p o w sz e c h n e u z n a n ie n iż w P o lsc e! A u to r p rz e cz y t u s a m sobie, n a p o p rz e d n ic h b o w ie m s tro n a c h p o d a je p rz y k ła d y p rz y ję c ia i sze ro k ie g o p ro p a g o w a n ia k o p e r- n ik a n iz m u p rz e z cały w ie k X V II w szk o ła c h i w s p o łe c z e ń stw ie P r u s K ró le w sk ic h , zw łasz cz a w G d a ń sk u , T o ru n iu i E lb ląg u . T. P rz y p k o w s k i je s t a u to re m o d k ry w c z ej p ra c y p t. Z a in te r e so w a n ia m a te m a ty c z n o -a s tr o n o m ic z n e B ra c i P o l s k ic h 4, w k tó re j w y k a z u je , że w p o ło w ie X V II w ie k u w E lb lą g u d z ia ła li d w a j p ro p a g a to rz y K o p e r n ik a : H e n ry k N ic o la i i F a u s t M o rsz ty n z R ac ib o rsk a . M o żn a w y m ie n ić k ilk a n a ś c ie n a z w is k n a u cz y c ie li g im n a z jó w i in n y c h u c zo n y c h w G d a ń sk u , T o ru n iu i E lb ląg u , p o p u la ry z u ją c y c h n a u k ę K o p e rn ik a w X V II i X V III w ie k u . W R o sji n a to m ia s t o K o p e rn ik u b y ło g łu ch o p rz e z cały w ie k X V II, d o p ie ro w 1740 r o k u u k a z a ł się p rz e k ła d d z ie łk a fra n c u s k ie g o p is a r z a B. d e F o n te n e lla , R o zw a ża n ia o w ie lo śc i šxoiatów i od teg o w y d a n ia zac z ę ła się p o w sz e c h n ie jsz a z n ajo m o ść k o p e rn ik a n iz m u . N a u k ę K o
p e rn ik a ro z p o w sz e c h n ił w R o sji n a d o b re d o p ie ro w sz e c h stro n n y ro s y js k i uczo n y M ich a ł Ł o m o n o so w w p o ło w ie w ie k u X V I I I 5.
Z e z d u m ie n ie m c z y ta m y s tw ie rd z e n ie A u to ra , że n a u k a K o p e rn ik a b u d z i n a w e t w X X w ie k u sp rz e c iw w ś ro d o w isk u n a u k o w y m S ta n ó w Z jed n o c z o n y ch ! (s. 173). J e ś li b y t a k było, to czy m w y tłu m a c z y ć fa k t, że P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e, p o s z u k u ją c n a jw ła śc iw sz e g o w y k ła d u k o p e rn ik a n iz m u , w y d a ło w 1966 ro k u p o lsk i p rz e k ła d d z ie ła a m e ry k a ń sk ie g o a stro n o m a , T h o m a s a S. K u h n a P r z e w r ó t k o -
p e r n ik a ń s k i? P o za ty m — n a w sp ó łp ra c o w n ik a w y d a n ia d zieł a s tr o n o m a z ap ro sz o n o
am er}rk a ń sk ie g o k o p e rn ik o lo g a , E d w a rd a R o sen a. M ię d z y n a ro d o w e m u K o n g re so w i A stro n o m ó w w W a rsz a w ie p rz e w o d n ic z y ł p re z e s M ię d z y n a ro d o w e j U n ii A s tro n o m ic z n ej p ro f. L eo G o ld b e rg ze S ta n ó w Z jed n o c z o n y ch , a in a u g u ra c y jn y w y k ła d n a ty m k o n g re s ie w d n iu 4 w rz e ś n ia 1973 r o k u w y g ło sił p ro f. O w en G in g e ric h z o ś ro d k a a s tro fiz y k i w C a m b rid g e (USA).
J ó z e f L a sso ta
T A D E U S Z O R A C K I, Z B I O R Y P R Z Y S Ł Ó W M A Z U R S K I C H H E R M A N N A F R I S C H B 1 E R A ,
L IT E R A T U R A L U D O W A , 1973, Nx 4/5, SS. 83—121.
O stró d z k i n a u k o w iec , T a d e u sz O ra c k i, k tó r y p rz e d k ilk u la ty p rz e n ió sł s ię n a s ta łe do M ław y , n ie z e r w a ł sw y c h z w iąz k ó w z W a rm ią i M a z u ra m i. J e g o z a i n te r e s o w a n ia tw ó rc z o śc ią lu d o w ą m ie s z k a ń c ó w d a w n y c h P r u s W sc h o d n ic h , a k o n k re tn ie M az u r, z n a la z ły o s ta tn io o d b ic ie w n a d e r in te re s u ją c e j ro z p ra w ie z d z ie d zin y p a r e - m io lo g ii i p a re m io g ra fii. T. O ra c k i p rz y p o m in a t u n ie z n a n ą w ie lu p o ls k im fo lk lo ry s to m i e tn o g ra fo m p o s ta ć d z ie w ię tn a s to w ie c z n e g o n ie m ie ck ieg o fo lld o ry sty i ję z y k o z n a w c y z K ró le w c a — H e r m a n n a F ris c h b ie ra . F r is c h b ie r, N iem iec, z n a w c a re g io n u m a z u rsk ie g o , w s p ó łp ra c o w n ik w ie lu n ie m ie c k ic h c za so p ism n a u k o w y c h , b a d a c z n ie p o z b aw io n y n a u k o w eg o o b ie k ty w iz m u , p o ło ży ł o lb rz y m ie zasłu g i d la p o ls k ie j p a r e - m io lo g ii i p a re m io g ra fii. J a k s tw ie r d z a a u to r ro z p ra w y , H . F r is c h b ie ra „m o żn a u w a ż ać za p ie rw sze g o p a re m io lo g a p u b lik u ją c e g o te k s ty p o ls k ie z te re n u M a z u r (po cząw szy od l a t 6 0 -ty c h X IX w ie k u )”.
4 T. P rz y p k o w s k i, Z a in te r e so w a n ia m a te m a ty c z n o -a s tr o n o m ic z n e B ra c i P o lsk ic h , w : S tu d ia n a d a r ia n izm e m , po d re d . L. C h m a ja , W a rsz a w a 1959, s. 406.
5 B. B ie ń k o w sk a , K o p e r n ik i h e lio c e n tr y z m w p o ls k i e j k u ltu r z e u m y s ło w e j do
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 89
H e rm a n n F ris c h b ie r w sw y c h lic z n y ch p ra c a c h ję z y k o zn a w c zy c h i fo lk lo ry sty c z n y c h p o s łu g iw a ł się często p rz y k ła d a m i z g w a ry m a z u rsk ie j, c y to w a ł z w ro ty , p rz y s ło w ia i p ro w in c jo n a liz m y p o lsk ie, z a g a d k i w ję z y k u p o lsk im , p ie śn i m a z u rsk ie z P r u s W sch o d n ich , szczeg ó ln ie zaś p rz y sło w ia lu d o w e z te r e n u p ro w in c ji p ru s k ie j. N a p o d s ta w ie e g z e m p la rz a p rz y s łó w F r is c h b ie ra z 1876 r o k u iP re u ssisc h e S p r ic h
w ö rte r u n d V o lk s tü m lic h e R e d e n sa r te n . Z w e ite S a m m lu n g . M it e in e m G lo ssa r, B e r
lin 1876) z a c h o w a n eg o w B ib lio te c e G d a ń sk ie j P A N o ra z w cze śn iejsz e g o to m u z 1865 ro k u , T a d e u sz O ra c k i p rz y p o m in a c y to w a n e ta m p rz y s ło w ia m a z u rsk ie . Z n a k o m ita ich w ięk szo ść p rz y ta c z a n a je s t p rz e z n ie m ie ck ieg o p a re m io g ra fa w ję z y k u p o lsk im . M a to s w o ją w y m o w ę, j a k s tw ie r d z a T. O ra c k i, n ie ty lk o ze w zg lęd u n a to, że to m p rz y słó w F ris c h b ie ra św iad c z ąc y p rz e c ie ż o polsk o ści k u ltu r y d u c h o w e j M a z u ró w p ru s k ic h u k a z a ł się d ru k ie m w o k re s ie n a silo n e j g e rm a n iz a c ji lu d n o śc i m a z u rs k ie j, a le ró w n ie ż i p rz e d e w sz y s tk im d la te g o , że „w w ie lu w y p a d k a c h z ap isy F r is c h b ie ra s ta n o w ią p ie rw s z e ź ró d ło ró ż n y c h p rz y s łó w p o ls k ic h ” .
W sp o m n ia n y z b ió r p rz y słó w F r is c h b ie r a z 1876 ro k u z a w ie ra m ię d z y in n y m i 174 p rz y s ło w ia m a z u rsk ie , z teg o 164 w ję z y k u p o lsk im . T. O ra c k i, p u b lik u ją c p o lsk ie p rz y s ło w ia z e b r a n e p rz e z k ró le w ie c k ie g o b a d ac z a , p o k u s ił się o p o ró w n a n ie ic h ze z b io ra m i p rz y s łó w O sk a ra K o lb e rg a , z N o w ą k się g ą p r z y s łó w i w y r a ż e ń p r z y s ło
w io w y c h p o ls k ic h , a ta k ż e z w ie lo m a in n y m i w y d a w n ic tw a m i ź ró d ło w y m i z a w ie r a
ją c y m i p rz y sło w ia. Z e s ta w ie n ie to, liczące łą c zn e 265 p rz y s łó w w ję z y k u p o lsk im w y b ra n y c h z p ra c H. F r is c h b ie ra , w y k a z u je , że z d e c y d o w a n a ich w ię k sz o ść to w a r ia n ty m a z u rsk ie z n a n y c h p rz y s łó w o g ó ln o p o lsk ich , czy te ż w ie rn e ic h p o w tó rz e n ie . P o z a ty m je d n a k , ja k ju ż zazn aczo n o , w z b io ra c h n ie m ie c k ie g o fo lk lo ry sty z n a la z ło się k ilk a n a ś c ie p rz y słó w n ie z n a n y c h d o tą d polskten p a re m io lo g o m . N a p rz y k ła d : „ J e d e n m ó w i: ja w ie m , d ru g i m ó w i: j a z je m ”, „ N ie b ie sk a k o za tr a w ę s ie je ”, „ W ted y n ie czas p sy k a rm ić , k ie d y n a ło w y je c h a ć ”, czy te ż „ B a jk i N ik o ła jk i, a A ry s (O rzes) m ia s to ”. T o o s ta tn ie p rz y sło w ie, z n a n e d o ść p o w sz e c h n ie n a M a z u ra c h , a ta k ż e n a W a rm ii, (M ik o ła jk i to b a jk i, a O rzy sz to m ia sto ) p o c h o d zi z X V III w ie k u , k ie d y to o b y d w a m ia s ta o trz y m a ły p r a w a m ie jsk ie.
W z b io ra c h H e rm a n n a F r is c h b ie r a z n a la z ło s ię ta k ż e k ilk a w a ria n tó w m a z u r sk ic h p rz y słó w o g ó ln o p o lsk ich , a w p ro w a d z o n e z m ia n y „ n a d a ją im in te re s u ją c y k o lo r y t lo k a ln y ”. N a p rz y k ła d c y to w a n e p rz e z F r is c h b ie r a : „ J a k ś w i a t ś w ia te m , P o la k n ie b ę d z ie P r u s a k o w i b r a t e m ”, to oczy w iście m a z u rs k a o d m ia n a , d o p a so w a n a do s to su n k ó w p a n u ją c y c h n a M a z u ra c h , p o w sz e c h n eg o w in n y c h re g io n a c h k r a j u : „ J a k ś w ia t ś w ia te m , P o la k n ie b ę d zie N ie m c o w i b r a te m ”. P r z y p o m n ie n ie p a re m io lo g ic z n y c h p ra c F r is c h b ie ra j e s t ty m c en n iejsz e, że n ie z n a ł ic h O s k a r K o lb e rg ; z b io ró w ty c h n ie w y k o rz y s ta li r ó w n ie ż p o w o je n n i p o lscy fo lk lo ry śc i i e tn o g ra fo w ie . U w z g lę d n ił je, a le ty lk o w części, S a m u e l A d a lb e rg oraz, ta k ż e fra g m e n ta ry c z n ie , w y d a w c y N o w e j k s ię g i p r z y s łó w p o d r e d a k c j ą J u lia n a K rz y żan o w sk ie g o . W te j s y tu a c ji ro z p ra w k a T a d e u sz a O ra c k ieg o o H e rm a n n ie F ris c h - b ie rz e i o p ra c o w a n ie m a z u rs k ic h p rz y s łó w k ró le w ie c k ie g o fo lk lo ry sty (ss. 100— 121) s ta n o w i c e n n e u z u p e łn ie n ie d o ty c h c za so w y c h b a d a ń . T. O ra c k i o d k ry w a b o w ie m n o w e c e n n e źró d ło , m a ją c e f u n d a m e n ta ln e z n ac z e n ie d la fo lk lo ry sty k i p o lsk ie j. W p a re m io g ra fii M a z u r a r ty k u ł o p ie rw s z y m b a d a c z u p u b lik u ją c y m te k s ty p o lsk ie z te g o re g io n u je s t r o z p ra w ą n a jp e łn ie js z ą z n ie lic z n y c h d o tą d p ra c z te j d z ie d zin y , 0 a m b ic ja c h w ię k sz y c h n iż ty lk o p rz y c z y n k u n a u k o w e g o . T a d e u sz O ra c k i b o w ie m w p ie rw s z e j części s w e j ro z p ra w y (ch o ciaż z b y t p o p u la rn ie ) p rz e d s ta w ia sk ró c o n e d z ie je re g io n u w a r m iń s k o -m a z u rsk ie g o , p o d k re ś la ją c fu n k c ję l i te r a tu r y lu d o w e j ja k o e le m e n tu św iad o m o śc i n a ro d o w e j, w y d a tn ie p rz e c iw s ta w ia ją c e j s ię g e rm a n iz a
cji. A u to r o m a w ia ró w n ie ż s ta n b a d a ń n a d p rz y s ło w ia m i m a z u rs k im i i w a rm iń s k im i, w y m ie n ia ją c źró d ło w e p ra c e ks. W a le n te g o B arcz e w sk ie g o , A u g u s ty n a S te ff e n a 1 E m ilii S u k e rto w e j-B ie d ra w in y , p o w o je n n e b a d a n ia W ła d y sła w a G ę b ik a i M a ry n y O k ę c k ie j-B ro m k o w e j. W y d a je się je d n a k , że T a d e u sz O r a c k i . n ie słu sz n ie n ie p rz y w ią z u je w ię k sz e j w a g i do u k a z u ją c y c h s ię w b. P r u s a c h W sc h o d n ic h w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m re g io n a ln y c h c za so p ism i k a le n d a rz y , k tó r e b a rd z o często d r u k o w a ły lu d o w e p rz y sło w ia, w ią ż ą c e się z a z w y c za j z p o ra m i r o k u czy p rz e p o w ie d n ia m i pogody. A c z k o lw ie k w b ib lio te k a c h k r a jo w y c h n ie p r z e tr w a ły p e łn e k o m p le ty ty c h p ism , to j e d n a k n a w e t z a c h o w a n e d o ść lic z n ie e g z e m p la rz e „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j” z a w ie r a ją o g ro m cen n eg o w ty m w y p a d k u m a te ria łu .
