O słowniku historyczno-geograficznym ziemi chełmińskiej

Powierski, Jan

O słowniku

historyczno-geograficznym ziemi

chełmińskiej

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 407-425

1972

• J A N P O W I E R S K I

O SŁOWNIKU HISTORYCZNO-GEOGRAFICZNYM

ZIEMI CHEŁMIŃSKIEJ *

P o w a ż n y m o sią g n ię c ie m n a u k i p o ls k ie j k o ń c a X IX w ie k u n a s k a lę je j ó w c z e s ­ n y c h m o ż liw o ści, b y ła p u b lik a c ja p ię tn a s to to m o w e g o S ło w n ik a g e o g ra fic z n e g o K r ó ­

le s tw a P o l s k ie g o 1. S ta n o w ił on w y n ik o g ro m n e g o tr u d u z b ie ra c k ie g o i r e d a k c y jn e g o

i ch o ciaż n ie b y ł w o ln y o d u s te r e k , to j e d n a k o d d a ł n ie o c e n io n e u s łu g i p ó ź n ie jsz y m p o k o le n io m h is to ry k ó w , k tó rz y p o d ziś d z ie ń n i e je d n o k r o tn ie do n ie g o s ię g a ją , z w ła s z c z a p rz y i d e n ty f ik a c ji w y s tę p u ją c y c h w ź ró d ła c h m ie jsco w o śc i.

P o s tę p w p u b lik a c ji i w y k o rz y s t a n iu m a te r ia łó w ź ró d ło w y c h o ra z w b a d a n ia c h n a d d z ie ja m i r e g io n a ln y m i o ra z o s a d n ic z y m i, o s ią g n ię ty od k o ń c a X IX w ie k u d e ­ z a k tu a liz o w a ł w z n a c z n e j m ie rz e p r z y d a tn o ś ć S ło w n ik a g e o g ra fic z n e g o d la b a d a ń z z a k r e s u g e o g ra fii h is to ry c z n e j, a le je d n o c z e ś n ie c o ra z b a r d z ie j z m u s z a ł do k o r z y ­ s ta n i a z te j n ie o c e n io n e j p o m o cy . W y ła n ia ła s ię w ię c p o tr z e b a o p ra c o w a n ia n o w e g o sło w n ik a , ty m b a rd z ie j ż e p o w sta ło n ie p o d le g łe p a ń s tw o p o ls k ie w z m ie n io n y c h w s to s u n k u do p r z e d ro z b io ro w e j R z e c z y p o sp o lite j g ra n ic a c h z e w n ę trz n y c h i w e ­ w n ę trz n y c h . Z a c z ą ł się ro z w ija ć ta k ż e ru c h k ra jo z n a w c z y , d la k tó re g o p o trz e b a u p o rz ą d k o w a n e j w ie d z y o re g io n a c h , p o szc z eg ó ln y ch o s a d a c h i o b ie k ta c h f i z j o g r a ­ fic z n y c h b y ła ró w n ie ż n ie z b ę d n a , c h o c ia ż b y ja k o p o d s ta w a d la p u b lik a c ji p rz e w o d ­ n ik ó w tu ry s ty c z n y c h . N ic w ię c d z iw n eg o , że p o d a u s p ic ja m i P o ls k ie g o T o w a rz y s tw a K ra jo z n a w c z e g o z a p la n o w a n o w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m n o w ą e d y c ję S ło w n ik a

g e o g ra fic z n e g o p a ń s tw a p o lsk ie g o . O ile j e d n a k p o p rz e d n i S ło w n ik o b e jm o w a ł d a n e

d o ty c z ą c e w sz y s tk ic h o sad z o b ję ty c h n im te r y to r ió w w p o rz ą d k u a lfa b e ty c z n y m , o ty le te ra z z ro d z iła się n o w a k o n c e p c ja u k ła d u h a se ł, w y n ik a ją c a z k o n ie c z n o śc i k o le jn e g o z e ś ro d k o w a n ia w y s iłk u dość sz c z u p łe g o g ro n a b a d a c z y , b io rą c y c h u d z ia ł w p rz y g o to w y w a n iu s ło w n ik a , n a p o szc z eg ó ln y ch je g o c z ę ściac h i p o g o d z e n ia te j k o n ie c z n o ś c i z d ą ż e n ie m do p rz e d s ta w ie n ia w sp ó łc z e sn y c h s o b ie n a jn o w s z y c h d a ­ n y c h . K o n c e p c ja t a p o le g a ła n a p o d z ie le n iu h a s e ł n a re g io n y , p rz y k tó ry c h w y z n a ­ c z a n iu p ró b o w a n o p o g o d zić k r y t e r i a p rz y d a tn o ś c i a k tu a ln e j, a w ię c g ra n ic w s p ó ł­ czesn ej a d m in is tr a c j i z k r y t e r i a m i n a t u r y h is to ry c z n e j, czy li z g ra n ic a m i re g io n ó w * S ło w n ik h is to ry c z n o - g e o g r a fic z n y z ie m i c h e ł m i ń s k ie j w ś re d n io w ie c z u . O p r a ­ c o w a ła K ry s ty n a P o r ę b s k a p rz y w s p ó łp ra c y M a k s y m ilia n a G r z e g o r z a p o d re d . M a r ia n a B i s k u p a , W ro c ła w —W a rs z a w a —K r a k ó w — G d a ń s k 1971, Z a k ła d N a ­ ro d o w y im ie n ia O ss o liń s k ic h , W y d a w n ic tw o P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k , s. X X III , 168, 2 n ib ., 1 m a p a , 8°.

1 S ło w n ik g e o g r a fic z n y K r ó le s tw a P o lsk ie g o i i n n y c h k r a jó w s ło w ia ń s k ic h , t. i — 1 5 , W a rs z a w a 1880— 1902.

408 J A N P O W I E R S K I

g e o g ra fic z n o -h is to ry c z n y c h . W k o n s e k w e n c ji to m y m ia ły o b e jm o w a ć p o szc z eg ó ln e d u ż e re g io n y , d la k tó r y c h ła tw ie j m o ż n a b y ło p o g o d z ić w s p o m n ia n e z a s a d y p o ­ d z ia łu . P la n o w a n y s ło w n ik w s u m ie m ia ł o b ją ć w s z y s tk ie o s a d y i o b ie k ty f iz jo ­ g r a f ic z n e ó w c ze sn eg o p a ń s tw a p o lsk ie g o i te ry to r ió w , n a k tó r y c h lu d n o ś ć p o ls k a s ta n o w iła co n a jm n ie j 5°/o o g ó łu m ie s z k a ń c ó w . K ie ro w a n y p rz e z S ta n is ła w a A rn o ld a z e s p ó ł z d ą ż y ł o p u b lik o w a ć ty lk o n ie c a ły p ie rw s z y to m (h a s ła А -G ), o b e jm u ją c y W ie lk ie P o m o r z e 2; d a lsz e p ra c e p r z e r w a ła a g r e s ja h itle ro w s k a n a P o ls k ą . W y d a n y to m d o ty c z y ł z ró ż n ic o w a n e g o z p u n k t u w id z e n ia z ało żo n e g o p rz e z a u to ró w s e le k c jo ­ n o w a n ia h a s e ł te re n u . P o m o rz e G d a ń s k ie (w ra z ze s k r a w k a m i, n a le ż ą c y m i w ó w cz a s do I I I R zeszy ), P o w iś le i M a z u ry p rz y n a le ż a ły d o I k a te g o r ii o b sz a ró w , n a k tó ry c h u w z g lę d n ia n o w s z y s tk ie o b ie k ty o s a d n ic z e i fiz jo g r a f ic z n e , P o m o r z e Z a c h o d n ie i W a r m ia do k a te g o r ii I I o b sz a ró w , p rz y k tó ry c h p o d a w a n o ty lk o „ o p isy w s z y s t­ k ic h te ry to r ió w , w a ż n ie js z e n a z w y g e o g ra fic z n e , o p is y m ie jsc o w o śc i, k tó r e w y s t ę ­ p o w a ły w z w ią z k u z h is to r ią P o ls k i (w szc z eg ó ln o śc i ty c h , k tó r e o d e g ra ły w y b i t n i e j ­ s z ą r o lę w o k re s ie ro z b io ro w y m ) i n a z w y ty c h m ie jsc o w o śc i, k tó r e p o s ia d a ją d z isiaj lu d n o ś ć p o ls k ą ” 3. W jesz c z e w ię k sz y m w y b o rz e m ia ły b y ć u w z g lę d n io n e h a s ła , d o ­ ty c z ą c e re s z ty P r u s W sc h o d n ic h , a w ię c i s k r a w k ó w o b e cn e g o w o je w ó d z tw a o l­ s z ty ń s k ie g o (p o w ia t p a s łę c k i, p ó łn o c n a część o s tró d z k ie g o i s k r a w k i p ó łn o c n o - -w s c h o d n ie w o je w ó d z tw a ). W a rm ia , p o tr a k to w a n a po m a c o sz e m u ju ż w e d łu g z a ­ ło ż e ń w y d a w c ó w , n ie z d ą ż y ła d o c z e k a ć s ię n a w e t o g ó ln eg o o p isu . W ty m ś w ie tle n ie u le g a w ą tp liw o ś c i k o n ie c z n o ść p o d ję c ia p ra c n a d u z u p e łn ie n ie m te j lu k i, ty m b a r d z ie j że ró w n ie ż S ł o w n i k g e o g r a fic z n y K r ó le s tw a P o lsk ie g o t r a k t o w a ł h a s ła w a r m iń s k ie w sp o só b n ie p e łn y . Z o b a c z y m y , j a k s p r a w a u w z g lę d n ie n ia W a rm ii w y ­ g lą d a w d a lsz y c h p la n a c h e d y c ji sło w n ik a .

W la ta c h p o w o je n n y c h , w n ie w ą tp liw y m z w ią z k u z s z y b k im ro z w o je m b a d a ń n a d h is to r ią g o sp o d a rc z ą w z ro sło ta k ż e z a i n te r e s o w a n ie d la p rz e s tr z e n n e g o u ję c ia p r z e ja w ó w ży cia g o sp o d arcz e g o w p rz e sz ło ś c i o ra z d la b e z p o ś re d n io z h is to r ią g o ­ s p o d a r c z ą z w ią z a n y c h s tu d ió w n a d ro z w o je m o s a d n i c t w a 4, w łą c z o n y c h w z a k re s z a i n te r e s o w a ń g e o g ra fii h is to ry c z n e j. B a d a n ia o s a d n ic z e b y ły ściśle z w ią z a n e z g r o ­ m a d z e n ie m m a te r i a ł u źró d ło w e g o , d o ty c z ąc e g o p o szc z eg ó ln y ch o sad , a w ię c m a ­ t e r i a ł u ty p u sło w n ik o w e g o , k t ó r y n ie je d n o k r o tn ie u m ie s z c z a n o w a n e k s a c h do p ra c z z a k r e s u d z ie jó w o s a d n ic tw a . K la sy c z n y m p r z y k ła d e m m o ż e tu b y ć p r a c a J a n a W a r ę ż a k a o o s a d n ic tw ie k a s z te la n ii ło w ic k ie j o ra z w y d a n y ja k o u z u p e łn ie n ie je j

S ło w n ik h is to ry c z n o - g e o g r a fic z n y K s ię s tw a Ł o w ic k ie g o , o b e jm u ją c y in fo r m a c je ź ró d ło w e z X IV — X V II w i e k u 5. P o d o b n ie p ra c ę R y s z a rd a R o sin a o o s a d n ic tw ie z ie m i w ie lu ń s k ie j z a o p a trz o n o w a n e k s t y p u s ło w n ik o w e g o 6, a j a k z o b a c z y m y d a ­ le j — ró w n ie ż o n a p rz y c z y n iła się d o o p ra c o w a n ia s ło w n ik a g e o g ra fic z n o h is to ry c z -2 S ło w n ik g e o g r a fic z n y p a ń s tw a p o lsk ie g o i z ie m h is to r y c z n ie z P o lsk ą z w ią z a ­

n y c h p o d re d . S. A r n o l d a , t. 1, P o m o r ze p o ls k ie , P o m o r ze Z a c h o d n ie , P r u s y W s c h o d n ie , z. 1— 13, W a rsz a w a , b .r.w . 8 Ib id e m , s. V II. 4 P o r. o r o z w o ju b a d a ń o s a d n ic z y c h M. M ł y n a r s k a - K a l e t y n o w a , W s p ra w ie p o ls k ic h b a d a ń n a d o s a d n ic tw e m ś r e d n io w ie c z n y m , S tu d i a z d z ie jó w o s a d n ic tw a , t. 6, 1968, ss. 82— 100. S J . W a r ę ż a k , O sa d n ic tw o k a s z te la n ii ło w ic k ie j, część 1, P r a c e W y d z ia łu II Ł ó d z k ie g o T o w a rz y s tw a N a u k o w e g o , t. 6, 1952; te n ż e , S ł o w n i k h is to r y c z n o - g e o g r a - fi c z n y k s ię s tw a ło w ic k ie g o , część 2, z e s z y t 1 i 2, ib id e m , t. 10, 1961, t. 40, 1967. 6 R. R o s i n , Z ie m ia w ie lu ń s k a w X I I — X V I w . S tu d ia z d z ie jó w o s a d n ic tw a , Ł ó d ź 1961.

n e g o te j z iem i. N ie s te ty i p o d ty m w z g lę d e m W a r m ia n ie m ia ła szczęścia, g d y ż o s a m o tn io n a w b a d a n i a c h o sa d n ic z y c h n a je j te r e n ie M a r z e n a P o lla k ó w n a o g r a n i­ c z y ła s ię do lu d n o ś c i s ta r o p r u s k ie j , a z a w ie r a ją c y in f o r m a c je ź ró d ło w e a n e k s b y ł o g ra n ic z o n y do p o je d y n c z y c h w z a s a d z ie w ia d o m o śc i p rz y p o sz c z e g ó ln y c h o s a d a c h 7. C h o ciaż s tu d ia o s a d n ic z e w p u b lik a c ja c h w y p rz e d z a ły m a te r i a ł y ty p u s ło w n ik o ­ w eg o , n ie u le g a w ą tp liw o ś c i, iż w rz e c z y w is to śc i k w e r e n d a ź ró d ło w a i u p o r z ą d k o ­ w a n ie in fo r m a c ji ź ró d ło w y c h w m a t e r i a ł ty p u sło w n ik o w e g o u m o ż liw ia p o d ję c ie s y ­ s te m a ty c z n y c h b a d a ń n a d d z ie ja m i o s a d n ic tw a i w y p rz e d z a je w czasie. D la u ł a t w i e ­ n ia w ię c s tu d ió w o s a d n ic z y c h n ie z b ę d n a j e s t s y s te m a ty c z n a r ó w n ie ż p u b lik a c ja m a ­ te ria łó w s ło w n ik o w y c h ja k o s y s te m a ty z a c ja in f o r m a c ji ź ró d ło w y c h . B ez ta k ie g o u p o rz ą d k o w a n ia w ia d o m o śc i ź ró d ło w y c h n ie m o ż liw e j e s t ta k ż e p rz e d s ta w ie n ie p r z e ­ s tr z e n n e p o szc z eg ó ly ch e le m e n tó w s t r u k t u r y s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z e j k a ż d e g o r e ­ g io n u , a ty m s a m y m p e łn e u ję c ie te j s t r u k t u r y . P r ó b ą p rz e s tr z e n n e g o u ję c ia te g o t y p u z ja w is k j e s t s to p n io w e o p ra c o w y w a n ie a tla s u h is to ry c z n e g o p o szc z eg ó ln y ch z ie m p o ls k ic h , n a s z e rs z ą s k a lę p o d ję te d o ty c h c z a s d la je d n e g o p r z e k r o ju c h ro n o ­ lo g iczn eg o , a m ia n o w ic ie d la d ru g ie j p o ło w y X V I w ie k u . N a le ż y z a z n a c z y ć , że p ie rw s z y i w z o rc o w y z a r a z e m z e s z y t te g o a tla s u , p o ś w ię c o n y P r u s o m K ró le w s k im fi n ie o b ją ł n a le ż ą c e j do te jż e d z ie ln ic y W a rm ii ze w z g lę d u n a ó w c z e sn ą z n a jo m o ść ź ró d e ł i ic h s p e c y fik ę n a o b s z a rz e d o m in iu m b is k u p ó w w a rm iń s k ic h . B a rd z o w a ż n e k a r to g r a f i c z n e u ję c ie w a tla s ie o s a d n ic tw a i z ja w is k ż y c ia s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z e g o m a is to tn y b r a k , m ia n o w ic ie u k a z u j ą c je d e n ty lk o p rz e k r ó j c h ro n o lo g ic z n y n ie m o ż e u k a z a ć d y n a m ik i ic h p rz e s tr z e n n e g o ro z w o ju . T y m w ię k sz e j e s t z n a c z e n ie m a te r ia łu sło w n ik o w e g o z w ła sz c z a d la o k re s u w y p rz e d z a ją c e g o w s p o m n ia n y p rz e k ró j a tla so w y , a w ię c d la o k re s u , w k tó r y m ź ró d ła (p rz e d X V I w ie k ie m ) n ie p o z w a la ją n a u s t a ­ le n ie p r z e k r o ju n a p o d s ta w ie je d n o lite g o i ró w n o c z e s n e g o m a t e r i a ł u n a w e t w o b r ę ­ b ie je d n e g o re g io n u . Z n a c z n ie le p ie j p r z e d s ta w ia się s p r a w a u s ta l e n ia p r z e k r o jo ­ w e g o u ję c ia p rz e s tr z e n n e g o z ja w is k ż y c ia g o sp o d arcz e g o , sp o łec z n e g o i n a w e t k u l ­ tu r a ln e g o d la p ó ź n ie jsz y c h o k re s ó w n a sz y c h d z ie jó w . W y n ik a s tą d w ie lk a w a g a o p ra c o w a n ia s ło w n ik a g e o g ra fic z n o -h is to ry c z n e g o z ie m p o ls k ic h w o k re s ie do p o ­ ło w y X V I w ie k u , b ez k tó re g o n ie m o ż n a m ó w ić o c ało śc io w y m i p e łn y m o p r a c o ­ w a n iu ich ro z w o ju od c za só w u k s z ta łto w a n ia s ię p a ń s tw a i e tn o s u p o lsk ie g o aż do w sp ó łcz e sn o śc i. N ie z a le ż n ie o d o p ra c o w a n ia w s p o m n ia n e g o s ło w n ik a m o ż liw e je s t n a to m ia s t u k a z a n ie k a rto g r a fic z n y c h lu b s ło w n ik o w y c h p r z e k ro jó w p o szc z eg ó ln y ch o k re s ó w p o X V I w ie k u .

K o n c e p c ja o p ra c o w a n ia s ło w n ik a g e o g ra fic z n o -h is to ry c z n e g o z ie m p o ls k ic h do X V I w ie k u się g a j e d n a k g e n e ty c z n ie n ie ty lk o d o z a p o trz e b o w a n ia n a u k h is to r y c z ­ n y c h d la c a ło śc io w e g o u ję c ia p r z e s tr z e n n e g o ro z w o ju s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z e g o z iem p o ls k ic h , le c z ró w n ie ż do z a in ic jo w a n y c h w la ta c h p ię ć d z ie s ią ty c h b a d a ń n a d p o ­ c z ą tk a m i p a ń s tw a p o ls k ie g o z o k a z ji u ro c z y sto ś c i m ile n ia ln y c h . W z w ią z k u z n im i z a p la n o w a n o s p o rz ą d z e n ie „ p rz e g lą d o w e g o a tla s u w c z e sn o d z ie jo w e g o z ie m p o ls k ic h ”, a w k o n s e k w e n c ji, co d la te g o p rz e d s ię w z ię c ia b y ło n ie z b ę d n e — p rz y g o to w a n ie s ło w n ik a w c z e s n o śre d n io w ie c z n e g o , iń a ją c e g o o b e jm o w a ć m a te r i a ł y ź ró d ło w e d o p o ­ ło w y X I I I w i e k u 9. S z c zu p ło ść w z m ia n e k ź ró d ło w y c h z o k re s u w c z e s n o śre d n io w ie c z -7 M. P o l l a k ó w n a , O sa d n ic tw o W a r m ii w o k r e s ie k r z y ż a c k im , P o z n a ń 1953. 8 M. B i s k u p , P r u s y K r ó le w s k ie w d r u g ie j p o ło w ie X V I w ., W a r s z a w a 1961,

A t la s H is to r y c z n y P o lsk i, S e r. B.

9 P o r. K . B u c z e k w e w s tę p ie d o S ło w n ik a z i e m i w ie lu ń s k ie j, zob. n iżej p rz y p . 13, ss. 5 nn .

410 J A N P O W I E R S K I

n eg o s p r a w ia , ż e o p ra c o w a n ie ta k ie g o s ło w n ik a je s t b e zc e lo w e . W obec f r a g m e n t a ­ ry c z n o śc i ź ró d e ł, o d n o sz ą c y c h s ię p rz e w a ż n ie do w ła s n o ś c i k o ś c ie ln e j, ja k o w ł a s ­ n o ś c i in s ty tu c ji, n a jw c z e ś n ie j i n a js z e rz e j k o rz y s ta ją c e j z p is a n e j d o k u m e n ta c ji c z y n ­ n o ś c i p ra w n y c h , o p a rc ie s ię n a te g o ro d z a ju m a te r ia ła c h m u s ia ło b y p ro w a d z ić do w y p a c z e n ia re z u lta tó w b a d a ń o s a d n ic z y c h . W ia d o m o p rz e cież , ż e p ie rw s z a w z m ia n ­ k a ź ró d ło w a o j a k ie jś o s a d z ie m o g ła b y ć w y p rz e d z o n a w ie lo w ie k o w y m je j is t n i e ­ n ie m 10. L u k i te j n ie m o g ą w y p e łn ia ć d a n e a rc h e o lo g ic z n e , g d y ż m im o .o g ro m n y c h p o s tę p ó w b a d a ń w ty m z a k r e s ie d łu g o je sz c z e p rz y jd z ie n a m c z e k a ć n a w y p e łn ie ­ n ie lu k p rz e z d o k ła d n e z b a d a n ie c h ro n o lo g ii u c h w y tn y c h w t e r e n ie s ta n o w is k . L u k i ź ró d ło w e w y p e łn ia ją się sto p n io w o w c ią g u X I I I — X IV w ie k u , lecz je sz c z e p o d k o ­ n ie c te g o o k re s u n ie w s z y s tk ie o sa d y z o sta ły z a n o to w a n e p rz e z ź ró d ła p is a n e , ja k św ia d c z y p o r ó w n a n ie z d a n y m i n ie k tó ry c h k s ią g z ie m sk ic h lI. P r z e w e r to w a n ie ty c h o s ta tn ic h , ze w z g lę d u n a s ła b y s to p ie ń ic h p u b lik a c ji d r u k ie m , s ta n o w ić m u s ia ło b y tr u d c a ły c h p o k o le ń b a d a c z y , a p rz e c ie ż ró w n ie ż n ie d a w a ło b y to g w a r a n c ji w y ­ c z e rp a n ia w s z y s tk ic h lu k ź ró d ło w y c h . N a le ż y w ię c k o rz y s ta ć , p rz y z a s to s o w a n iu m e to d y re tro s p e k c y j n e j, z m a te r ia łó w ź ró d ło w y c h X V I w ie k u , g łó w n ie o c h a r a k t e r z e p o d a tk o w y m , a d la w ie lu z a g a d n ie ń ró w n ie ż z w iz y ta c ji k o śc ie ln y c h , k tó r e łą c z n ie g w a r a n t u j ą p ra w ie p e łn e p o z n a n ie ó w c ze sn ej s ie c i o s a d i in f o r m a c ji o ic h s ta n ie s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z y m . S łu s z n ie w ię c z esp o ły , o p ra c o w u ją c e S ło w n ik g e o g ra fic z n o -

- h is to r y c z n y z i e m p o ls k ic h w ś r e d n io w ie c z u p o s ta n o w iły d o p ro w a d z ić go do i n f o r ­

m a c ji p ie rw s z y c h ź ró d e ł o c h a r a k t e r z e p rz e k ro jo w y m z X V I w ie k u w ł ą c z n i e I2. P e w n e z a s trz e ż e n ie b u d z i tu je d y n ie w y n ik a ją c a z c z a s u s p o rz ą d z e n ia p ie rw s z y c h te g o ty p u ź ró d e ł k o ń c o w a c e z u ra c h ro n o lo g ic z n a m a te ria łó w , u w z g lę d n io n y c h w S ło w n ik u , w a h a ją c a się d la ró ż n y c h re g io n ó w w g r a n ic a c h k ilk u d z ie s ię c iu la t, zw ła sz c z a iż d la n ie k tó ry c h d a n y c h tr z e b a się g a ć d o ź ró d e ł p ó ź n ie jsz y c h (np. w e z w a ­ n i a k o ścio łó w ). C zy n ie le p ie j b y ło b y d o p ro w a d z ić w s z y s tk ie s ło w n ik i re g io n a ln e do je d n e j u s ta lo n e j c e z u ry , c h o c ia ż b y m ia ła o n a się g a ć do k o ń c a X V I w ie k u , o c zy ­ w iś c ie p rz e p ro w a d z a ją c s e le k c ję m a te r ia łó w ź ró d ło w y c h n ie m a ją c y c h c h a r a k t e r u p r z e k ro jo w e g o ? U z y sk a lib y ś m y w ó w c z a s m o ż liw o ść p o r ó w n a n ia k o ń c o w eg o e fe k tu , a z a r a z e m b y ło b y m n ie j w ą tp liw o ś c i co d o m o ż liw o ści u w z g lę d n ie n ia w S ło w n ik u n ie k tó ry c h re g io n ó w .

O m a w ia ją c c e z u rę c h ro n o lo g ic z n ą S ło w n ik a w y p rz e d z iliś m y d a lsz e o m ó w ie n ie je g o z a w a rto ś c i, p o n ie w a ż w ią z a ło s ię to z s a m ą je g o g e n ez ą . M im o tru d n o ś c i k a d r o ­ w y c h , z w ią z a n y c h z k o n ie c z n o ś c ią u d z ia łu w t r u d n y c h i ż m u d n y c h p r a c a c h n a d

S ł o w n ik ie m lu d z i d o św ia d c z o n y c h , a z a ra z e m w y trw a ły c h , o b ję c ie k ie r o w n ic tw a

ty c h p r a c p rz e z K a ro la B u cz k a , d z ię k i je g o s p rę ż y s to ś c i, m o g liś m y w re sz c ie u jrz e ć p ie rw s z e o p u b lik o w a n e e fe k ty . J a k o z e s z y t p ró b n y u k a z a ł się S ło w n ik h is to r y c z n o -

- g e o g r a fic z n y z i e m i w i e lu ń s k ie j w ś r e d n io w ie c z u , o p ra c o w a n y p rz e z R y s z a r d a R o ­ s in a 18, a w o s ta t n im o k re s ie d w a p ie rw s z e w ła śc iw e to m y S ło w n ik a , a m ia n o w ic ie ja k o to m I S ło w n ik h is to ry c z n o - g e o g r a fic z n y z ie m i c h e ł m i ń s k ie j w ś r e d n io w ie c z u 10 S. Z a j ą c z k o w s k i , S p r a w a p ie r w s z e g o z a p is u (w ś w ie tle b a d a ń n a d o s a d n ic tw e m d a w n y c h z i e m łę c z y c k ie j i s ie r a d z k ie j) , R o c z n ik Ł ó d z k i, t. 7, 1963. T y m m n ie j u z a s a d n io n e je s t o g ra n ic z e n ie o p u b lik o w a n y c h p rz e z S. i S. M. Z a j ą c z ­ k o w s k i c h M a te r ia łó w do s ło w n i k a g e o g r a fic z n o -h is to r y c z n e g o d a w n y c h z ie m łę c z y c k ie j i s ie r a d z k ie j do 1400 r., cz. 1— 2, Ł ó d ź 1966— 1970, do k o ń c a X IV w ie k u . 11 S. Z a j ą c z k o w s k i , S tu d ia n a d o s a d n ic tw e m d a w n y c h z ie m łę c z y c k ie j i s ie r a d z ie j w X I I — X I V w ., S tu d i a z d z ie jó w o s a d n ic tw a , t. 4, 1966, ss. 77—78. 12 P o r. p rz y p . 9.

w ra z z o g ó ln y m w s tę p e m do c a ło śc i p u b lik a c ji p ió r a K a r o la B u c z k a (ss. V— X IV ) i w s tę p e m d o to m u , n a p is a n y m p rz e z M a r ia n a B is k u p a (ss. X V —X IX ), o ra z ja k o część 1 to m u d ru g ie g o — S ł o w n i k z ie m i w y s z o g r o d z k i e j u . S ł o w n i k z ie m i c h e ł m i ń ­

s k i e j o ra z w s t ę p K a ro la B u c z k a j e s t o k a z ją do n a p is a n ia n in ie js z y c h u w a g .

J e s t rz e c z ą z u p e łn ie o c z y w istą , iż S ł o w n i k g e o g r a fic z n o -h is to r y c z n y , je ż e li m i e ­ liś m y u jrz e ć czę ścio w e c h o c ia ż b y je g o r e z u lta ty w n a jb liż s z y c h d z ie się c io le c ia c h , m u s ia ł b y ć o p ra c o w a n y w e d łu g p o s zc z eg ó ln y ch re g io n ó w . S łu s z n ie ta k ż e ja k o p o d ­ s ta w ę w y d z ie le n ia ty c h r e g io n ó w w z ię to g ra n ic e a d m in is tr a c y j n o -p o lity c z n e z p r z e ­ ło m u X V /X V I w ie k u (s. V II), p o n ie w a ż s ą to z j e d n e j s tro n y n a js t a r s z e g ra n ic e w p e łn i m o ż liw e do u s ta le n ia , a z d ru g ie j — p r z e tr w a ły o n e w z a s a d z ie do ro z b io ró w i p rz y c z y n iły się do u tr w a l e n i a re g io n ó w g e o g ra fic z n o -h is to ry c z n y c h P o ls k i. G ra n ic e te w z a s a d z ie w ię c p o z o s ta n ą n ie z m ie n io n e ró w n ie ż p rz y s ło w n ik o w y m o p ra c o w y ­ w a n iu n a s tę p n e g o o k re s u h is to ry c z n e g o . T r a k t o w a n ie s ło w n ik a śre d n io w ie c z n e g o ja k o w a ż n e g o e ta p u w o p ra c o w a n iu S ło w n ik a g e o g r a fic z n o -h is to r y c z n e g o P o ls k i L u ­ d o w e j (s. V I) u z a s a d n ia ta k ż e o b ję c ie p rz e z e ń c ałeg o te r y to r iu m p o lsk ie g o w o b e c ­ n y c h g ra n ic a c h . N ie tr a k to w a łb y m te g o j e d n a k t a k b e z w z g lę d n ie , j a k c zy n i to K. B u cz e k , k t ó r y z re s z tą p la n u je w y ją tk o w o o b ją ć S ł o w n i k i e m ta k ż e z a o lz ia ń s k ą część Ś lą s k a . D laczeg o b o w ie m n ie p o tr a k to w a ć c zęści ś re d n io w ie c z n e j a u to n o m ic z ­ n ie , to zn ac z y n ie u ro n iw s z y z p u n k t u w id z e n ia p la n ó w d a le k o się ż n y c h ż a d n e g o s k r a w k a P o ls k i L u d o w e j n ie p o p ró b o w a ć w s p ó łp ra c y z h i s to r y k a m i r a d z ie c k im i i n i e ­ m ie c k im i p rz y o p ra c o w a n iu ś re d n io w ie c z n e g o s ło w n ik a t a k ic h z iem , j a k n p . c h e łm ­ s k ie j, lu b u s k ie j, g ro d z ie ń s k ie j itp ., p rz e c ię ty c h o b e c n ie g r a n ic ą p a ń s tw o w ą , a le w ó w ­ czas s ta n o w ią c y c h i n te g r a ln ą cało ść. K w e r e n d a ź ró d ło w a d o ty c z y ła b y p rz e c ie ż ty c h s a m y c h w y d a w n i c tw czy k s ią g , n ie b y ła b y w ię c o w ie le b a r d z ie j p ra c o c h ło n n a .

W p o c z ą tk o w e j fa z ie p la n o w a n i a S ło w n ik a ś r e d n io w ie c z n e g o m ia ł o n o b ją ć ró w n ie ż część P r u s K rz y ż a c k ic h z W a r m ią i w o je w ó d z tw e m m a l b o r s k i m 15. Z g a ­ d z a ją c się z ty m , że S ło w n ik a n ie m o ż n a d ro b ić n a z b y t m a łe części, z d ru g ie j s tro n y n ie sp o só b n ie u w z g lę d n ia ć f a k t u u s tro jo w e j o d rę b n o ś c i W a r m ii p rz e z d łu g i o k re s od X I I I do X V I I I w ie k u . Z e w z g lę d u n a b r a k fa c h o w y c h s ił o s ta tn io z r e ­ z y g n o w a n o j e d n a k z p la n ó w o p ra c o w a n ia te g o to m u w d a ją c e j s ię b liż e j o k re ś lić p rz y sz ło śc i (s. V II) i p o ru s z o n a w y ż e j s p r a w a b y ła b y b e z p rz e d m io to w a , g d y b y n ie in ic ja ty w a O śro d k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc ie c h a K ę trz y ń s k ie g o w O lsz ty n ie , p la n u ją c e g o w łą c z e n ie s ię do p ra c s ło w n ik o w y c h n a t e r y to r iu m W a rm ii. O b ję c ie W a r m ii p rz e z p r a c e n a d S ło w n ik ie m g e o g r a fic z n o -h is to r y c z n y m j e s t u z a s a d n io n e p rz e z j e j h is to ry c z n e z n a c z e n ie d la u tr w a l a n i a p o lsk o śc i n a p ó łn o c n y c h ru b ie ż a c h n a sz e g o k r a ju , a p rz e c ie ż p ro c e sy p o lo n iz a c y jn e z ac z ę ły się ta m ju ż w o k re s ie , o b ję ty m p rz e z c h ro n o lo g ic z n y z a k r e s S lo u m ik a ś re d n io w ie c z n e g o . O p ra c o w a n ie s ło w ­ n ik a W a rm ii u ła tw i n ie w ą t p liw ie o s ta te c z n e ro z s trz y g n ię c ie k w e s tii p o c z ą tk ó w p o - lo n iz a c ji p o łu d n io w e j c zęści te g o k r a ju . S ło w n ik w a r m iń s k i p o z w o liłb y p o n a d to n a

18 R. R o s i n , S ło w n ik h is to r y c z n o - g e o g r a fic z n y z ie m i w i e lu ń s k ie j w ś r e d n io ­

w ie c z u , W a rsz a w a 1963, ta m ż e ss. 5— 38 w s tę p K . B u c z k a ; p o r. re c e n z je T. L a ­

l i к a, K w a r t a l n i k H is to ry c z n y , t. 71, 1964, n r 3, ss. 785— 7 i A c ta P o lo n ia e H is to ric a , t. 11, 1965, ss. 157— 159, o ra z S. Z a j ą c z k o w s k i e g o , K w a r t a l n i k H is to r ii K u l ­ t u r y M a te ria ln e j, t. 13, 1965, n r 3, ss. 583— 590.

u S ło w n ik h is to r y c z n o - g e o g r a fic z n y z ie m i w y s z o g r o d z k i e j w śre d n io w ie c z u .

O p ra c o w a li: A . W o l f f i A. B o r k i e w i c z - C e l i ń s k a , W ro c ła w 1971, S ł o w ­

n i k h is to ry c z n o - g e o g r a fic z n y z ie m p o ls k ic h w ś re d n io w ie c z u , p o d re d . K . B u c z k a ,

t. 2, M a z o w sz e , p o d re d . A. W o l f f a , cz. 1.

412 J A N F O W I E R S K I

in s tr u k ty w n e i b a r d z ie j p e łn e p o r ó w n a n ie p ro c e só w s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z y c h , z a ­ c h o d z ą c y c h w o b rę b ie p o ls k ic h i s ta r o p r u s k ic h w s i n a te r y to r iu m d a w n e g o p a ń ­ s tw a k rz y ż a c k ie g o . U m o ż liw iłb y ta k ż e d o s ta r c z e n ie w ię c e j d a n y c h d la ro z s trz y g a n ia p ro b le m ó w a u to n o m ic z n e g o p o ło ż e n ia p ra w n e g o te g o te r y to r iu m . P o n a d to d o p ie ro p rz e z z e b r a n ie m a te r i a ł u s ło w n ik o w e g o m o ż liw e b ę d z ie d a ls z e p o s u n ię c ie b a d a ń n a d d a w n y m u s tro je m P ru s ó w , w ty m ró w n ie ż n a d u s tr o je m te r y to r ia ln y m . J a k o d z ie ­ d z ic e d a w n y c h z ie m P ru s ó w , k tó r z y w o s ta tn im o k re s ie sw e g o n ie p o d le g łe g o b y tu s z u k a li w P o ls c e o p a rc ia p rz e c iw a g r e s ji k rz y ż a c k ie j, je s te ś m y do te g o szc z eg ó ln ie z o b o w ią z a n i. Z b a d a n ie u s tr o ju P r u s ó w d o s ta rc z y ć n a m w re sz c ie p o w in n o cen n e g o m a te r ia łu p o ró w n a w c z e g o d la s k ą p o p rz e z ź ró d ła p is a n e o św ie tlo n e g o n a js ta r s z e g o o k re s u p o w s t a w a n ia fe u d a ln e g o s p o łe c z e ń s tw a i p a ń s tw a p o lsk ieg o .

O p ra c o w a n ie S ło w n ik a g e o g ra fic z n c -h is to r y c z n e g o ś r e d n io w ie c z n e j W a r m ii je s t c a łk ie m m o ż liw e z p u n k tu w id z e n ia b a z y ź ró d ło w e j. N a leż y p o d k re ś lić is tn ie n ie o b s z e rn e j p u b lik a c ji ź ró d e ł a k to w y c h , a b r a k r e j e s t r ó w p o b o ro w y c h z te g o t e r e n u m o ż n a w z n a c z n e j m ie rz e z re k o m p e n s o w a ć s zc z eg ó ln ie w a ż n y m i d la te g o t e r e n u ze w z g lę d u n a je g o s p e c y fik ę u s tro jo w ą w iz y ta c ja m i d ie c e z ja ln y m i o ra z in n y m i ty p a m i ź ró d e ł, p rz e w a ż n ie n ie o p u b lik o w a n y c h ,6.

N ie b ę d z ie m y t u s z e rz e j o m a w ia ć „ o p isó w ” p o szc z eg ó ln y ch h a s e ł s ło w n ik o w y c h (ss. X —X III), g d y ż u c z y n ił to w p o p rz e d n im zesz y cie „ K o m u n ik a tó w M a z u r s k o -W a r­ m iń s k ic h ” M a k s y m ilia n G rz e g o rz . A n a liz a ic h z a w a r to ś c i w s k a z u je n a s łu sz n o ść s fo rm u ło w a n ia S ta n is ła w a Z a ją c z k o w s k ie g o w re c e n z ji S ło w n ik a z i e m i w ie lu ń s k ie j, że z a w ie ra o n „ z e s ta w ie n ie m a te r i a ł u ź ró d ło w e g o do h is to r ii p o sz c z e g ó ln y c h m i e j ­ sco w o ści o ra z do h is to r ii o s a d n ic tw a i g e o g ra fii h is to r y c z n e j p o sz c z e g ó ln y c h ziem p o ls k ic h ” 17, a w ię c in fo r m a c je ź ró d ło w e d la s z e ro k o p o ję te j g e o g ra fii h is to ry c z n e j. W z w ią z k u z ty m n a s u w a się t u u w a g a w s p ra w ie t y tu łu s ło w n ik a , w k tó r y m u ż y to o z n a c z e n ia : h is to ry c z n o -g e o g ra fic z n y . O k re ś le n ie to k o ja r z y się z te rm in e m : h i ­ s to r ia g e o g ra fii (ja k o n a u k i), a n ie z n a m y o k re ś le n ia : h is to r ia g e o g ra fic z n a . C zy żb y w ię c r e d a k to r o w i S ło w n ik a ch o d ziło o te r m in : h is to ry c z n y i g e o g ra fic z n y s ło w n ik z ie m p o ls k ic h ? M o żn a w to w ą tp ić , g d y ż k ry łb y o n w so b ie k o n ie c z n o ś ć u w z g lę d ­ n ie n ia n ie ty lk o f a k tó w z w ią z a n y c h z ro z m ie s z c z e n ie m p r z e s tr z e n n y m z ja w is k h i ­ sto ry c z n y c h , lecz z w ie lo m a in n y m i a s p e k ta m i p ro c e s u d z ie jo w eg o , m ię d z y in n y m i z k o n ie c z n o ś c ią u w z g lę d n ie n ia h a s e ł o so b o w y c h . W y d a je s ię w ięc, że id z ie tu o o d ­ cię cie s ię od z a w ę ż e n ia te m a ty k i s ło w n ik a do w ą sk o ro z u m ia n e j g e o g ra fii h is to ry c z ­ n e j (a w ię c b e z h is to r ii o s a d n ic tw a ) lu b też od s z e ro k o ro z u m ia n e g o p o ję c ia g e o g ra fii h is to ry c z n e j. W k a ż d y m ra z ie te rm in : g e o g ra fic z n o -h is to ry c z n y , s to s o w a n y o d n o ś n ie do p e rs p e k ty w ic z n e g o s ło w n ik a P o ls k i L u d o w e j ró w n ie ż p rz e z K a r o la B u c z k a (s. V I), a p r z y ję ty ta k ż e w t y tu le m a te r ia łó w s ło w n ik o w y c h , o p u b lik o w a n y c h p rz e z Z a ją c z ­ k o w sk ic h , w y d a je się b a r d z ie j sz c z ę śliw y ta k ż e d la s ło w n ik a śre d n io w ie c z n e g o .

Z a s a d a o g ra n ic z e n ia in f o r m a c ji S ło w n ik a do w ia d o m o śc i ź ró d ło w y c h z p o m in ię ­ c iem h ip o te ty c z n y c h u s ta l e ń h is to rio g r a f ii j e s t w p e łn i s łu sz n a . R ó w n ie ż g o d n e p o d ­ k r e ś le n i a j e s t u w z g lę d n ie n ie in f o r m a c ji o d a n y c h a rc h e o lo g ic z n y c h .

N ie m o ż e u le g a ć w ą tp liw o ś c i u w z g lę d n ie n ie w s z y s tk ic h in fo r m a c ji o o sad zie, k t ó r a w ź ró d ła c h w y s t ę p u je p o d ró ż n y m i n a z w a m i, w je d n y m h a ś le o ra z z a s to s o ­ w a n ie d la p o z o sta ły c h fo r m n a z w h a s e ł o d sy łac z o w y ch . M a to szc z eg ó ln ie d u ż e z n a

-10 P o r. Z. G u i d o n , J. P o w i e r s k i , R e w iz ja ła n ó w w a r m iń s k ic h z 1615

r o k u , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1970, n r 2, ss. 245— 246,

o z en ie d la te re n ó w o lu d n o ś c i e tn ic z n ie m ie s z a n e j; m o ż e w ię c m ie ć z a s to s o w a n ie ta k ż e w p rz y s z ły m s ło w n ik u w a rm iń s k im . M oże le p ie j j e d n a k b y ło b y u ż y cie w h a ś le g łó w n y m n ie n a z w ze s ło w n ik a S ta n is ła w a R o sp o n d a , a z n ie d a w n o w y d a n e g o

S p is u m ie js c o w o ś c i P R L 18. C h o ciaż r e d a k t o r b r o n i s ię p r z e d z a r z u t a m i to p o n o -

m a s tó w , iż s ło w n ik n ie j e s t s ło w n ik ie m to p o n o m a s ty c z n y m (s. X ), to j e d n a k r ó w ­ n ie ż d la h i s to r y k a w a ż n a j e s t p ie rw s z a w ia d o m o ść o d a n e j n a z w ie o s a d y . W z w ią z k u z ty m c elo w e w y d a je się z a z n a c z e n ie , w k tó r y m ro k u p o d s ta w o w a f o r m a n a z w y p o ja w ia się w o ry g in a le , je ż e li p ie rw s z a w o g ó le w z m ia n k a n ie p o c h o d z i ze ź ró d ła o ry g in a ln e g o . U w a g a ta w y n ik a z f a k t u n ie je d n o k ro tn e g o u n o w o c z e ś n ia n ia n a z w p rz e z k o p ie . W te j s y tu a c ji p o tr z e b n e j e s t r ó w n ie ż u w z g lę d n ia n ie n a z w z n a p is ó w

in clorso o ry g in a łu , p rz e w a ż n ie n o to w a n y c h w p u b lik a c ja c h d o k u m e n tó w o ra z z t y ­

tu łó w k o p ii. M oże to m ie ć z n a c z e n ie d la id e n ty f ik a c ji m ie js c o w o ś c i o ra z d la u c h w y ­ c e n ia c za su z m ia n y n a z w y , co p rz e c ie ż j e s t n ie ty lk o z a g a d n ie n ie m d la to p o n o m a ­ s ty k i, a le ró w n ie ż d la h is to ry k a , g d y ż n ie je d n o k r o tn ie z m ia n a n a z w y m o ż e b y ć w y ­ n ik ie m z m ia n y e tn ic z n e g o c h a r a k t e r u j e j m ie s z k a ń c ó w . S z c ze g ó ln e z n a c z e n ie m a d o k ła d n e p rz e d s ta w ie n ie lo s ó w n a z w n a te r e n a c h e tn ic z n y c h n ie je d n o lity c h . U m ie sz c z o n y n a k o ń c u to m u in d e k s rz e c z o w y , p o d o b n ie j a k m a p a o s a d i o b ie k ­ tó w fiz jo g ra fic z n y c h , p o w a ż n ie u ł a t w i a j ą w g lą d do z a w a rto ś c i S ło w n ik a . Z a s tr z e ­ ż e n ia b u d z i n a to m ia s t w y k a z p rz y n a le ż n o ś c i a d m in is tr a c y j n e j o sad (ss. 165— 168), n a le ż a ło b o w ie m p o d a ć w n im d a ty s tw ie r d z o n e j ź ró d ło w o p rz y n a le ż n o ś c i ( p r z y n a j­ m n ie j d a ty p o c z ą tk o w e i k o ń c o w e), co j e s t rz e c z ą b a rd z o w a ż n ą p rz y b a d a n i u p o ­ d z ia łó w te r y to r ia ln y c h . M oże le p sz e b y ło b y n a w e t u m ie s z c z e n ie o d d z ie ln y c h h a s e ł g łó w n y c h , j a k to z ro b io n o np . z h a s ła m i: C h e łm iń s k a d ie c e z ja , C h e łm iń s k a z ie m ia (ss. 15— 17).

P o ty c h o g ó ln y c h u w a g a c h , d o ty c z ą c y c h k o n c e p c ji s ło w n ik a i z a s a d je j r e a l i z a ­ cji, z a le ż n y c h od r e d a k t o r a cało ści, p rz e jd ź m y do to m u p ie rw s z e g o — S ł o w n ik a

z i e m i c h e ł m i ń s k ie j. W stę p M a r ia n a B is k u p a p r z e d s ta w ia p o k ró tc e z asię g te r y to r ia ln y

i p o d s ta w ę ź ró d ło w ą to m u . J e s t on b a r d z o z w ięz ły , a le d o s ta rc z a p o d s ta w o w y c h in f o r m a c ji w sp o só b w y c z e rp u ją c y . D o k ła d n e p r z e jr z e n ie h a s e ł s ło w n ik o w y c h św ia d c z y , że a u to r z y w y k o n a li s w o je z a d a n ie z o g ro m n y m n a k ła d e m p ra c y , w y k o ­ rz y s ta w s z y w s z y s tk ie w a ż n ie js z e ź ró d ła d ru k o w a n e . P r z y t a k m ró w c z e j p ra c y n ie sp o só b j e d n a k b y ło u n ik n ą ć p e w n y c h n ie d o p a trz e ń , k tó ry c h s z e re g z m u sz o n y j e ­ s te m , z o b o w ią z k u re c e n z e n ta , t u z a n o to w a ć . B y ć m o ż e z g o d n ie z in te n c ja m i r e d a k c j i (por. w y p o w ie d ź M a r ia n a B isk u p a , s. X IX ) o g ra n ic z o n o s ię p r z y w y k o r z y s ty w a n iu m a t e r i a ł u a rc h e o lo g ic z n e g o do p o d ­ s ta w o w y c h k o m p e n d ió w w ty m z a k re s ie , ty m n ie m n ie j u w a ż a m za k o n ie c z n e w y ­ k o rz y s ta n i e n ie k ie d y sz e rs z e j i n o w sz e j l i t e r a t u r y , j a k s łu sz n ie p o s tą p io n o w h a ś le T o r u ń (s. 133), a czego b r a k p rz y t a k w a ż n y c h h a s ła c h , j a k C h e łm n o czy K a łd u s , w n o w sz e j l i t e r a t u r z e u w a ż a n y za p o p r z e d n ik a C h e łm n a w ro li o ś ro d k a , p r z y n a j ­ m n ie j e k o n o m ic zn e g o , c a łe j z ie m i c h e łm iń s k ie j (ss. 18, 50, p o r. te ż P o tt e r b e r g , s. 101). N ie m o ż n a n a to m ia s t z a r z u c a ć b r a k u a d n o ta c ji o w c z e s n o śre d n io w ie c z n y m g ro d z is k u w M ich a ło w ie , o k tó ry m n ie p o s ia d a m y d o tą d o b s z e rn ie js z y c h p u b lik a c ji.

N ie d o ść d o k ła d n ie w y k o r z y s ta n o a k t a p ro c e só w p o ls k o -k rz y ż a c k ic h . W sp o m n ę t u o lo c u m d ic tu m R i b i t h v 19, m o ż e id e n ty c z n y m z o b e c n y m p rz e d m ie ś c ie m R y b a k i

18 S p is m ie js c o w o ś c i P R L , W a r s z a w a 1967.

19 L it e s ac res g e sta e i n t e r P o lo n o s o r d in e m q u e C r u c ife r o r u m , t. 1, P o z n a ń 1890, s. 253; рог. tu J . B i e n i a k , S tu d ia n a d d z ie j a m i z ie m i c h e ł m i ń s k ie j, R o c z n ik G r u ­ d z ią d z k i, t. 5/6, 1970, s. 64.

414 J A N P O W I E R S K I w T o r u n i u so, k tó re g o n ie u w z g lę d n io n o , lu b o b r a k u d a n y c h o s z tu c z n y c h z m ia n a c h k o r y ta D rw ę c y , d o k o n a n y c h p rz e z K rz y ż a k ó w , z w ią z a n y c h z p rz e s u n ię c ie m g ra n ic y z ie m i c h e łm iń s k ie j (s. 29), co d o ty c z y ta k ż e h a s ła L u b ic z (s. 70) o ra z w z m ia n k i o m o ­ śc ie w G o lu b iu ( b r a k w h a ś le G o lu b , s. 36) 21. W b re w p r z y ję te j w S ł o w n i k u z a s a d z ie p o d a w a n ia in f o r m a c ji, z n a j d u ją c y c h się w ź ró d le b e z d a le k o id ą c y c h w n io s k ó w n a tu r y p o z a ź ró d ło w e j, p o d h a s łe m B ia ła - c h o w o (s. 5) p o d a n o , że w 1268 r. w y s t ę p u je ta o s a d a ja k o g ró d w P o m e z a n ii, p o d ­ cza s g d y ź ró d ło (D u sb u rg ) m ó w i ty lk o , że b y ł to g ró d w p o s ia d a n iu n o b ila z P o ­ m e z a n ii, co n ie j e s t id e n ty c z n e . O p u sz c z o n o p rz y ty m o k re ś le n ie p o ło ż e n ia teg o g r o d u n a d O są, p o d a n e p rz e z k r o n i k a r z a 22, co m a z n a c z e n ie o ty le is to tn e , że p ó ź ­ n ie j B ia ła c h o w o n a d »Osą ju ż n ie le ż ało . W ty m ż e h a ś le , s łu s z n ie z re s z tą ze z n a k ie m z a p y ta n ia , u m ie sz c z o n o in fo r m a c ję o g ro d z ie n a d r z e k ą M o k rą , p o w o łu ją c się n a o p ra c o w a n ie G o ttf r ie d a F r o e lic h a . N a le ż a ło b y j e d n a k p o w o ła ć się n a źró d ło , k tó re o b e z im ie n n y m g ro d z ie n a d M o k rą w s p o m in a , a w ię c r ó w n ie ż n a D u s b u r g a 23. N ie u le g a j e d n a k w ą tp liw o śc i, że ów g ró d n a d M o k rą le ż a ł p o z a te r e n e m , o b ję ty m p rz e z S ło w n ik z ie m i c h e ł m i ń s k ie j. W y n ik a to z a ró w n o z b r a k u rz e k i M o k re j w ś r ó d h a s e ł S ło w n ik a , p o d c za s g d y s p o ty k a m y j ą d a le j n a p ó ł n o c 24, j a k i z k o n te k s t u sam e g o p rz e k a z u k r o n ik a rz a , o g ra n ic z a ją c e g o się w ty m f r a g m e n c ie do p r z e d s ta w ie n ia p o d ­ b o ju p ó łn o c n o -z a c h o d n ie j i ś ro d k o w e j c zęści P o m e z a n ii. A u to r k a n ie p o d a je ta k ż e in f o r m a c ji o w y s tę p o w a n iu w 1328 r. T o m a s z a i T y c z y de B e l e c h o w 25. O s ta tn ie o p u sz c z e n ie d o k u m e n tu z k o d e k s u p o m e z a ń s k ie g o n ie je s t p r z y p a d ­ k o w e . K i lk a k r o tn ie z a m ia s t a d n o ta c ji z teg o ż w y d a w n ic tw a d o k u m e n tó w m a m y o d n ie s ie n ia d o m o n o g ra fii G. F r o e lic h a , n p . w h a s ła c h : D u so c in (s. 30), M ęd rzy c e (s. 77), L n i s k a (s. 6 8 )26. P o d o b n ie a u t o r k a n ie k o r z y s ta ł a z d o k u m e n tó w te g o ż w y ­ d a w n ic t w a p r z y N a w rz e (s. 83) i P a p o w ie (s. 94 ) 27, w y z y s k u ją c t u n a to m ia s t ty lk o w z m ia n k i u H a n s a M a e rc k e ra . K o d e k s u b is k u p s tw a p o m e z a ń s k ie g o b r a k z r e s z tą w w y k a z ie w y k o rz y s ta n y c h ź ró d e ł i n ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że n ie w y z y sk a n o go w k w e re n d z ie . J e s t to d la S ło w n ik a s t r a t a p o w a ż n a , g d y ż ze w z g lę d u n a ścisłe k o n ta k ty s ą s ia d u ją c y c h ze so b ą te r e n ó w b is k u p s tw a p o m e z a ń s k ie g o i z ie m i c h e ł­ m iń s k ie j, w e w s p o m n ia n e j p u b lik a c ji s p o ty k a m y lic z n e w z m ia n k i, d o ty c z ą c e m ie s z ­ k a ń c ó w i o sad z ie m i c h e łm iń s k ie j, k tó r e w ie lo k r o tn ie p o z w a la ją c o fn ą ć c h ro n o lo g ię p ie rw s z y c h z a p isó w n a z w m ie jsco w o śc i, n ie m ó w ią c o w ia d o m o śc ia c h p o d r z ę d n ie j­ szy ch . P o m ija m tu is to tn e z n a c z e n ie d o k u m e n tó w p o m e z a ń s k ic h d la in fo r m a c ji o j e ­ z io ra c h , le ż ą c y c h n a p o g ra n ic z u w d o lin ie O sy, o k tó ry c h s k ą p o w S ło w n ik u , g d y ż je z io ra te w d a lsz e j p rz y sz ło śc i m o g ą b y ć o m ó w io n e w S ł o w n i k u P r u s K sią ż ę c y c h . P r z e d s ta w ię n a to m ia s t w a ż n ie js z e w ia d o m o śc i z d o k u m e n tó w p o m e z a ń s k ic h . W 1363 r. w y s t ę p u je B a rc k o d e S c h illin g s d o rf (n ie m ie c k a n a z w a B ia ła c h ó w k a , 20 R y b a k i s ą j e d n a k p o ś w ia d c z o n e ź ró d ło w o d o p ie ro p ó ź n ie j, p o r. H. M a e r c - k e r, G e sc h ic h te d e r lä n d lic h e n O r t s c h a fte n u n d d e r d r e i k le in e r e n S tä d te d es K r e is e s T h o r n , T h o rn 1899, s. 34. 21 L it e s ac r e s g e sta e , t. 2, ss. 210— 212. 22 P . D u s b u r g , C h ro n ic a te rr a e P r u s sia e , w : S c r ip to r e s R e ru m P r u s s ic a r u m , B d. 1, L e ip z ig 1861 (cyt. d a le j D u sb u rg ), s. 122: a d c a s tr u m B e lic h o w c u ju s d a m n o b i­

lis d e P o m e sa n ia , d ic ti J o n is f i l i i S a r g in i, s itu m s u p ra O ssa m .

23 D u s b u r g. s. 60. 24 S ło w n ik g e o g r a fic z n y K r ó le s tw a P o lsk ie g o , t. 6, s. 627. 25 U r k u d e n b u c h z u r G e sc h ic h te d e s v o r m a lig e n B i s th u m s P o m e s a n ie n h e ra u sg . v o n H . C r a m e r, M a r ie n w e r d e r 1887, n r 37 (cyt. d a le j P o m e s . XJB). 26 Ib id e m , n r 7, 16 і 33. 27 Ib id e m , n r 7 і 12.

s. 5 ) 28, co p o z w a la c o fn ą ć d a le k o w ste c z p ie r w s z ą p e w n ą w z m ia n k ę o is tn ie n iu te j m ie jsco w o śc i. W 1386 r. s p o ty k a m y ry c e r z a J a n a D o r n p u s c h 29, z a p e w n e z D o rp o sza S z la c h e c k ie g o (s. 29), co ta k ż e p rz e s u w a o b lis k o 40 l a t is tn ie n ie te j o s a d y . D o ­ w ó d is tn ie n ia D ru ż y n m o ż n a p rz e s u n ą ć z l a t 1405— 1409 (s. 29) do r o k u 1391, k ie d y w y s t ę p u je T y c z e v o n D r o s c h e n 30. P o d o b n ie ju ż w 1299 r. (a n ie d o p ie ro w p o c z ą tk u X V w ie k u , s. 37) m a m y w ia d o m o ść o G o ło ta c h 81. M oże m ie s z c z a n in k w id z y ń s k i M ik o ła j V ro b in (1333 r . ) 32 p o c h o d z ił z B ro w in y (s. 13), co m ia ło b y d u ż e z n a c z e n ie d la d z ie jó w te j w si. W y stę p o w a n ie J a n a D o rp o sz a v o n K e m e n ik w 1392 r . 33 d a je p ie rw s z ą w z m ia n k ę ź ró d ło w ą o K a m io n k a c h W ie lk ic h (s. 51). D o k u m e n t z 1437 r. d o ty c z y s p o ru m ię d z y k a p itu łą p o m e z a ń s k ą a s o łty se m S a n d e re m z S e g e rs s d o rf (z K ro to s z y n , s. 60) o je z io ro T r u p e l 34. U z u p e łn ia ją c e z n a c z e n ie m a w z m ia n k a z 1383 r. o w ła śc ic ie lu L i p in e k (s. 67) M ik o ła ju (v o n W y k ir s d o r f ) 35, p o d o b n ie z 1402 r. o L u d w ik u z M o r t ę g 36. N a to m ia s t w ła ś c ic ie le M ó zg o w a w y s t ę p u ją ju ż w 1393 i 1399 r . 37, a n ie d o p ie ro w 1400 (ss. 81— 82). P ie r w s z ą w z m ia n k ę o O le cz n ie (s. 89) m o ż n a c o fn ą ć do 1386 r., g d y s p o ty k a m y je j w ł a ś c i c i e l a 38. W ła śc ic ie la O siec z - k a ry c e rz a J a ś k a s p o ty k a m y p rz e d 1379 r. (s. 91), g d y ż ju ż tr z y l a t a w c z e ś n i e j 39, a z n a c z n ie w c z e ś n ie j, n iż z e S ło w n ik a (s. 98), m o ż e m y p o z n a ć w ła ś c ic ie li P le n fię t (1363 i 1366 r . ) 40. C e n n e w d o k u m e n ta c h p o m e z a ń s k ic h s ą w ia d o m o śc i o P ło w ę ż u , c h o ciaż b o w ie m d o ty c z ą p rz e w a ż n ie części p o ło ż o n e j za O są, to j e d n a k rz u c a j ą w ie le ś w i a tł a n a d z ie je te g o k o m p le k s u ra c z e j o s a d n iż p o je d y n c z e j w si o ra z n a s to s u n k i w ła sn o ś c io w e w p rz y le g ły m j e z io r z e 41. M n ie j is to tn e s ą d a n e o s y n a c h H a n u s z a z P r z e c z n a (H e y m so d e, 1396 r . ) 42. W ia d o m o ść z 1402 r. o O lb ra c h c ie , r y c e r z u z R a - d o m n a (v o n R a d o m ) 43 d o s ta r c z a n ie ty lk o d a n y c h do s to s u n k ó w w ła sn o ś c io w y c h te jż e w si, lecz ta k ż e p ie r w o tn ą p o ls k ą f o r m ę je j n a z w y (ss. 103— 104). W z m ia n k o ­ w a n ie T o m a s z a z R a k o w ic w 1386 r . 44 c o fa o 13 l a t w s te c z p ie rw s z e ś w ia d e c tw o o is tn ie n iu te j o sad y (s. 106). D a n e o S a m p ła w ie (s. 113) u z u p e łn ia o b e cn o ść S z y ­ m o n a v o n d e r S a m p ła w w ś r ó d ś w ia d k ó w d o k u m e n tu z 1437 r . 45. W 1402 r. m a m y H e n r y k a S w a r c z e n o w 46, co d o s ta r c z a je sz c z e je d n e g o z a p is u n a z w y S z w a rc e n o w a (s. 128). W a ż n a j e s t w z m ia n k a o J a n i e S w ir tk u ts c h in z 1386 r . 47 o ra z o J a ś k u ze Ś w ię te g o z l a t 1377 i 1380 48 (ss. 131— 132), d o czego m o ż n a d o d a ć in fo r m a c ję o p r z y ­ 28 Ib id e m , n r 63. 29 Ib id e m , n r 85— 87 i 95. 30 Ib id e m , n r 85, p o r. te ż n r 87. 31 Ib id e m , n r 18. 32 Ib id e m , n r 43. 33 Ib id e m , n r 87. 84 Ib id e m , n r 136. 35 Ib id e m , n r 83, p o r. też n r 86. 36 Ib id e m , n r 117. 37 Ib id e m n r 99 i 110, p o r. te ż n r 111. 38 Ib id e m , n r 84. 89 Ib id e m , n r 77 i 81. 40 Ib id e m , n r 64 i 66. 41 Ib id e m , n r 7, 9, 76, 77 i in n e . 42 Ib id e m , n r 105. 43 Ib id e m , n r 116. 44 Ib id e m , n r 84. 46 Ib id e m , n r 136. 46 Ib id e m , n r 116. 47 Ib id e m , n r 85 i 86. 48 Ib id e m , n r 77 i 81.

4 1 6 J A N P Q W I E R S K I

n a le ż n o ś c i Ś w ię te g o d o o k rę g u ro g o z iń s k ie g o w p o c z ą tk u X V I w i e k u 40. W te j o s t a t ­ n ie j z a p isc e w o k rę g u ro g o z iń s k im w y lic z o n o te ż M a n d e l (M ę d rz y ce , s. 77), S c h o - n a w (S zonow o, s. 127), S c h o n w a ld e (S z y n w a łd , ss. 128— 129), d e i n e W a ld a w (W ła - d ó w k o , s. 142), W eich lic z (W id lice, s. 145) i S a n d a w (Z a w d a , ss. 152— 153). D la T a r ­ g o w is k a (s. 132) s k ro m n e z n a c z e n ie m a w y s tę p o w a n ie w c h a r a k t e r z e ś w ia d k a r y ­ c e r z a M ik o ła ja v o n T e rg o w is a w d o k u m e n c ie z 1437 r . 50, n a to m ia s t w y s tę p o w a n ie E b e r h a r d a z T u r z n ic (T u rn ic z ) w 1287 r., S a n d e r a v o n d e r T h u e r n i c z w 1397 r. i E r a z m a d e T u e r n i tz w 1402 r . 51 w z b o g a c a p o w a ż n ie d a n e o te jż e w s i (s. 138), szc z eg ó ln ie z aś i s to tn a je s t p ie rw s z a z ty c h w z m ia n e k . M o że z W ą d z y n a (ss. 143— 144) b y ł J a n v o n W a n d o s y n (1397 r . ) 52. T r z y d o k u m e n ty k o d e k s u p o m e z a ń s k ie g o o d ­ n o s z ą się w p r o s t lu b w z m ia n k u ją W ełcz, p o ło ż o n y p rz y g r a n ic y te r y t o r i u m b is k u ­ p ó w p o m e z a ń s k ic h M. C zy z a g in io n y W ild e n b u rg (s. 147) je s t w y m ie n io n y ju ż w 1299 r . 54 tr u d n o s tw ie r d z ić , a le w y k lu c z y ć ta k ie g o p r a w d o p o d o b ie ń s tw a n ie m o ż n a . P ie rw s z ą w ia d o m o ść o Z e g a rto w ic a c h m o ż n a o d n ie ść ju ż do r. 1375, g d y s p o ty k a m y M ik o ła ja v o n S e g e h a r d i s d o r f 55, co j e s t n ie m ie c k ą n a z w ą Z e g a rto w ic (s. 153). P o w a ż n e z n a c z e n ie m a w z m ia n k a o H e n r y k u z Z ie ln o w a z 1287 r . 56 (s. 154). Z W ro c ła w e k (s. 148) m o ż e p o c h o d z ić b r a t J a k u b v o n R a tc z lo w (1395), v o n W a r c z - lo w (1403)S7, co n ie j e s t b ez z n a c z e n ia d la u s ta l e n ia p o d s ta w o w y c h fo r m n a z w y o sad y . Z b y t h ip o te ty c z n e j e s t u m ie s z c z e n ie w z m ia n k i o q u o n d a m c a s tr u m B e ly z ze s la f s z o w a n e j (in te rp o lo w a n e j) w e r s j i d o k u m e n tu z „ L o n y z ” w o p isie w s i B ie lc z y n y (s. 6), bo ch o ciaż rz e c z y w iś c ie z n a j d u je m y ta m w c z e s n o ś re d n io w ie c z n e g ro d z isk o , s b r a k g o d o ty c h c z a s w B ie lsk u , to j e d n a k za lo k a liz a c ją go w ty m o s ta t n im p r z e ­ m a w ia a r g u m e n t te ry to r ia ln e g o s ą s ie d z tw a z in n y m i g r o d a m i i n t e r p o l a c j i 58, a b r a k d o ty c h c z a s i d e n ty f ik a c ji w te re n ie g ro d z is k a n ie św ia d c z y , że ta m go n ie by ło . P o n a d to za B ie lsk ie m p r z e m a w i a ją a rg u m e n ty to p o n o m a s ty c z n e , g d y ż le ż y o n n a d r z e k ą B ie lic ą (1293 B eliza , p ó ź n ie j te ż B elis), co d o k ła d n ie o d p o w ia d a n a z w ie g ro d u B eliz. O ile w ię c ze w z g lę d u n a z a s a d ę u n ik a n ia h ip o te ty c z n o ś c i w S ło w n ik u s łu s z ­ n ie o m a w ia n ą in fo r m a c ję u m ie szc z o n o ze z n a k ie m z a p y t a n ia t a k p o d h a s łe m B ie l­ c z y n y j a k i p o d B ie lsk ie m , to m n ie j słu sz n e s ą u w a g i p r z y p is u o p rz e w a d z e lo k a ­ liz a c ji w B ie lc z y n a c h . P r z y h a ś le B ie ń k ó w k a (s. 6) u m ie szc z o n o p ra w id ło w o in f o r m a c ję w s p o m n ia ­ n e g o ju ż d o k u m e n tu z L o n y z o p rz y n a le ż n o ś c i te j o s a d y d o k lu c z a Z y r o n a , n a to ­ m ia s t z b y t h ip o te ty c z n e j e s t d a to w a n ie te g o f a k t u n a s c h y łe k X I I w ie k u . B e z p ie c z ­ n ie j b y ło b y d a to w a ć go o g ó ln ie j n a d r u g ą p o ło w ę te g o ż s tu le c ia , g d y ż p o z y c ja Ż y r o n a b y ła szc z eg ó ln ie s iln a za rz ą d ó w L e s z k a B o le sła w o w ic a (f 1186) i n a j ­

49 Ib id e m , n r 207. 50 Ib id e m , n r 136. 51 Ib id e m , n r 9, 108 i 117. 52 Ib id e m , n r 108. 53 Ib id e m , n r 99, 122 i 140. 54 Ib id e m , n r 18. 55 Ib id e m , n r 75. 56 Ib id e m , n r 9. 57 Ib id e m , n r 101 i 119. 58 P o r. J . B i e n i a k, S tu d ia , s. 18. S p r a w ą g ro d ó w z in te rp o la c ji z a j m u ję się d o k ła d n ie j w a r ty k u le S tu d ia n a d s tr u k tu r ą te r y to r ia ln ą z i e m i c h e ł m i ń s k ie j i m i -

c h a ło w s k ie j, k tó r y z o s ta n ie o p u b lik o w a n y w ro k u 1972 w P r a c a c h K o m is ji H is to rii

p ra w d o p o d o b n ie j od n ie g o p o c h o d z i n a d a n ie c ałeg o k lu c z a . O d n o si s ię to o czy w iście i do in n y c h o sad te g o k lu c z a. B o ró w n a w p a r a f i i W ie lk a Ł ą k a (s. 11) n ie u w z g lę d n io n o n a m a p ie . W h a śle : B ro d n ic a (s. 12) n a le ż a ło b y d o d a ć, że ju ż p rz e d p o w s ta n ie m k o m tu r s tw a b r o d n ic ­ k ie g o b y ła to s ie d z ib a w ó j t o s t w a G0. R z e k a B ry n ic a (s. 13) je s t w y m ie n io n a ju ż w d o k u m e n c ie z 1239 r . 60. T a m ż e w y s t ę p u je ju ż ta k ż e w ie ś B rzo zie (B rese), o c zy m in f o r m u je ty lk o h a sło J a n ó w k o (s. 48), b r a k zaś w h a ś le B rz o zie (s. 14). W h a ś le : C h e łm iń s k a z ie m ia (ss. 16— 17 i n f o r ­ m a c ji d o ty c z ą c y c h a d m in is tr a c j i n ie u z g o d n io n o z w ia d o m o śc ia m i h a se ł, d o ty c z ąc y c h p o szc z eg ó ln y ch o ś ro d k ó w a d m in is tr a c y j n y c h (p o r. ró ż n ic e p rz y c h ro n o lo g ii p o w s t a ­

n ia k o m tu r s tw a b ro d n ic k ie g o i w ó jto s tw a b ra tia ń s k ie g o ) . P r z y o m a w ia n iu p o c z ą t­ k ó w p o w ia tu m ic h a ło w sk ie g o (p o r. te ż s. 78) n a le ż a ło b y j e d n a k p o d a ć f a k t n o m i­ n a c ji o d d z ie ln eg o sę d z ie g o d la o k rę g ó w b ro d n ic k ie g o i m ic h a ło w sk ie g o w 1537 r .ci, je ż e li zaś w y k r a c z a to p o z a r a m y c h ro n o lo g ic z n e S ło w n ik a , to w ta k im ra z ie m o ż n a b y ło p o n ie c h a ć s p ra w y c z a s u p o w s ta n ia te g o p o w ia tu . W o p isie C h e łm n a p rz y w y k o r z y s t a n iu d o k u m e n tu z L o n y z n ie w s p o m n ia n o o z n isz c z e n iu C h e łm n a p rz e z P r u s ó w p rz e d 1222 r., a ty lk o o je g o o d b u d o w ie , b r a k te ż in te r e s u ją c y c h w ia d o m o śc i R e la c ji m is trz a H e n r y k a 62, ź ró d ła p ra w ie w sp ó łc z e s ­ n eg o o p is y w a n y m w y d a r z e n i o m 63 (ss. 18— 20). B yć m o że w y n ik a to z k o n ie c z n o śc i d a le k o id ą c e j s e le k c ji in f o r m a c ji ź ró d ło w y c h w h a s ła c h m ie js k ic h , te j e d n a k w y ­ d a ją się n a m d o s ta te c z n ie w a ż n e d la u m ie s z c z e n ia ic h w S ło w n ik u . C z a rn o w o (s. 25) ja k o g ró d w ra z z w y s p ą (K ę p ą n a W iśle?) w y s t ę p u je w d o ­ k u m e n c ie u p o s a ż e n ia b is k u p s tw a p ło c k ie g o , a n ty d a to w a n y m n a 1203 r., a d o ty ­ c z ą c y m s ta n u m o że n a w e t d w u n a s to w ie c z n e g o 64. C zeczew o s p o ty k a m y w ś ró d w si s ta r o s tw a ra d z y ń s k ie g o w 1550 r . 6S, p o d c z a s g d y w S ł o w n i k u ty lk o in fo r m a c ja z 1570 r. (s. 26). W w y p a d k u C z e m le w a , o k tó r y m S ł o w n i k p o d a je ty lk o w z m ia n k ę z 1285 r. (S ch im ilo w e), s. 26, m o ż e m y w z b o g a c ić d a n e o d o k u m e n t z 14 lip c a 1552 r. n a w ie ś S c h e m ilo w o d la S y k s tu s a S z e m iło w sk ie g o , w k tó ry m w z m ia n k o w a n o o z a ­ tr a c e n iu p o p rz e d n ie g o p rz y w ile ju w c za sie w o jn y °6. W w y p a d k u z k o le i D rz o n o w a , o k tó r y m S ło w n ik p o d a je ty lk o tr z y in f o r m a c je (ss. 29— 30) d o d a jm y , że w 1555 r. b y ło ono d z ie rż a w io n e p rz e z S ta n is ła w a K o s tk ę w r a z z in n y m i k ró le w s z c z y z n a m i67. D u so c in (s. 30) u z y s k a ł p r z y w ile j od k o m tu r a ś w ie c k ie g o D a n ie la w 1366 r., z a t w i e r ­ d z o n y w 1552 r. °8. P r z y h a ś le F ir lu z (s. 32) m o ż n a s tw ie rd z ić , że S ta n is ła w K o s tk a rz e c z y w iś c ie k u p ił tę o s a d ę 69. F o lw a r k k . R a d z y n ia (s. 33) je s t p o d t ą n a z w ą (W

ol-59 P r e u ss is c h e s U r k u n d e n b u c h (d a le j cyt. P rU ), B d. 2, n r 184 i 498.

60 C o d e x d ip lo m a tic u s e t c o m m e m o r a tio n u m M a so v ia e g e n e r a lis , w y d . J . К . K o ­ c h a n o w s k i, W a r s z a w a 1919, n r 384. 61 M a tr ic u la r iu m R e g n i P o lo n ia e S u m m a r ia . W yd. T. W i e r z b o w s k i , t. 4, cz. 1, W a r s z a w a 1910, n r 18 536, p o r. te ż n r 3 216 (1520 r.). 62 B e r ic h t H e r m a n n v o n S a lz a ’s ü b e r d ie E r o b e ru n g P r e u ss e n s, w : S c rip to re s R e r u m P ru s s ., B d. 5, ss. 159— 168. 63 M. P o l l a k ó w n a , K r o n ik a P io tra z D u sb u rg a , W ro c ła w 1968. 64 C D M G , n r 301. 65 M a tr ic u la r iu m R e g n i P o lo n ia e s u m m a r ia , cz. 5, t. 2, W a rs z a w a 1961 (d a le i cy t. M S), n r 4862. 66 Ib id e m , n r 5831. 67 Ib id e m , n r 7304. 68 Ib id e m , n r 5942. 69 Ib id e m , n r 6067 i 7304. 27. K o m u n i k a t y

418

w a rc k ) w y m ie n io n y w 1550 r . 70. O G ło w in ie (s. 35) b r a k w S ł o w n i k u in f o r m a c ji p o 1424 r., ty m c z a s e m s p o ty k a m y j e ja k o w ie ś o p u szc z o n ą w ty m ż e d o k u m e n c ie z 1550 r. T a m ż e w y m ie n io n o ta k ż e G o łę b ie w o i G o łę b ie w k o .

S z c z u p łe in f o r m a c je o G o łk ó w k u (s. 37) n a le ż y u z u p e łn ić o o św ia d c z e n ie b is k u p a p ło c k ie g o z 1413 r., że leży ono w g r a n ic a c h p a ń s tw a k r z y ż a c k ie g o 71. J a k o le ż ąc ą p o s tro n ie k rz y ż a c k ie j p o sia d ło ść b is k u p s tw a w y m ie n io n o w ó w cz a s ta k ż e G rą ż a - w y , ty m c z a s e m w S ł o w n i k u b r a k z u p e łn ie te j w si. M o żn a d o m y ś la ć się p rz y c z y n o p u s z c z e n ia G rą ż a w : w c z e ś n ie j, w 1317 r., z w ra c a ją c je b is k u p s tw u , K rz y ż a c y o ś w ia d c z y li, ż e le ż ą o n e o b o k z ie m i m ic h a ło w s k ie j72, a w ię c p o z a je j g ra n ic a m i. W n a s tę p n y c h s tu le c ia c h b r a k ś c is łe j in f o r m a c ji o p o lity c z n e j p rz y n a le ż n o ś c i o sad y , a le n ie ty lk o w z ie m i c h e łm iń s k ie j, le c z i w z ie m i d o b rz y ń s k ie j. W z m ia n k ę w ła ś c i­ c ie la d ó b r z 1413 r. n a le ż y w ię c u z ń a ć za m ia ro d a jn ą . O p u sz c z e n ie h a s ła : G r ą ż a w y w S ł o w n i k u c h e ł m i ń s k im n a le ż y w ię c u z n a ć z a p o w a ż n ie js z e n ie d o p a trz e n ie , w y n i ­ k a ją c e z e w sp o m n ia n e g o ju ż n ie p e łn e g o w y k o rz y s ta n ia a k t p ro c e só w p o ls k o -k rz y - ż ac k ic h .

P o d G rę b o c in e m (s. 39) p o d a n o q u o n d a m c a s tr u m G la m b o k i d o k u m e n tu z L o - nyz, n a w e t b ez z n a k u z a p y ta n ia . J e s t to lo k a liz a c ja b a rd z o w ą tp liw a , a n a z w a teg o g r o d u w s k a z y w a ła b y ra c z e j n a z w ią z e k z je z io re m G łę b o k im p o d C h e łm ż ą (por. h a sło : C la m b o g , s. 24). S łu s z n ie n a to m ia s t w h a ś le G ru d z ią d z (s. 41) c a s tr u m G r u -

d o m z c h f a ls y f ik a tu m o g ile ń s k ie g o z 1065 r. u m ie szc z o n o ty lk o ze z n a k ie m z a p y ­

ta n ia , g d y ż u m ie js c o w ie n ie go w z ap isc e w śró d g ro d ó w p e r to ta m M a z o v ia m w s k a ­ z u je n a G ru d u s k . Z k o le i h a s ło : G rz e g ó rz , w k tó ry m p o z a in f o r m a c ja m i z o k re s u k rz y ż a c k ie g o b r a k in n y c h d a n y c h a ż d o X V II w ie k u (s. 44), m o ż n a u z u p e łn ić o „M a ły G rz e g o rz ” w ś ró d p o siad ło śc i, d z ie rż o n y c h p rz e z S ta n is ła w a K o stk ę w 1555 r. w r a z ze s ta r o s tw e m l i p ie n k o w s k im 73.

W l a ta c h trz y d z ie s ty c h X I I I w ie k u H e rm a n B a lk p r z e k a z a ł d o b ra z ło to ry js k ie b is k u p s tw u w ło c ła w s k ie m u w m ie js c o w o ś c i „ Y w a n e " 74. W S ł o w n i k u b r a k . ta k ie g o h a s ła lu b u m ie s z c z e n ia te j in f o r m a c ji p rz y I w a n k a c h p o d W ą b rz e ź n e m (s. 46), o k tó r e z a p e w n e t u ch o d zi. P o d h a s łe m J a n k o w ic e (s. 48) n a le ż a ło b y p r a w d o p o d o b ­ n ie u m ie śc ić w ia d o m o ść o p o tw ie rd z e n iu p rz e z Z y g m u n ta S ta re g o p o s ia d a n ia m .in . w si „ G a k o v ic z e ” M a c ie jo w i K o stce, z n a n e j z z a tw ie r d z e n ia Z y g m u n ta A u g u s ta z 1552 r . 75. J a r a n to w ic e ju ż w 1550 r. w y m ie n io n o w ś ró d w s i s ta r o s tw a r a d ż y ń - s k i e g o 76, ja k o J a r u n to w ic z e . J a s tr z ę b ie (s. 48) w y m ie n io n o w 1413 r. w ś ró d w si b is k u p s tw a p ło c k ie g o w g ra n ic a c h p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o 77. S k o ro p r z y J u d z ie (s. 50) p o d a n o w ia d o m o ść o z a k u p ie n iu te g o m ły n a p rz e z S ta n is ła w a K o stk ę w 1553 r., m o ż n a b y p o d a ć ta k ż e in f o r m a c ję o u z y s k a n y m p rz e z n ieg o z w o ln ie n iu m .in . J u d y od c ię ż a ró w f e u d a ln y c h w 1555 r . 78.

M o im z d a n ie m sta n o w c z o za m a ło in fo r m a c ji p o d a n o p o d h a s łe m K a sz c z o re k z X I I I w ie k u . D la o k re s u te g o p rz e p ro w a d z a n ie s e le k c ji m a te r ia łó w ź ró d ło w y c h d la 70 Ib id e m , n r 4862. 71 L ite s , II, s. 214. 72 P rU , II , n r 184. 73 M S V, 2, n r 7304. 74 P rU , I, 2, n r 607, p o r. n r 60. 75 M S V, 2, n r 5868. 76 Ib id e m , n r 4862. 77 L ite s , II, s. 214. 78 M S, V. 2, n r 7304.