Bogusław Nadolski
Mistagogia jako metoda w liturgii
Collectanea Theologica 65/3, 101-112
Collectanea Theologica 65 (1995) nr 3
BOGUSŁAW NADOLSKI TChr, POZNAŃ - WARSZAWA
MISTAGOGIA JAKO METODA W LITURGII
T ak sform ułow any tem at odw ołuje się oczywiście do wczes nego chrześcijaństw a, czasów , w k tó ry ch sto so w an o m istagogię ja k o m etodę w y k ład u p raw d w iary. W spółcześnie m ów i się o nowej m istagogii. P ow staje więc pytanie, w jakiej m ierze p ierw otne w zory m ogą być m odelem i dziś.
D la jasności przypom nijm y, że słowo m istagogia pojaw iło się stosunkow o późno w grece przedchrześcijańskiej. M istagogia łączyła się z w prow adzeniem w m isterium . N ie było m isteriów bez m istagogos czy m istagogiczki. M o żna ich dostrzec n a niektórych m onum entach np. dotyczących m isteriów eleuzejskich. Słowo m istagogos stosow ane było także w język u codziennym , nie tylko religijnym. O przew odniku oprow adzającym po mieście m ów iono, że jest m istagogiem . W końcu IV w. i na p o czątk u V w. zastosow ano je w chrześcijaństwie do sakram entów inicjacji. M aksym W yznaw ca n ato m iast zaad ap to w ał to w yrażenie do teologicznej kontem placji o Kościele i synaxie tj. do celebracji liturgicznej. W epoce zaś bizantyjskiej nab rało szerszego znaczenia ja k o wyjaśnianie rytów liturgicznych1.
W chrześcijaństw ie m istagogia była zjaw iskiem og raniczonym tak geograficznie ja k i czasow o. N ie znam y m istagogii w Kościele egipskim , we w łaściw ym tego słow a znaczeniu tak że w K ościele p ó łn o cn o afry k ań sk im . C hodzi n a to m ia st o fenom en zw iązany z K o ściołam i: antioch eń skim , jerozolim skim i m ediolańsk im i to p o d koniec w ieku IV w czasach J a n a C h ry zo sto m a, C yryla czy J a n a Jerozolim skiego, T e o d o ra z M opsw esty i A m brożego z M e d io la n u 2 (C yryl Jerozolim ski po zostaw ił 24 katechezy, w tym : 19 pośw ięco nych p rzy g o to w an iu d o chrztu, następ n y ch pięć - te właściwie zasługują n a m ian o m istagogicznych, do ty czą o brzęd ów inicjacji:
1 I.H.D a i m a i s , Mystagogie, W: Catholicisme hier-aujourd’hui-demain, Paris 1981, IX, 914.
2 E. M a z z a, Les raisons et la methode des Catecheses mystagogiques de la fin du quatrième siecle, w: A.M. T r i a c c a , A. P i s t o i a (ed.), La predication liturgique et les commentaires de la liturgie, Roma 1992, 154-176.
pierw sza i d ru g a w yjaśniają cerem onię ch rztu , trzecia bierzm ow anie, a dw ie o statn ie po dejm ują w ydarzenie E ucharystyczne).
W spółczesne stu d ia n ad m istag o g ią w K ościele antycznym nie d ały jed n o lite g o jej obrazu. M ów i się o przynajm niej trzech m o d e lach: m istagogiczne katechezy C yryla (Ja n a) Jerozolim skiego d o ty czące inicjacji ja k o całości, m istagogiczne w yjaśnienia E ucharystii i m istagogiczne spekulacje n ad sensem i znaczeniem liturgii ja k i kościelnej hierarchii. P ow staje p y tan ie czy są to tylko k ultu row e, lo k aln e różnice, czy też m am y d o czynienia z teologicznym ro z w ojem . P y ta n ie p o zostaje, ja k n a razie, bez odpow iedzi. P o d koniec X X w. m istag o g ia stała się b a rd z o m o d n y m słowem.
Jeszcze w latach 80-tych w słow nikach praw ie nie w ystępow ało tak ie hasło. R a d y k a ln a zm iana n a stą p iła n a przełom ie lat 1984/85. O dkrycie m istagogii wiąże się z nazw iskiem K. R a h n e ra 3. O d 1984 obserw ujem y w zrost lite ratu ry n a ten tem at. W pew nym sensie p rzo d u je w tym czasopism o In sty tu tu w T rierze „ G o tte sd ie n st” . W nim w 1978 r. odniesiono w yrażenie m istagogia d o w pro w ad zen ia w M odlitw y eucharystyczne4. B ardziej interesuje n as w tym m o m en cie stw ierdzenie b isk u p a A n to n a H aenggi, k tó ry zauw ażył n a łam ach tego czasopism a, że liturgiczne w ykształcenie kleryków w inno p o sia dać c h a ra k te r m istagogii5. In sty tu t H erw egena w zo rganizow anym w 1981 r. sym pozjum n a tem at „ J a k dziś w yjaśniać liturgię” , w ysunął p o s tu la t odejścia od historycznego, m oralizującego czy alegorycz n ego w y k ład u liturgii. R eferenci opow iedzieli się za m istagogią. P rzy czym p ojaw iło się żądanie, by treść w pro w ad zen ia zaw ierała p ra k tyczne w skazów ki dla życia codziennego w ierny ch6. Pojęcie m is tag o g ia było stosow ane d o p asto raln ej litu rg ii7, d o kaznodziejstw a (m istagogiczne w prow adzenie, m ystagogische H infuehrun g, Synod
3 Die Notwendigkeit einer neuen Mystagogie, „Handbuch der Pastoraltheolo- gie” II/I, 269-271.
4 W. G 1 a d e, Die Mitte der Messfeier persoenlicher erleben. Zur Einfuehrung in das eucharistiche Hochgebet, „Gottesdienst” 12(1978), 139.
5 Alle Kraefte mobilisieren. Interview mit dem Bischof von Basel Anton Haenggi,
„Gottesdienst” 15(1981),187.
6 Heute Liturgie erklaeren. Bericht von der Jahrestagung 1981 des Abt-Herwegen Instituts, tamże 123; P. Emmanuel v. Severus, Heute Liturgie erklaeren. Fragen der Gemeinde nach dem Konzil, „Heiliger Dienst” 35(1981), 97-104.
7 K. R i c h t e r , Seelsorge von Altar aus. Von den Gemeindetheologie des Leipziger Oratorium, „Gottesdienst” 19(1985), 57-59.
D iecezjalny R o te n b u rg -S tu ttg a rt 1984/85), do k atech ety k i8. N a łam ach w sp om nian ego czasopism a „ G o tte sd ie n st” sp oty k am y także w yrażenie m istago giczn a litu rg ia9 - w ychow anie p o przez duchow e spraw ow anie liturgii. C o raz częściej p ojaw ia się w yrażenie mis- tagogiczne d u szp a ste rstw o 10. W ydział D uszp astersk i W iedeńskiej K u rii A rcybiskupiej zorg anizow ał w 1990 r. w W iedniu sym pozjum d la d u szp asterzy p o d znam iennym tytułem : „ L itu rg ia pom iędzy m istyką i p o lity k ą ’. S tosow anie m istagogii do wyżej w sp om n iany ch dyscyplin m a je d n a k źró d ło w koncepcji R ah n era.
R enesans m istagogii m oże nieco dziwić. W K L bow iem nie znajdziem y tak ieg o słowa. W d o k u m en tac h p o so b o ro w y ch pojaw ia się rz ad k o i w odniesieniu do różnych rzeczywistości. O W M R w ydaje się zaledwie im plicite zaw ierać słow o m istago gia w odniesieniu do hom ilii (art. 41). O b rzęd chrześcijańskiego w tajem niczenia d orosłych m ów i o „czasie m istagogii” (235-239); In stru k c ja K ongregacji do S praw W ycho w ania z 3 czerw ca 1979 r. w sp o m in a o w prow adzeniu w liturgię, w M szę św., sak ram en ty i L iturgię G o d zin (a.9).
Pow staje pytanie, skąd ta n ostalgia za m istagog ią(a) oraz jak ie jest jej w spółczesne rozum ienie (b)?
a) N o stalg ia za m istagogią.
R enesans zain teresow an ia m istagog ią i w ręcz m ocne jej ż ą d a nie w ynika najpierw z fundam en taln eg o zw iązku pom iędzy o d no w ą liturgii i re fo rm ą życia K ościoła. Celem odn o w y liturgii było ożyw ienie życia religijnego, życia w iary w K ościele, o d n o w a K o ś cioła. R efleksja n ad urzeczyw istnieniem odn o w y liturgii w przeciągu 25 la t p ro w a d ziła z jednej stro n y d o pieśni pochw alnej, a z drugiej w skazyw ała n a b ra k i czy zagrożenia. Te o statn ie do ty czą nie tylko sam ej realizacji od now y, ale także środow iska, w k tó ry m się o n a do k o n u je. O w ocne spraw ow anie liturgii jest w ręcz niem ożliw e bez głębokiej w iary. R ów nocześnie ta refleksja uśw iad om iła naglącą po trzeb ę p og łęb ian ia spraw ow ania B oskich m isteriów . N o stalg ia za m istagogią łączy się także ze zjaw iskiem , czy raczej zespołem zjaw isk, k tó re zw ykło się określać ja k o p o stm od ern izm , m yślenie p o stm o d e r
8 Zob. „Katechetische Blaetter" 109(1984). H.10 poświęcony temu zagad nieniu, podaje także literaturę.
9 S. S w a y n e, Mystagogische Liturgie. Liturgische Bildung durch geistliche Feiern, „Gottesdienst” 18(1984), 81-83.
10 S. K n o c h b l o c h , H. H ä s l i n g e (Hg), Mystagogische Seelsorge. Ein lebensgeschichtlich orientierte Pastoral, Mainz 1991, 268.
nistyczne. M am y tu d o czynienia z końcem i przezwyciężeniem O św iecenia, z reo rientacją, ze zw rotem ku m istycznej istocie ch rześ cijaństw a, poszukiw aniem i odkry w an iem jeg o w ym iaru. M ów i się o u k ie ru n k o w an iu n a m iste riu m 11. N a zw rot ku ltu ro w y należało oczekiw ać odpow iedzi ze stro n y teologii. P ojaw ia się o n a ze stro n y protestan ckiej: E rn est T roeltsch (+ 1 9 2 3 ), P au l Tillich ( + 1965), a tak że ze stro n y katolickich teologów . T rzeba tu w spom nieć działających w ra m ach R u ch u Liturgicznego: O d o Casel (+ 1 9 4 8 ), R o m a n o G u a rd in i ( + 1968), K . R a h n e r (+ 1 9 8 4 ) oraz P. T eilh ard de C h a rd in (+ 1 9 5 5 ). K ażdy z nich sta ra ł się przedstaw ić in n ą o d pow iedź. W ten sp osób w kraczam y w a k a p it usiłujący odpow iedzieć n a p ytan ie, ja k ie jest w spółczesne rozum ienie m istagogii. R efleksje te p o m o g ą w n akreśleniu istotnych elem entów m istagogii w liturgice,
b) W spółczesne rozum ienie m istagogii
P ow iedzm y ju ż n a w stępie, że m istag ogia je st pojęciem rów nie złożonym co w ieloznacznym . C aselow i zaw dzięczam y rozum ienie liturgii ja k o urzeczyw istnienie m isterium . T ak ie ujęcie im plikuje „w p ro w ad zen ie” w m isterium . L itu rg ia je st wręcz nie do pom yślenia bez m istagogii, jej p u n k tem wyjścia je st „M ysterien g eg en w art” . Inne pojęcie m istagogii reprezentow ał G u a rd in i. D la niego L iturgische B ildung (publik. 1923) jest form acją d o praw dziw ego i przeżyw anego bycia człow iekiem (M enschsein). W kontekście tej form acji apeluje do „ b u d z en ia K o ścioła w sercach” 12. F ran c u sk i teolog, p aleo n to lo g P ierre T eilh ard de C h ard in (+ 1 9 5 5 ) w sercu swojego system u staw ia dośw iadczenie m istyczne, k tó re staje się udziałem człow ieka w jego ko n tak cie z m a te rią otaczającego św iata. M am y tu do czynienia z pew ngo ro d z aju kosm iczną m istag ogią, k tó ra jest wysiłkiem , usiłow aniem dośw iadczenia najgłębszej treści w iary, o raz zbliżenia się d o B oga i C h ry s tu s a 13. Szczególnie dużo pośw ięca się m iejsca rozum ieniu m istagogii przez K . R ah n era.
K. R a h n e r w naw oływ aniu do m istagogii nie m yślał o liturgii. U czynił to w kontekście teologii p asto ra ln e j, p odkreślając m o cno , że przyszłe chrześcijaństw o będzie m istagogiczne, lu b nie będzie chrześ
11 A. S c h i 1 s o n , Neue Wende zum Mysterium? „Gottesdienst” 18(1984), 73-75.
12 Liturgische Bildung, Burg Rothenfels am Mainz 1923, 54.
cijaństw em 14. P oniew aż stu d ia m istagogii w antyczn ym K ościele nie dały jasnego jej o b ra zu , zaczęto p rzeto p oszukiw ać jej w spółczesnego m o d elu lub, ja k to w skazuje lite ra tu ra p rzed m io tu , p arad y g m atu . P o d tym pojęciem rozum ie się zespół tw ierdzeń, w artości, m eto d itp. podzielanych przez ludzi danej społeczności, rozum ienie tych w a rto ści oraz ich realizację, b ędącą przejściem od a b s tra k tu d o k o n k re tu , o d rzeczy do osoby. A kcentuje się a d a e q u a tio i nie tyle rei ile p e rso n a e 15. S tosując to słow o, ja k w sp o m n ian o , d o różn ych dziedzin teologicznych p ró b u je się do p ro w ad zić d o ogólniejszego oglądu; W b ard zo cenionym przez w ykładow ców liturgik i „A rch iv fuer L iturgiew issenschaft” w recenzji bibliografii dotyczącej E dyty Stein, znajdujem y rozum ien ie m istagogii ja k o skuteczny p rzekaz w iary (G laubenV erm ittlung) przez spotkan ie. Słusznie je d n a k A. H aussling zapytuje, czy takie ujęcie m o żn a nazw ać m ista g o g ią 16.
U og ólniając, m o żn a pow iedzieć, że tzw. „n o w a m istag o g ia” m a na uw adze nie tyle ja k ą ś o k reślo n ą treść, szczególną m eto dę czy d ziałanie kultyczne, jest to raczej teologiczna m en taln o ść, zasadn icza p o staw a w spó lnotow ego i osobistego d ziałan ia chrześcijan.
N a tem at rozu m ien ia m istagogii przez R a h n e ra u k az ało się wiele pozycji. T rzy la ta po śm ierci tego w ielkiego insbruckiego teologa ( + 1984), jeg o uczeń i częsty rozm ó w ca P au l M . Z ulehner, w ybitny, żyjący w W iedniu p a sto ra lista niem iecki, o pu blik ow ał niew ielką b ro szurę, zam ieszczając au to ry z o w an e rozm ow y z R a h nerem . D o ty czą one tak że rozum ienia m istagogii, k tó re obaj autorzy, m o żn a pow iedzieć, u z g a d n ia li17. W 1960 r. R a h n e r k o n ce n tru jąc się n a wierze, d o m a g a ł się, by k a p ła n był m istagogiem tj. w p ro w ad za ją cym w w iarę, by była o n a czynnikiem k ształtu jący m życie. M is tagogia w całym jeg o system ie teologicznym zajm uje cen tralne miejsce. Jest o n a w prow adzeniem w m isterium sam ou dzielan ia się B oga człow iekow i. B óg udzielił się najpełniej we W cieleniu Słow a Bożego. U dziela się n a d a l człow iekow i w jego dośw iadczeniu tra n s
14 K . R a h n e r , Struktur Wandel der Kirche als Aufgabe und Chance, Freiburg 1972, 93.
15 M. К u n z 1 e r, Liturgie als aestetische Aufgabe, „Theologie und Glaube” 80(1990), 254.
16 „Archiv fuer Liturgiewissenschaft” 28(1986), 480.
17 P.M. Z u l e h n e r , „Denn du kommst unserem Tun mit deiner Gnade zuvor...Zur Theologie der Seelsorg heute. Paul M . Z u l e h n e r , im Gespraech mit Karl R a h n e r , Duesseldorf 1987, 40-54.
cendencji, k tó re jest udziałem każdego człow ieka. T o ro ż n o ro d n e dośw iadczenie nazyw a R a h n e r „M istagogische A n saetze” (m istago- giczny zaczątek , zarodek). Z ad a n iem K o ścioła je st o rien to w anie człow ieka w tym procesie i niesienie m u p o m o cy (U nterstuetzu ng ). K ościół je st m iejscem m istagogii. M istag o g ia w p ro w ad za człow ieka w tajem nice, k tó rą jego życie ju ż jest, w p ro w ad za w h istorię m iłości B oga d o człow ieka. Jest to wysiłek p o d ejm o w an y przez kogoś, by pośredniczyć w dośw iadczeniu pneu m atycznej egzystencji w sposó b św iadom y i w yraźny. Jest o n a tak że stara n ie m k o n k re tn e g o człow ie ka, by rozum ieć sam ego siebie o ra z fa k t, że jeg o m istyczne d o św iad czenie D u c h a jest uchw ytne h istorycznie i nieodw racaln e w Jezusie C h ry stu sie18. M istagogia jest d ro g ą i drog o w sk azem do całościow e go o d d a n ia się m isterium żyjącego B oga i Jego sam o ud zielania się w Jezusie C hrystusie, procesem d o życiow go dośw iadczenia „ M ą d ro ści B oga w m iste riu m ” (1 K o r 2,7). N ie tru d n o zauw ażyć, ja k te m istagogiczne m odele ak c en tu ją m o cn o an tro p o lo g iczn y w ym iar. W obec ró ż n o ro d n o ści ujęć słusznym w ydaje się pytanie, czy m is tag o g ia je st pojęciem o d p o w iad ający m rzeczyw istości (nie tylko stosow anym przez fachow ców ), a więc obejm u jącym dośw iadczenie, p ostaw y, m yślenie, działanie, czy też trz e b a ją rozum ieć ja k o słowo k o n iu n k tu raln e.
P o ty ch ogólnych stw ierdzeniach, należy bardziej k o n k re tn ie p ró b o w a ć określić m etodę m istagogii w za sto so w an iu d o liturgii. J. C o rb o n 19 zauw aża, że p o czy nając od O jców K ościo ła aż do naszych dni należy w yróżnić cztery m eto d y m istagogiczne w zależności od p u n k tu w idzenia. T rzeba raczej m ów ić o ty p ach tej sam ej m etody. Przy czym a u to r rozum ie m istagogię nie tylk o ja k o w prow adzenie w m isterium , ale tak że fakt, że sam o M isterium nas prow adzi.
P ierw sza m e to d a zaw iera asp e k t p u n k tu alisty czn y tzn. ro z w ażający p u n k t p o pun kcie celebrację sa k ra m e n tu , w yjaśniając sens i znaczenie. O jcow ie K ościo ła czynili to , b io rąc p o d uw agę także pew ne „całości sa k ra m e n ta ln e ” u w zględniając w ew nętrzny rytm tych jedności: działanie-słow o-śpiew .
D ru g ą m eto d ę nazyw a a u to r „ lin e a rn ą ” tj. w skazującą wielkie linie, jed n o ści celebracji. M e to d a ta uk azu je znaczenie globalne,
18 Tamże, 51.
w ew nętrzną koherencję, w spółdziałanie D u c h a Świętego, K ościoła, k o n k re tn e g o człow ieka.
T rzecia m e to d a jest bardziej syntetyczna i teologiczna. U kazuje o n a w ob ręb ie jed n eg o sa k ra m e n tu w szystkie m ożliw e aspekty zw iązane z m isterium chrześcijańskim . Szczególnie m a to zasto so w a nie d o E ucharystii. T en typ reprezentuje m istag og ia M aksym a W yznaw cy.
C zw arty ty p m eto d y to szukanie sensu celebracji w op arciu o autentyczn e, p ierw otne znaczenie epiklezy, k tó ra różnicuje sak ram enty.
Z aś od stro n y m erytorycznej, w ydaje m i się, że m istag og ia ja k o m eto d a n a u k o w a w in n a w spółcześnie uw zględniać n astępu jące ele m enty:
1. M istag o g ia in p raxis duszpasterskiej
W yrażenie „litu rg ia m istagog iczna” z a o p a trz o n e jest p o d tytułem : w ychow anie przez „d u c h o w e” sp raw ow anie liturgii (Bil d u n g d u rc h geistliches F eiern, L earning by doing). O znacza to, że kładzie się nacisk n a ja k o ść spraw ow ania liturgii. Z ag ad nienie to szeroko p o d ejm u ją arty k u ły czy prace, o ars ce le b ran d i20. W tym aspekcie trze b a w idzieć p ro b lem k om u nikacji m iędzyosobow ej w li turgii. A u to r w yrażenia „litu rg ia m istag o g iczn a” form ułuje n a stępujące k o n k re tn e w ym ag an ia stanow iące jej treść:
a) D ośw iadczenie obecności Z m artw ychw stałeg o P an a. K a ż d a liturgia w in n a być d la uczestnika dośw iadczeniem praw dziw ego zm artw y chw stania, sw oistego ro d z aju „dośw iadczeniem galilejs k im ” (M t 28,7) ja k to m iało miejsce w życiu a p o sto łó w p o z m a rt w ychw staniu C h ry stu sa, dośw iadczeniem obecności Z m artw ychw s tałego K y rio sa p o śró d zg rom adzonych w Jego D n iu i św iętujących z rad o sn y m sercem Jego P am iątk ę. M istagogiczna litu rg ia w inna być ta k sp raw o w an a, by zm ieniała życie i w zyw ała d o k ształto w an ia postaw życiow ych n a w zór Jezusa C hrystusa.
b) Z dośw iadczenia Z m artw ychw stałeg o rodzi się praw dziw a radość.
20 Zob. m.in.: W. H a h n e, De arte celebrandi oder von der Kunst Gottesdienst zu feiern, Freiburg 1990; J. B a u m g a r t n e r , De arte celebrandi. Anmerkungen zur priesterlichen Zelebration, „Heiliger Dienst” 36(1982) 1-12; temu zagadnieniu po święcone było sympozjum wykładowców liturgiki w Polsce: Ars celebrandi - Katowice 1988, zob. referaty: „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 42 (1989).
c) D ośw iadczenie Z m artw ych w stałego łączy się z poczuciem bojaźni Bożej, szacunkiem dla a b so lu tn eg o S acrum B oga k o m u n ik u jąceg o się przez C h ry stu sa w D u c h u Świętym .
d) T ro sk a o w spólno tow e uczestnictw o, przezw yciężenie in d yw idualizm u, k tó ry jest reliktem d ek adencji uprzedniej epoki.
e) A ngażow anie całego człow ieka, w szystkich jeg o władz. Jest to zgodne zresztą z m eto d ą katechez m istagogicznych, k tó re były dialogicznym w ydarzeniem . U czestnicy nie byli p rzedm iotem w yjaś n ian ia, lecz jego p artn e ram i.
f) W iary g o d n o ść sp raw o w an ia liturgii - żą d a jej szczególnie m łode p ok olenie chrześcijan, ale i starsi uw rażliw ieni są n a ten problem . W iary g o d n o ść dotyczy nie ty lk o spraw ujących liturgię, ale także używ anych p a ra m e n tó w utensyliów , sym boli, znaków itp.
g) W reszcie p o d k re śla się „w yczuw alność” w cho dzen ia w litu rgię nieba, ja k b y p rzygotow anie do stanięcia „ tw a rzą w tw arz” z Bogiem , „w ieczność dziś” . S tąd np. naw o ływ an ie do sto sow an ia incenzu, św iateł. C ytuje się stw ierdzenie J a n a C h ry zo sto m a k tó ry chw ali w iernych sw oich czasów za „o z d ab ian ie sto łu C h ry stu sa złoconym i p łó tn a m i” 21. L itu rg ia jest m istagogią, poniew aż pozw ala wejść w m isterium , k tó re łączy niebo z ziem ią przez K o m un ię D u c h a Świętego.
2. M istag o g ia w refleksji teologicznej
W ydaje się, że m istago gia ja k o m e to d a p ra cy naukow ej w inna rozw ijać i uw zględniać następ u jące elem enty:
a) W in n a to być najpierw refleksja teologiczna w pełnym tego słow a znaczeniu. Jej p u n k t w yjścia stan o w i celebracja liturgiczna, k o n k re tn a , o sad z o n a w „dziś i te ra z ” szeroko rozum ian ym . R efleksja p rz ek ra cza ją ca je d n a k liturgię ja k o locus theologicus p raestan s, p ra e sta n tio r, czy ja k chcą n iek tó rzy z au to ró w , locus p ra estan tis- sim us. P am iętajm y, że w ra m a ch teologii liturgii istnieje szereg m odeli teologicznego ujm o w an ia m isteriu m C h rystusa. S. M ar- siliemu zaw dzięczam y stw orzenie syntetycznego ujęcia teologii litu r gicznej (nie teologii liturgii) w odniesieniu do E ucharystii. T eolog stosujący m eto d ę m istagogii m usi tak że p am iętać, że co raz śmielej m ów i się o tra k to w a n iu całej teologii ja k o liturgicznej, niekiedy nazyw a się ją doksologiczną, lu b „ju b ila te ” , hym niczną. P odejm uje
się wysiłki, by całą teologię tra k to w a ć ja k o m istagog ię22. Jeżeli takie op ra co w an ia się u k aż ą, stanow ić b ęd ą w ielką p o m o c dla m istagoga. N iek tó rz y u w ażają za ta k ą teologię p race O. C asela, H u g o R a h n e ra , K . R ah n era, Yves C o n g ara , H an s U rs v on B alth asara.
b) D ru g ą p rzesłankę stanow i rozum ienie liturgii. N ie chcem y pow racać szczegółow o d o znanego zagadnienia. P rzypom nijm y ja k sform u ło w ał p ro b lem K . R ahn er. Św iat nie m oże być tra k to w a n y ja k o przestrzeń p ro fa n u m - R au m des U nheils. Jest on rów nież m iejscem d o k o n y w a n ia się zbaw ienia. L itu rg ia sp raw o w an a w K o ś ciele jest w yznaniem zbaw ienia św iata, jeg o m aksim um . W świecie rów nież działa łaska. T rzeb a m ów ić o liturgii św iata, nie tylk o liturgii w świecie23 (L iturgie d er W elt, nie tylko L iturg ie in d er W elt). A u to rz y chętnie p osługują się znanym ju n g m an o w sk im określeniem G ew ord ene L iturgie. C hodzi o podkreślenie „d z ia n ia się” , staw ania się liturgii w k o n k re tn y c h w a ru n k ach historycznych, społecznych. N ie o znacza to je d n a k upolitycznienia liturgii. Jeżeli, m ów iąc językiem k o n k re tu , liturgia jest ak tu aliza cją Przym ierza, to m is
tag og ia nie m oże b azow ać tylko n a ak cen to w an iu w ierności, p a rtn e r stw a, nie chodzi także o o dd aw an ie rzeczyw istości P rzym ierza w dzisiejszych k ateg o riach socjologicznych. N ie m oże o n a je d n a k pom inąć znaczenia tego przym ierza, zw łaszcza w odniesieniu do dzisiejszych chrześcijan, m łodych, p o zbaw io ny ch sensu życia, w e w nętrznie w yalienow anych itp. O kreśla się to ja k o „żyw a a k tu a liz a cja (Lebendige A ktu alisierun g), lub zeitgem aesse M ystagoge (o d pow iednia, stosow na m istagogia)24 cechująca się w spółprzeżyw a- niem , w spółodczuw aniem (em patia), św iadom ością, że „ G o lg o ta jest wszędzie” , „ n a sz a G alilea, nasz N a z a re t, nasze K a fa rn a u m ” . M ów i się o m istagogii ja k o w p row adzeniu człow ieka w dośw iadczenie własnej tajem nicy i u k azan ie jej zw iązku z tajem n icą C h ry stu sa. T a k a m istagogia w yzw ala człow ieka, uczy go hierarch ii w artości.
22 Zob. A. S c h i 1 s o n, Gottes Weisheit im Mysterium, dz. cyt. 203-230 - Theologie als Mystagogie. Die theologische Neuaußruch nach der Jahrhundertwende.
Taką teologię reprezentują już: H. de L u b a c, Y. С о n g а г, H. R a h n e r , Κ. R a h n e r , H. U r s v o n B a l t h a s a r .
23 Omówienie tego zagadnienia podał ostatnio: Dietrich Z i m m e r m a n n ,
Die Feier der Liturgie als Mystagogie, „Lebendige Seelsorge” 39(1988), 175-180, przedstawiając schematycznie myśli R a h n e r a .
24 A. S c h i 1 s ο n, Liturgie und Menschsein, „Liturgisches Jahrbuch” 39(1989), 225; Emmanuel v. S e v e r u s , Heute Liturgie erklaeren, art. cyt. 101.
c) W spółcześnie stosow ana m istagog ia w inn a być szczególnie u w rażliw iona n a założenia antro po lo g iczn e. N ie chodzi tu o tzw. h oryzon talizm . P rzyw ołajm y n a pam ięć stw ierdzenia G uard in ieg o czy R a h n e ra , by zaakcen to w ać raz jeszcze, że „g lo ria D ei ho m o vivens” , że w liturgii chodzi przede w szystkim o Boga. Bóg je d n a k chce całego człow ieka, chce jeg o m iłości z całego serca, z całego um ysłu... K o m e n ta rz do tego n a k a zu (Pw 6,5) p o d k reśla, że „ze w szystkiego serca” pisze się przez pod w o jn e V, a m ogłoby być pojedyńcze V. O zn acza to, że trzeb a B oga m iłow ać dw om a sk ło n n o ś ciam i naszego serca: dobrym i i złymi. W odniesieniu np. do gniew u m oże być słuszny gniew 25. Z godnie z m istago gią staro żytn eg o K ościoła p rz ed k ład a się dośw iadczenie n a d wiedzę. Sam a katecheza tra k to w a n a jest ja k o czynność p om o cn icza w sto su n k u d o p ry m ar- nego dośw iadczenia. A n trop ologiczne elem enty rahnerow skiego rozu m ien ia m istagogii m ają swe źró d ło z jednej stro n y w m istyce św. Ignacego „z n ajd o w an ia Boga w każdej rzeczy” , a z drugiej - w k o n cepcji teologii R ah n era, w ce n tru m której p o staw ił o n „człow ieka w obec tajem nicy B oga” 26.
d) Silny ak cen t n a uświęcenie człow ieka nie je st niebezpiecz nym antro p o cen try zm em . M istagogia ja k o m e to d a chce p rz ed staw iać „ c ało ść” m isterium . C ałość i je d n o ść (G an zh eit u nd E inheit). H istorio zbaw czy w ym iar jest jej silnym p u n k tem . C ałość obejm uje także isto tn e treści liturgii: uśw ięcenie, uw ielbienie. T o ostatn ie ro zu m ian e jest ja k o now e n arodzenie, odrodzenie, decyzja, tw orzenie w spólnoty. M ów iąc inaczej, chod zi o tak ie u kazyw anie liturgii, k tó re znajduje swoje przedłużenie w życiu.
e) P ragnę także odno tow ać stwierdzenie, k tó re m oże zdziwić, ale jest o n o konsekw encją ogólnych założeń. W e współczesnej m is tagogii chodzi nie tyle o ukazyw anie stru k tu ry liturgii, ile przede w szystkim o p odanie nowej m otyw acji27 dla współczesnego człowieka.
f) T ro sk ę o całościow e, p ogłębione ujęcie m isterium zbaw ienia a u to rz y w y rażają odw ołując się do w yrażen ia często zachodzącego
25 S. G r e e n b e r g, Judaizm we współczesnym świecie, w: Judaizm. Kraków 1989, 70.
26 H. H o s 1 i n g e r, Was ist Mystagogie? Praktisch-theologisc he Annaeherung einer strapazierten Begriff, w: St. К n o b 1 о с h (Hg), Mystagogische Seelsorge, Mainz 1991, 33-40.
27 S. S w a y n e, Mystagogiche Liturgie, art. cyt. 83; K. R i c h t e r , Eine mystagogische Liturgie, w: Den Glauben feiern, Mainz 1989, 133.
w P okom u niach : „facias co n co rd es” . E w okuje o n o opis pierwszej gm iny chrześcijańskiej, zaw arty w D z 2,46, której ch arak tery sty czn ą cechą była jed n o m y śln o ść - stanow ili jed n o serce. T ak i w zór życia stanow i zarazem cel wszelkiej m istagogii. M yśl tę w skazał sam , C h rystu s w przypow ieści o S am arytaninie. N a przykładzie dw óch re p rezen tan tó w oficjalnego k u ltu hebrajskiego: k a p ła n a i lewity, po k azał, że nie rozum ieli oni p rz y k azan ia m iłości, k tó re jest duszą praw dziw ej litu rg ii28.
N ie p o trz e b a p odkreślać, że m istagog ia in praxis, ja k i w teo re tycznym ujęciu nie je st łatw a. W ym aga znajom ości teologii, w spół czesnego człow ieka. D o d a tk o w ą tru d n o ść stan o w ią w spółczesne zagrożenia w postaci sekularyzm u, technicyzm u czy perm isyw ności społeczeństw . M istag o g w inien być m istykiem , człow iekiem tajem nicy, pom ag ającym od k ry w ać B oga nie tylk o w liturgii, ale i w co dzienności (A lltag), w dru gim człow ieku, w świecie, od kryw ać n a d ro d z e w yzw alającej nadziei. D uch Święty jed y n ie zna tajem nice B oga i objaw ia je, to stanow i jego p ro p riu m . D o N iego tak że należy udzielanie „intym n ości z B ogiem ” (oikeiosis), z k tórej w in na w y pływ ać m istagog ia, ja k m ów ił św. Bazyli (P G 157B; SC 201).
DIE MYSTAGOGIE ALS M ETHODE IN DER LITURGIE Charakteristisch fuer gegenwaertige Theologie ist u.a. Mystagogierenai- sance. Dieser Begriff ist in; ein Begriff mit Hochkonjunktur. Das Wort Mystagogie, vom Christentum Ende IV. Jhs. uebernommen, erschien in vorchristlichem Griechisch ziemlich spaet.
Es wurde mit der Einfuehrung ins Mysterium verbunden; es bedeutete auch einen Stadtfuehrer. Zur Zeit spricht man von der neuen Mystagogie, die sich von gegenwaertiger Realitaet ergibt und davon bedingt ist. Man versucht sie in verschiedenen theologischen Bereichen anzuwenden: in Kateechetik, in der Seelsorge, in Liturgik. Man spricht auch ueber die mystagogische Theologie, die von K. Rahner und von H. Urs von Balthasar vertreten wird.
Im Artikel findet der Leser die Ursachen fuer das Phaenomen der Mystagogie; Protagonisten der Mystagogie und Geschichte ihres
Verstaend-28 S. M a r s i 1 i, Appunti e Liturgia 1. Teologia liturgica (mps), Roma 1970,18; t e n ż e , Anamnesis 3/2. Eucaristia teologia e storia della celebraziotie, Casale Monteferato 1983, 178-179.
-nisses und ihre besondere Anforderungen in Anwendung fuer die Liturgie. Die heutzutage bevorzugte Mystagogie ist sowohl ein vielschichtiger als auch ein vielbedeutender Begriff. Mystagogie in der Kirche will dem Menschen helfen Selbstmiteilung Gottes zu erfahren. Sie will bei der Transcendenzer- fahrung „Weisheit im Geheimnis” (1 Kor 2,7) behilflich sein. Sie will den Menschen ins Geheimnis einfuehren, das schon sein Leben ist; in die Geschichte der Liebe Gottes mit dem Menschen. Man kann feststellen, dass die neue Mystagogie nicht nur auf irgendwelchen Inhalt, auf eingehende Methode achtet. Es ist eher theologische Mentalitaet, fundamentale gemeins chaftliche Haltung fuer die Handlungen der Christen.
