DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rt.2017.64.5-2
ANASTAZJA SEUL
ZNAKI DUCHOWOS´CI CHRZES´CIJAN
´ SKIEJ
WE WSPÓCZESNEJ LITERATURZE POLSKIEJ
CUES OF CHRISTIAN SPIRITUALITY IN CONTEMPORARY POLISH LITERATURE
A b s t r a c t. The article Cues of Christian spirituality in contemporary Polish literature seeks answers to following questions: Can literature get by without spirituality? Does the spirituality in our literature have Christian form? Having this as its aim, the article portrays understanding of the term “spirituality” in Theology as well as the need to work out an under-standing of this particular term in Humanities. The article states that this has to be done in a form of a dialog with the Theology of the Spirituality. Presented literal analyses of particular texts are an attempt to characterize some references to Christian spirituality that exist in Polish literature.
Key words: spirituality; Christian spirituality; post-1989 literature; sacrum; relationship with
God; Theology of the Spirituality.
Jan Pawe II, przemawiaj ac 2 czerwca 1980 roku w siedzibie UNESCO, zwróci uwage na zwi azek kultury z dos´wiadczeniem tozsamos´ci narodowej i chrzes´cijan´skiej Europy. Obecne tempo zycia i zmian zachodz acych we wspóczesnym s´wiecie, przemiany spoeczne, nowe pr ady w kulturze1 stawia-j a czowieka wobec pytan´ o zachowanie tej tozsamos´ci. Literature jako prze-jaw zycia kulturalnego – takze wspóczesnej doby – mozna potraktowac´ jak
Dr hab. Anastazja SEUL Uniwersytet Zielonogórski, Instytut Filologii Polskiej, Pra-cownia Badan´ nad Aksjologi a w Jezyku i Kulturze; adres do korespondencji: ul. Wojska Pol-skiego 69; 65-625 Zielona Góra; e-mail: A.Seul@wp.pl
1Zob. o przemianach w kulturze XX wieku, które poprzedziy to, czym s´wiat zyje obec-nie: G. GÓRNY, Krótki esej o poezji XX wieku, w: TENZ E, Demon poudnia, Warszawa 2008, s. 187-201.
swoisty „sejsmograf” rejestruj acy, czym zyje obecny s´wiat; literatura nie przestaje byc´ zwierciadem przechadzaj acym sie po gos´cin´cach obecnego przeomu wieków. Jak w tym zwierciadle odbija sie duchowy wymiar ludz-kiego zycia? Czy jest w nim miejsce dla duchowos´ci chrzes´cijan´skiej? Za-pewne trzeba wiekszego dystansu czasowego, by dokadnie zbadac´ to zagad-nienie. Zasuguje ono na gruntowniejsze opracowanie niz szkic pisany w cza-sie, gdy okres literacki, o którym mowa, znajduje sie dopiero in statu
nas-cendi.
1. KOPOTY Z METODOLOGI A
Zagadnienie duchowego wymiaru wspóczesnej literatury jest znakiem szer-szego zjawiska, jakim s a rózne przejawy duchowos´ci w kulturze, a pojawio sie ich stosunkowo duzo takze w zyciu literackim po roku 1989 uwazanym przez wielu za swoist a cezure2. „Zmiany zachodz ace w kulturze po 1989 ro-ku stawiay literature – znów paradoksalnie – w trudnej sytuacji. Zniesienie cenzury dla prasy, radia, telewizji oznaczao mozliwos´c´ i prawo mówienia o wszystkim, przekazywania prawdy i nieprawdy, domysu i mistyfikacji”3. Tak rozumiana wolnos´c´ sowa stanowi jednak wyzwanie zarówno dla twór-ców literatury jak i jej czytelników. Potwierdza to wypowiedz´ literaturoznaw-cy: „Po totalitaryzmach, po supremacjach «jedynie susznych ideologii», tak waznych w historii XX wieku, ksztatuje sie kultura demokratyczna, wielo-w atkowa, pena sprzecznos´ci, przeciwstawnych postaw s´wiatopogl adowych, rozporoszona i alternatywna. Kazdy w niej, i «odbiorca», jej uczestnik, i twórca bedzie musia samodzielnie wybierac´”4.
Wybór ten decyduje takze o ksztacie literatury okresu przeomu. O jej ce-chach pisze Jerzy Jastrzebski, zauwazaj ac, ze w latach osiemdziesi atych litera-tura polska wesza w stan przewlekego kryzysu i przestaa byc´ „narzedziem suz acym narodowej sprawie, rezerwuarem pamieci historycznej, ostoj a war-tos´ci”5. Podobnie diagnozuj a sytuacje literatury wspóczesnej Rafa Grupin´ski
2Zob. dyskusje na ten temat przedstawion a przez poznan´skich badaczy: P. C
ZAPLIN´ SKI, P. S´LIWIN´ SKI, Literatura polska 1976-1999. Przewodnik po prozie i poezji, Wydawnictwo Lite-rackie, Kraków 2000, s. 208-216.
3S. B
URKOT, Literatura polska w latach 1986-1995, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 1997, s. 11.
4Tamze, s. 105. 5J. J
ASTRZE BSKI, „Literatura wesza w stan przewlekego kryzysu…”. Ankieta „NaGosu”. Koniec lat osiemdziesi atych , „NaGos” 1990, nr 1, s. 66.
i Izolda Kiec, zwracaj ac uwage na omijanie „s´mietnika mitów i wyobrazen´” i jej niechec´ do podejmowania patriotycznych, „zbiorowych obowi azków”6. O nowych kierunkach rozwoju zycia literackiego i pojawieniu sie „duchowej przestrzeni”, w latach osiemdziesi atych, pisze równiez Jan Bon´ski7, odpo-wiadaj ac na pytania redaktorów „NaGosu”: „Co sie stao z kultur a w prze-ksztacaj acej sie gwatownie rzeczywistos´ci? Co byo najbardziej znacz acym (i najbardziej charakterystycznym) rysem zycia duchowego, intelektualnego i artystycznego tych lat? Czy wytworzyy one jakies´ formy uczestnictwa w przestrzeni duchowej?”8. Powracaj acy przymiotnik „duchowy” nie ma zabarwienia konfesyjnego. Wskazuje raczej na to, co jest wytworem ludz-kiego umysu, przejawem jego wewnetrznych horyzontów, s´wiata pragnien´, d azen´, wyobrazen´. Nie sygnalizuje wprost odniesienia czowieka do sacrum. Jednak tez tego odniesienia nie wyklucza.
Wojciech Kudyba, pisz ac o duchowos´ci (i sacrum) w badaniach literac-kich, zauwaza, ze kategoria duchowos´ci, która obecnie coraz czes´ciej pojawia sie w refleksji literaturoznawczej, traktowana jest bardzo szeroko, a sam ter-min „duchowos´c´” jednak nie ma jeszcze statusu terter-minu naukowego, gdyz jak dot ad w polskim literaturoznawstwie nie zosta on jednoznacznie zdefi-niowany, nie wyznaczono mu s´cisego zakresu znaczeniowego9. Dotychczaso-we prace badaczy, pisz acych o obecnos´ci tematyki religijnej w utworach lite-rackich, s´wiadcz a o interdyscyplinarnych poszukiwaniach podejmowanych w tym kierunku. Krzysztof Dybciak odwouje sie m.in. do prac socjologów, pisz ac o poezji Karola Wojtyy10. Dorota Heck wykorzystuje filozoficzne
6„W tym miejscu zaczyna sie opowies´c´ o nowej literaturze. Opowies´c´ o tym, jak zaczea sie wydobywac´ spod jarzma stereotypu patriotycznego, narodowej symboliki. Jak pielegnuj ac uzyskan a wolnos´c´, tworzya z niej wasny s´wiat, omijaj ac s´mietnik zuzytych mitów i wyobra-zen´. Jak prowokacyjnie nazwaa sie niechcian a, osobn a, barbarzyn´sk a, by juz nikt niczego od niej w imie zbiorowych obowi azków nie z ada […]. Efektem tej gwatownej potrzeby radykal-nego odciecia sie od najblizszej przeszos´ci byo zerwanie w poowie lat osiemdziesi atych gównych w atków najnowszej tradycji”. R. GRUPIN´ SKI, I. KIEC, Niebawem spadnie boto, czyli kilka uwag o literaturze nieprzyjemnej, Poznan´ 1997, s. 10. Cytowany fragment zatytuowany zosta Nowa literatura.
7J. B
ON´ SKI, „Rok 1989 jest równie wazny co 1918...”. Ankieta „NaGosu”. Koniec lat osiemdziesi atych, „NaGos” 1990, nr 1, s. 60-61.
8 Redakcja [„NaGosu”], Ankieta „NaGosu” Koniec lat osiemdziesi atych , „NaGos” 1990, nr 1, s. 59.
9 W. K
UDYBA, Sacrum i „duchowos´c´” w polskich badaniach literackich, „Religious and Sacred Poety: An International Quarterly of Religion. Culture and Education” 2013, nr 1, s. 69-70.
10K. D
znaczenie terminu „duchowos´c´” i przedstawia j a jako pozamaterialny aspekt bytu czowieka11. Autorka stawia teze, ze „istnieje we wspóczesnej literatu-rze polskiej oryginalna forma duchowos´ci, która pliteratu-rzeciwstawia sie nihilizmo-wi”12. Zofia Zarebianka w artykule Rzeczywistos´ci i duch(owos´c´) w nowej
poezji na przykadzie twórczos´ci pokolenia „bruLionu” odnosi sie do badan´
religioznawczych, które przeprowadzi Mircea Eliade13. Mirosawa Odakow-ska-Kuflowa pisze o aspektach psychologicznych14, zwracaj ac uwage na duchowy wymiar bohaterów wspóczesnych powies´ci kontynuuj acych nurt powies´ci „katolickiej”. Natomiast cytowany juz Wojciech Kudyba zauwaza niebezpieczen´stwo rozmycia znaczenia sowa „duchowos´c´” ze wzgledu na jego uzywanie (naduzywanie?) przez ruch New Age i proponuje literaturo-znawcom uwzglednienie jego znaczenia, jakie funkcjonuje w teologii. Znacze-nie to mogoby okazac´ sie waznym obszarem inspiracji dla badan´ literatury. Autor uzasadnia swe stanowisko pisz ac, iz w teologii „od dawna wypracowa-no nie tylko szeroki, ale i subtelny i precyzyjny sposób pojmowania omawia-nego pojecia”15.
Przedstawiciele teologii duchowos´ci podaj a wiele definicji os´wietlaj acych znaczenie terminu „duchowos´c´” i „zycie duchowe” z róznych stron16. Teolo-gowie chrzes´cijan´scy s a zgodni co do tego, iz termin „duchowos´c´” zakada relacje z Bogiem, która jest mozliwa ze wzgledu na dar „Ducha S´wietego, który zosta nam dany” (por. Rz 5,5). Autor jednej z definicji duchowos´ci chrzes´cijan´skiej podaje, iz jest ona „czes´ci a zycia kulturalnego i to w naj-wyzszych jego postaciach, stanowi wykwit rozwoju czowieczen´stwa w
kie-tysi aclecie, w: TENZ E, Trudne spotkanie. Literatura polska XX wieku wobec religii, Wydawnic-two Arcana, Kraków 2005, s. 218-229. Patrz nota bibliograficzna, s. 312.
11D. H
ECK, Bez znaku, bez s´ladu, bez pamieci. W kregu problemów duchowos´ci we wspó-czesnej literaturze polskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2004, s. 7.
12Tamze, s. 5.
13Korzystam z artykuu zamieszczonego w: Z. Z
ARE BIANKA, Czytanie sacrum, Stowarzy-szenie Pisarzy Polskich. Instytut Wydawniczy „Maximum”, Kraków–Rzym 2008, s. 88-98.
14M. ODAKOWSKA-KUFLOWA, „Instalacja Idziego” Jerzego Sosnowskiego na tle nowej generacji powies´ci „katolickiej”, w: Sacrum na nowo poszukiwane. O literaturze polskiej po 1989 roku, red. M. Odakowska-Kuflowa, L. Giemza, Wydawnictwo KUL, Lublin 2015, s. 183-214.
15W. K
UDYBA, Sacrum i „duchowos´c´” w polskich badaniach literackich, s. 71. 16Zob. M. C
HMIELEWSKI, Duchowos´c´, w: Leksykon duchowos´ci katolickiej, Wydawnic-two M, Lublin–Kraków 2002, s. 226-232; J.W. GOGOLA, Teologia komunii z Bogiem, Wydaw-nictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2001, s. 17-21; S. WITEK, Teologia zycia duchowego, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1986, s. 12-16.
runku najszlachetniejszym, bo zwi azanym z osobow a Wartos´ci a absolut-n a”17. Inny teolog takze podkres´la kulturowy aspekt duchowos´ci, zwracaj ac uwage na rózne sposoby wyrazania swej wiary w danym czasie i – jak s adze mozna byoby dodac´ – i przestrzeni; takze tej geograficznej18. Mówi ac zas´ o zyciu duchowym, warto zwrócic´ uwage na to, ze ma ono charakter dyna-miczny: jest w nim miejsce na poszukiwanie, b adzenie, nawet na grzech czy niedoskonaos´c´; jest w nim miejsce na dos´wiadczenie duchowych zmagan´, a takze na dos´wiadczenie mistyczne19.
Istot a duchowos´ci chrzes´cijan´skiej jest rozwój relacji z Bogiem i troska o ci age jej pogebianie. Teologia duchowos´ci wyonia sie stosunkowo nie-dawno z teologii moralnej, która do dzis´ zajmuje sie zagadnieniami ludzkich postaw oraz czynów i rozpatruje je w s´wietle Biblii i Tradycji. Powyzszy kontekst teologiczny pozwala – jak s adze – na postawienie dwóch problemów badawczych, które bed a tematem niniejszego artykuu: jakie mozna odnalez´c´ w literaturze wspóczesnej s´lady odniesien´ do Boga, który jest bliski czowie-kowi? (Aspekt blizszy teologii duchowos´ci); w jaki sposób autorzy utworów literackich przedstawiaj a takze kondycje wspóczesnego czowieka, jako istoty poszukuj acej, w atpi acej czy b adz acej na drogach wiary? (Aspekt blizszy teologii moralnej). Próby poszukiwania odpowiedzi na te pytania zostan a przedstawione w dwóch nastepnych punktach artykuu.
2. NA S´LADACH DUCHOWOS´CI W LITERATURZE. BÓG BLISKI: DROGA PROSTA
W twórczos´ci wielu autorów Bóg ukazany jest jak ktos´ obecny w ludzkim zyciu, ktos´, kto stanowi oparcie dla czowieka, jest z´ródem poczucia sensu i nadziei. W wielu utworach relacja czowieka do Boga widoczna jest zarów-no w planie tres´ci, jak i w sposobie wyrazania. Nie brakuje dzis´ autorów,
17S. W
ITEK, Teologia zycia duchowego, s. 15.
18„Terminem tym okres´la sie sposoby, za pomoc a których czowiek wierz acy lub grupa wierz acych wyraza swoj a wiare w okres´lonym czasie”. L. CREMASCHI, Duchowos´c´, w: Ency-klopedia chrzes´cijan´stwa. Historia i wspóczesnos´c´. 2000 lat nadziei, Jednos´c´, Kielce 2000, s. 181.
19J.W. GOGOLA, Teologia komunii z Bogiem, s. 23-27; IGNACY LOYOLA, C´wiczenia du-chowne, Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, Kraków 2002; FAUSTYNAKOWALSKA, Dzienni-czek. Miosierdzie w duszy mojej, Wydawnictwo Ksiezy Marianów, Warszawa 2003.
takich jak np. Adam Ziemianin, którzy wyraz´nie nawi azuj a do struktur modli-tewnych. W jego twórczos´ci, jak pisze Zbigniew Anders, znalez´c´ mozna wiersze-modlitwy, wiersze westchnienia – niczym akty strzeliste, osobiste monologi kierowane ku Bogu, a takze parafrazy tekstów kos´cielnych20. Inny literaturoznawca przedstawia tego samego poete i analizuje jego wiersz o zna-cz acym tytule: Antyfona do szuflady (z tomiku Pod jednym dachem), rozpo-czynaj acy sie od sów:
Szuflado moja aski pena
Choc´ ciezka od grzechów lekkich.
Zaczerpniety z liturgii tytu Antyfona, a takze parafraza apostrofy znanej modlitwy przywouje na mys´l sfere sakraln a21. Odniesienie to pogebione zostaje przez ekspresywn a gre sów: „ciezka od grzechów lekkich”, która takze ma religijne konotacje. Podobnie analiza dalszych wersów pozwala dojs´c´ do wniosku, iz przedstawiona relacja do Boga jest widoczna nie tylko w sposobie wyrazania, lecz i w planie tres´ci. Autor, kon´cz ac swe refleksje, stwierdza: „szuflada staje sie acznikiem trzech faz temporalnych: przeszos´ci, teraz´niejszos´ci i przyszos´ci, takze czasu zewnetrznego, historycznego i we-wnetrznego”22. Pogebiona interpretacja pozwala wnioskowac´, iz czas, który przedstawia poeta, jest czasem s´wietym – kairos, gdyz podmiot liryczny wska-zuje pos´rednio obecnos´c´ i dziaanie Boga w prezentowanej rzeczywistos´ci.
Blizsza lub dalsza relacja czowieka do Boga sygnalizowana jest takze we wspóczesnych utworach poprzez aluzje, cytaty, symbole, a takze sfere aksjo-logiczn a23. Interesuj aca pod tym wzgledem jest powies´c´ Poczwarka Doroty Terakowskiej, odczytana w konteks´cie biblijnym i soteriologicznym. Imiona rodziców: Adam i Ewa oraz rytm siedmiu dni stworzenia (przywoywany poprzez cytaty z Ksiegi Rodzaju) i ostatni dzien´ „ósmy” przeplata sie z ryt-mem zycia wspóczesnej rodziny. Widoczne tempo zycia, pogon´ za karier a (on: prezes amerykan´skiej firmy informatycznej; ona menager w firmie
japon´-20Z. ANDERS, Mitologie Adama Ziemianina, w: Inna literatura? Dwudziestolecie 1989-2009, cz. II, red. Z. Anders, J. Pasterski, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2010, s. 69.
21M. BARAN, Poetycka kategoria czasu w poezji Adama Ziemianina, w: Inna literatura? Dwudziestolecie 1989-2009, red. A. Anders, J. Pasterski, Rzeszów 2010, s. 83.
22Tamze.
23P. NOWACZYN´ SKI, O badaniach nad literatur a religijn a w KUL, w: Religia a literatura w publikacjach KUL 1918-1993, oprac. J. Gotfryd, E. Kotunowska, M. Kunowska-Porebna, P. Nowaczyn´ski, RW KUL, Lublin 1996 s. 17.
skiej) obrazuje skale niedojrzaos´ci dwojga dorosych ludzi, gdy w ich zyciu pojawio sie dziecko Marysia. Dziewczynka z zespoem Downa, o której tata mówi posuguj ac sie bezosobowym zaimkiem: „to”. Autorka podejmuje wazne pytania egzystencjalne i aksjologiczne, które rozjas´nia perspektywa wiary chorej dziewczynki, potrafi acej przezwyciezyc´ wasn a uomnos´c´24. W powies´ci Doroty Terakowskiej Biblia odgrywa istotn a role w strukturze utworu oraz stanowi podstawowe kryterium oceny moralnej zachowania boha-terów25.
Motywy zaczerpniete z Pisma S´wietego wyraz´niej obecne s a w innych utworach, których akcja przenosi czytelnika w czasy biblijne i powala do-strzec, jak mogli ksztatowac´ sw a relacje z Bogiem ich bohaterowie zyj acy za czasów Jezusa26, a takze w czasach i Starego, i Nowego Testamentu27. Opowiadania te, jak zaznacza Tomasz Garbol, utrzymane s a w konwencji apokryfu28. Biblia jest takze ksieg a, któr a autorzy esejów przyblizyli czytel-nikom. Wypowiedzi te odsaniaj a m adros´ci nauczycieli zydowskich29 oraz prezentuj a sylwetki biblijnych kobiet30. Wszystkie te utwory, nawi azuj ace do ksi ag Starego i Nowego Testamentu, stawiaj a czytelnikowi pytania o roz-wój jego wiary i mog a prowadzic´ do podjecia decyzji uwaznej lektury Biblii i troski o pogebienie przyjaz´ni z Bogiem i Jego s´wietymi w wymiarze
com-munio sanctorum.
W literaturze wspóczesnej obecny jest nurt prozy, której bohaterami s a kapani. Takze i te ksi azki podejmuj a miedzy innymi tematyke rozwoju zycia duchowego. Mirosawa Odakowska-Kuflowa w artykule, pos´wieconym
zagad-24W. TOMASZEWSKACR, Bóg stworzenia i Bóg zmartwychwstania. Modalnos´c´ dos´wiad-czenia Boga w powies´ci Doroty Terakowskiej „Poczwarka”, w: Sacrum na nowo poszukiwane. O literaturze polskiej po 1989 roku, s. 215-236.
25M. ODAKOWSKA-KUFLOWA, Sacrum w literaturze po 1989 roku, „Polonistyka” 2014, nr 7, s. 7.
26J
ADWIGA STABIN´ SKA OSB, Prorokini Anna. Powies´c´ biblijna, Wydawnictwo WAM, Kraków 2012; A. TURCZYN´ SKI, Jawnogrzesznica i Pan, W Drodze, Poznan´ 2009; G. KE DZIORA, Pod azaj ac za Panem, Warszawska Firma Wydawnicza, Warszawa 2010.
27J. S
IEPSIAK, Miedzy deszczem a rynn a. Dylematy postaci biblijnych, Wydawnictwo WAM, Kraków 2010.
28T. G
ARBOL, Otwórz sie. Kilka refleksji o literaturze i chrzes´cijan´stwie, „Ethos” 29(2016), nr 3, s. 172.
29P. S´PIEWAK, Ksiega nad Ksiegami. Midrasze, ZNAK, Kraków 2004; P. S´PIEWAK, Piec´ ksi ag Tory. Komentarze, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 2012.
30E. A
DAMIAK, Kobiety w Biblii. Stary Testament, ZNAK, Kraków 2006; E. ADAMIAK, Kobiety w Biblii. Nowy Testament, Biblioteka „Wiezi”, Kraków 2010.
nieniom obecnos´ci tematyki sakralnej w literaturze31, prezentuje najpierw tryptyk Jana Grzegorczyka32, a nastepnie powies´ci szes´ciu innych auto-rów33. Lubelska badaczka, podsumowuj ac swe refleksje, dotyka problematy-ki duchowos´ci, a wiec relacji do Boga, która decyduje o ksztacie jego odnie-sien´ do bliz´niego: „We wszystkich utworach sprawa wiary ksiedza, typ pre-zentowanej przez niego postawy duchowej, takze jego relacji z przeozonymi oraz ze zwykymi ludz´mi, tak wierz acymi jak niewierz acymi, s a ukazywane jako wazne. Ksi adz interesuje pisz acych, a mozna domniemywac´, ze czytelni-ków, was´nie dlatego, ze jest kapanem: kims´ odmiennym, sytuowanym – przynajmniej w zaozeniach – w wiekszej bliskos´ci sfery sakralnej niz prze-cietny czowiek; ponosz acy wieksz a odpowiedzialnos´c´ za wasn a relacje z Bo-giem oraz za przyblizanie tego, co niewidzialne, innym”34. Sowa te z pew-nos´ci a mozna takze odnies´c´ do ksi azki dominikanina, autora krótkich opo-wiadan´ ukazuj acych codzienne zycie zakonników (kapanów), ich zmagania, wybory – nie tylko te dokonywane w s´wietle aski35.
Oprócz prozy o kapanach jest tez proza pisana przez kapanów, której mozna równiez sie przygl adac´ pod k atem przedstawionych w niej relacji do Boga, jak np. czytaj ac zbiór opowiadan´ sercanina ks. Józefa Lacha Mimo
drzwi zamknietych36. Kontynuowany jest nadal nurt „poezji kapan´skiej”37,
31M. O
DAKOWSKA-KUFLOWA, Sacrum w literaturze po 1989 roku, s. 5-8. 32J. G
RZEGORCZYK, Przypadki ksiedza Grosera: Adieu, W Drodze, Poznan´, 2003; Trufle, W Drodze, Poznan´ 2004; Cudze pole, Zysk i S-ka, W Drodze, Poznan´ 2007.
33Kazimierz Braun w Dniu s´wiadectwa przedstawia kapana, który zafascynowany jest postaci a Jana Pawa II i jego kapan´sk a duchowos´ci a; Piotr Kobza w Polskich rekolekcjach zarysowuje sylwetke pracownika watykan´skiej kurii, który zosta biskupem ubogiej diecezji i przedstawia owocne zderzenie dwóch s´wiatów: tradycyjnej religijnos´ci mieszkan´ców wschod-niej Polski oraz niekonwencjonalnych metod ewangelizacyjnych pasterza diecezji; Maciej Grabski, jako autor dwóch powies´ci: Ksi adz Rafa oraz Ksi adz Rafa. Niespokojne czasy, przedstawia proboszcza maej wiejskiej parafii, który stara sie dbac´ nie tylko o zycie duchowe swych parafian. Szczepan Twardoch w groteskowej powies´ci Epifania wikarego Trzaski anali-zuje proces ksiedza poddanego pokusie demonicznej. Mimo przyjetej poetyki groteski, temat wiernos´ci kapan´skiemu powoaniu jest traktowany z ca a powag a; Marcin Wron´ski napisa krymina Officium secretum. Pies Pan´ski, którego bohater dr Marek Glin´ski, z zakonu domini-kanów, jest genialnym detektywem, odznacza sie specyficzn a duchowos´ci a i plamami na zycio-rysie z modych lat, które przebiegy za czasów PRL. Jarosaw Naliwajko SJ w powies´ci Zero przedstawia problemy kapana-zakonnika, który ze wzgledu na nierozwi azanie problemów z do-mu rodzinnego przezywa ci agy kryzys powoania. Por. M. ODAKOWSKA-KUFLOWA, Sacrum w literaturze po 1989 roku, s. 7.
34M. ODAKOWSKA-KUFLOWA, Sacrum w literaturze po 1989 roku, s. 7.
35K. POPAWSKIOP, Oczko. Miniatury (anty) klerykalne, W Drodze, Poznan´ 2015. 36J. L
ACH, Mimo drzwi zamknietych, Wydawnictwo Ksiezy Sercanów Dehon, Kraków 2014.
któremu patronowa ks. Jan Twardowski. Jego wiersze, mae formy prozator-skie s a s´wiadectwem poszukiwania swej drogi duchowej nie tylko poprzez odwoania do s´w. Franciszka z Asyzu38, lecz i do s´w. Teresy z Lisieux39. Autorka nowej monografii o Janie Twardowskim ujea duchowos´c´ „Jana od biedronki” w 10 kregach tematycznych, wyznaczanych przez 10 rozdziaów ksi azki: wrazliwos´c´ na s´wiat przyrody i postrzeganie go w perspektywie wiary; ludzka cielesnos´c´ jako rzeczywistos´c´ trudna, lecz wartos´ciowa; s´wiat ludzkich relacji i cierpienie samotnos´ci; dos´wiadczenie bólu, który odsania ludzk a wrazliwos´c´; kategoria dzieciectwa [takze dzieciectwa Bozego]; miej-sce kobiet w Kos´ciele; chrzes´cijan´ska nadzieja w perspektywie Bozego Mio-sierdzia; dos´wiadczenie nocy wiary; s´wietos´c´ dni powszednich; suzebnos´c´ poezji40. Wszystkie wymienione zagadnienia stanowi a dla ks. Jana Twardo-wskiego przestrzenie spotkania z Bogiem, pogebiania tej relacji, któr a uzna za najwazniejsz a w swoim zyciu.
S adze, ze sowa Bozeny Chrz astowskiej mozna odnies´c´ do literatury uka-zuj acej znaczenie chrzes´cijan´skiej duchowos´ci: „Dzieo literackie «ocala i le-czy dusze» […]. Wspomaga czowieczen´stwo, szuka dobra, budzi nadzieje, szuka Boga w relacjach miedzy ludz´mi – empatii, prawdy, poszanowania Innego”41.
3. NA S´LADACH DUCHOWOS´CI W LITERATURZE. BÓG ODLEGY: ZAWIOS´CI I KOMPLIKACJE
Ws´ród autorów wspóczesnej literatury s a tacy, którzy w atpi a, b adz a i po-szukuj a. S a utwory, w których poeta przemawia w imieniu tych, którzy kon-testuj a, neguj a, profanuj a rzeczywistos´c´ sakraln a42. S a utwory przedstawia-j ace uczucie pustki, bezsensu, wskazuj ace na swoiste dos´wiadczenie otchani,
37Po 1989 roku publikuj a swe wiersze nadal: Janusz Artur Ihnatowicz, Janusz Adam Kobierski, Wacaw Oszajca, Janusz Opalin´ski, Jerzy Szymik, Alfred Wierzbicki.
38A. SULIKOWSKI, „Serce czyste...” S´wiat poetycki ks. Jana Twardowskiego, Gaudium, Lublin 2004.
39A. M
AZAN-MAZURKIEWICZ, Liryka ks. Jana Twardowskiego. Spotkanie ze s´w. Teres a z Lisieux, ódz´ 2014.
40Tamze, s. 28-278. 41B. C
HRZ ASTOWSKA, Mówic´ „jezykiem anioów”, „Polonistyka” 2014, nr 7, s. 13. 42Z. Z
które odkrywa Boga przez Jego brak43. Te fenomeny mozna zaobserwowac´ na przykadzie tekstów lirycznych.
W bardzo bezpos´redni sposób o swojej drodze od ateizmu, poprzez we-wnetrzny przeom, az do dos´wiadczenia bliskiej zazyos´ci z Bogiem pisze Piotr Cielesz. Jego utwory – zdaniem Wojciecha Kudyby – „wpisuj a sie w dug a tradycje «zyciopisania» […] z jego tekstów pisanych od poowy lat 80. az do dzis´ wyania sie nie tyle portret epoki, ile obraz wewnetrznych do-s´wiadczen´ – mieszcz acych sie w ramach szeroko rozumianej duchowos´ci”44. Id ac za cytowanym badaczem, wybieram trzy fragmenty poetyckiego zapisu drogi duchowej poety:
moja babcia stiepanida szymonowna wierzy w boga w dziadka i w swoich wnuków tak wierzy
ze boje sie jej powiedziec´ „babuszka ja ateist45.
Wiersz ten, pisany w 1989 roku, oddaje prawde o tym, jak siebie i swych bliskich postrzega wówczas prawie trzydziestoletni poeta: silne wiezi rodzin-ne, prostota wiary babci, szacunek dla jej przekonan´ religijnych, diametralnie róznych od jego postawy wobec Boga. Literackim s´wiadectwem przeomu w postawie wobec Boga jest utwór, wydany w 2006 r., którego znacz acy tytu Dugo mnie u Ciebie nie byo sygnalizuje zmiane perspektywy spojrze-nia na siebie i na Boga. To wyznanie podmiotu lirycznego mozna utozsamic´ z wyznaniem poety. Wojciech Kudyba, odnosz ac sie do tego wiersza, zwraca uwage na jego charakter gawedy, podkres´la rozliczeniowy charakter utworu. Zatrzymuje sie przy formie gramatycznej czasu przeszego i wnioskuje, iz jest ona s´wiadectwem dystansu czasowego oraz mentalnego46. Z biegiem lat relacja poety z Bogiem sie pogebia, w wierszach pojawia sie ton poufaos´ci. Wzrasta jego zarliwos´c´ religijna i zawierzenie Bogu, w którym tez dostrzega wielkiego sprzymierzen´ca w walce z demonem:
Chwale cie Jezu codziennie
nawet wtedy kiedy przed snem szatan szepcze mi do ucha
43P. N
OWACZYN´ SKI, O badaniach nad literatur a religijn a w KUL, s. 17. 44W. K
UDYBA, Piotr Cielesz. Nawrócony, w: TENZ E, Generacja z´le obecna, Sopot 2014, s. 84.
45Cyt. za: tamze, s. 85. 46Tamze, s. 88, 93.
„powies´ sie Pietrze
w azience na kaloryferze powies´ sie twoje zycie jest pozbawione sensu” i ja z ledwos´ci a odpycham od siebie te straszliwe sowa47.
Zdaniem Kudyby, jest to przykad demonizacji choroby (zespó depresyj-no-urojeniowy), dlatego walka z chorob a jest dla poety walk a z diabem48. Nie mozna jednak wykluczyc´ autentycznego zmagania z siami ciemnos´ci49. Inny autor, dos´wiadczaj acy cierpienia, to Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki. W jego wierszach pojawia sie problem wiary, niewiary, grzechu, zniewolenia, ale i skruchy, woania do Boga50. Podmiot liryczny jego wierszy poszukuje Boga, dos´wiadczaj ac pustki relacji homoerotycznych i bólu choroby – schi-zofrenii (Nenia i inne wiersze ks. I „III”), jak mozna odczytac´ fragment wier-sza Szpital s´w. Klary (Nenia i inne wiersze, ks. II, „LXXV”)
w rzeczach czystych niechaj bedzie Twój dom A w rzeczach nieczystych moje umieranie […]
tak wielkie w nieczystos´ci moje umieranie ze gdybym mia z martwych powstac´ To tylko przez czowieczy brud51.
Metafory homoseksualizmu, pojmowanego jako choroba i s´lady meskich relacji erotycznych widzianych jako grzech a nawet zbrodnia, s a rozsiane w poezji Dyckiego. To trudne dos´wiadczenie jest jednak woaniem o ocalenie, staje sie okazj a, by stan ac´ przed Bogiem penym miosierdzia:
47P. C
IELESZ, chwale [sic!] Cie Jezu; cyt. za: tamze, s. 92-93. 48W. K
UDYBA, Piotr Cielesz. Nawrócony, s. 91, 94.
49Otwarcie czowieka na dziaanie demona moze byc´ powodem choroby psychicznej. Przykadem jest nastolatek, który na skutek suchania muzyki satanistycznej zachorowa na schizofrenie. Dziekuje za te uwage ks. Edmundowi Szaniawskiemu MIC, który przez 11 lat peni posuge egzorcysty.
50J. P
ACZES´NIAK, Ta ciemnos´c´ teraz i ta ciemnos´c´ po tem [sic!] (czyli o rzeczach nie do pogodzenia” w poezji Eugeniusza Tkaczyszyna-Dyckiego), w: „jesien´ juz Panie a ja nie mam domu”. Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki i krytycy, red. G. Jankowicz, Stowarzyszenie na Rzecz Kultury Krakowa, Kraków 2001, s. 39-41.
51E. TKACZYSZYN-DYCKI, Szpital s´w. Klary (Nenia i inne wiersze, ks. II, „LXXV”); cyt. za: J. PACZES´NIAK, Ta ciemnos´c´ teraz i ta ciemnos´c´ po tem [sic!] (czyli o rzeczach nie do pogodzenia” w poezji Eugeniusza Tkaczyszyna-Dyckiego), s. 40.
niech bedzie pochwalony Jezus Chrystus który cierpi bluz´nierców a nie zsya na nich s´mierci52.
Lecz wizerunek Boga nie jest tak jednoznaczny, o czym przekonuje Wie-saw Felski, przywouj ac fragmenty utworów, które mogyby byc´ odczytane jako bluz´niercze. Oto jeden z nich:
Panie ja nie odbiegem ja nie porzuciem Tego domu
We mnie tylko wilk Dobry Pasterzu wbi swoje zeby53.
Mozna tu dostrzec niewyrazon a wprost skarge, ze Dobry Pasterz nie za-pewni bezpieczen´stwa czowiekowi, który nie oddali sie od Niego, mozna odczytac´ ton pretensji czy oskarzenia. Ale mozna tez – jak proponuje Wie-saw Felski, przyjmuj ac wnioski Zofii Zarebianki – uznac´, ze ferowanie tego typu „wyroków o bluz´nierczym charakterze utworów jest zbyt pochopne. Poezja tego pokolenia potrzebuje jeszcze swoich kryteriów i swojego wasne-go warsztatu metodologicznewasne-go”54.
*
Ten nowy warsztat jeszcze czeka na opracowanie. Kryteria suz ace badaniu przejawów duchowos´ci – na blizsze okres´lenie. Dziaania s a tym bardziej potrzebne, gdyz jak pisze Bozena Chrz astowska „W s´rodowisku uczonych istnieje cos´ na ksztat «politycznej poprawnos´ci» zgoda na nieuchronnos´c´ postepuj acej niewiary, na przemilczenie religijnos´ci w kulturze, która jest czesto interpretowana jako przejaw konserwatyzmu”55. A tymczasem – jak s adze – dalsze poszukiwanie s´ladów duchowos´ci chrzes´cijan´skiej w literaturze moze okazac´ sie bardzo przydatne dla zachowania ci agos´ci kulturowej. Moze
52Tamze, s. 41. 53E. T
KACZYSZYN-DYCKI, Panie ja nie odbiegem; cyt. za: W. FELSKI, Wybrane aspekty liryki religijnej w twórczos´ci poetów debiutuj acych po 1989 roku, w: Inna literatura? Dwu-dziestolecie 1989-2009, t. II, red. Z. Anders, J. Pasterski, Rzeszów 2010, s. 155.
54W. F
ELSKI, Wybrane aspekty liryki religijnej w twórczos´ci poetów debiutuj acych po 1989 roku, s. 166-167. Autor powouje sie na prace: Z. ZARE BIANKA, De (kon)strukcja sac-rum?, s. 109.
55B. C
HRZ ASTOWSKA, Mówic´ „jezykiem anioów”, „Polonistyka” 2014, nr 7, s. 9. Autorka w przypisie dodaje: „Bywa i tak, ze niezaleznie od s´wiatopogl adu, badacz wyposazony w wie-dze religioznawcz a, biblijn a i konteksty filozoficzne, interpretuje literature wbrew wyrazonej wyzej „(nie)poprawnos´ci”, przypis nr 2, s. 14.
przeciwstawic´ sie tendencjom do ulegania modzie na propagowanie ducho-wos´ci zwi azanej z nurtem New Age, duchowos´ci, w której to czowiek zaj-muje miejsce Boga. Byc´ moze tez okaze sie, ze w dobie komercjalizacji kultury i lansowania tendencji lewicowo-liberalnych, literatura staje sie „krzy-wym zwierciadem”, o czym juz Stendhal nie napisa... Warto zbadac´, na jak a duchowos´c´ wskazuje wzrastaj aca popularnos´c´ literatury fantasy i obecnos´c´ realizmu magicznego. Wówczas byc´ moze literatura odsoni, czym karmi sie czowiek, który zagubi Boga lub Jego imie pisze ma a liter a. Ukaze to, czym zapenia tak powsta a pustke, tworz ac „sacrum bez Boga?”. S adze, ze warto podj ac´ te (i podobne) problemy badawcze w poszukiwaniu prawdy o kondycji czowieka pocz atku naszego stulecia.
BIBLIOGRAFIA
ADAMIAKE., Kobiety w Biblii. Nowy Testament, Biblioteka „Wiezi”, Kraków 2010. ADAMIAK E., Kobiety w Biblii. Stary Testament , ZNAK, Kraków 2006.
ANDERSZ., Mitologie Adama Ziemianina, w: Inna literatura? Dwudziestolecie 1989 – 2009, cz. II, red. Z. Anders, J. Pasterski, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszow-skiego, Rzeszów 2010, s. 59-70.
BARANM., Poetycka kategoria czasu w poezji Adama Ziemianina, w: Inna literatu-ra?, cz. II. Dwudziestolecie 1989-2009, red. A. Anders, J. Pasterski, Wydawnic-two Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2010, s. 71-86.
BON´ SKIJ., „Rok 1989 jest równie wazny co 1918...”. Ankieta „NaGosu” Koniec lat osiemdziesi atych, „NaGos” 1990, nr 1, s. 60-61.
BRAUNK., Dzien´ s´wiadectwa, Drukarnia i Ksiegarnia s´w. Wojciecha, Poznan´ 2005. BURKOT S., Literatura polska w latach 1986-1995, Wydawnictwo Edukacyjne,
Kra-ków 1997.
CHMIELEWSKI M., Duchowos´c´, w: Leksykon duchowos´ci katolickiej, Wydawnic-two M, Lublin–Kraków 2002, s. 226-232.
CHRZ ASTOWSKAB., Mówic´ „jezykiem anioów”, „Polonistyka” 2014, nr 7, s. 9-14. CREMASCHIL., Duchowos´c´, w: Encyklopedia chrzes´cijan´stwa. Historia i
wspóczes-nos´c´ 2000 lat nadziei, Jedwspóczes-nos´c´, Kielce 2000, s. 181.
CZAPLIN´ SKI P., S´LIWIN´ SKI P., Literatura polska 1976-1999. Przewodnik po prozie i poezji, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000.
DYBCIAKK., Semantyka ojczyzny i narodu w poezji Karola Wojtyy – Droga w trze-cie tysi aclecie, w: TENZ E, Trudne spotkanie. Literatura polska XX wieku wobec religii, Wydawnictwo Arcana, Kraków 2005, s. 218-229.
FAUSTYNA KOWALSKA, Dzienniczek. Miosierdzie w duszy mojej, Wydawnictwo Ksiezy Marianów, Warszawa 2003.
FELSKIW., Wybrane aspekty liryki religijnej w twórczos´ci poetów debiutuj acych po 1989 roku, w: Inna literatura? Dwudziestolecie 1989-2009, t. II, red. Z. Anders, J. Pasterski, Rzeszów 2010, s. 155-167.
GARBOL T., Otwórz sie. Kilka refleksji o literaturze i chrzes´cijan´stwie, „Ethos” 29(2016), nr 3, s. 161-174.
GOGOLAJ.W., Teologia komunii z Bogiem, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kra-ków 2001.
GRABSKI M., Ksi adz Rafa. Niespokojne czasy, ZNAK, Kraków 2011.
GRUPIN´ SKI R., KIECI., Niebawem spadnie boto, czyli kilka uwag o literaturze nie-przyjemnej, Wydawnictwo Obserwator, Poznan´ 1997.
GRZEGORCZYKJ., Nowe przypadki ksiedza Grosera: Trufle, W Drodze, Poznan´ 2004. GRZEGORCZYKJ., Przypadki ksiedza Grosera: Cudze pole, W Drodze, Poznan´ 2007. GRZEGORCZYK J., Przypadki ksiedza Grosera: Adieu, W Drodze, Poznan´ 2003. HECK D., Bez znaku, bez s´ladu, bez pamieci. W kregu problemów duchowos´ci we
wspóczesnej literaturze polskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2004.
IGNACYLOYOLA, C´ wiczenia duchowne, Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, Kra-ków 2002.
JASTRZE BSKIJ., „Literatura wesza w stan przewlekego kryzysu…”. Ankieta „NaGo-su”. Koniec lat osiemdziesi atych, „NaGos” 1990, nr 1, s. 62-66.
KE DZIORA G., Pod azaj ac za Panem, Warszawska Firma Wydawnicza, Warszawa 2010.
KOBZA P., Polskie rekolekcje, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010.
KUDYBA W., Piotr Cielesz. Nawrócony, w: TENZ E, Generacja z´le obecna, Sopot 2014, s. 83-95.
KUDYBAW., Sacrum i duchowos´c´ w polskich badaniach literackich „ Religious and Sacred Poety: An International Quarterly of Religion. Culture and Educaction”, 2013, nr 1, s. 59-77.
LACHJ., Mimo drzwi zamknietych, Wydawnictwo Ksiezy Sercanów Dehon, Kraków 2014.
MAZAN-MAZURKIEWICZA., Liryka ks. Jana Twardowskiego. Spotkanie ze s´w. Teres a z Lisieux, ódz´ 2014.
NALIWAJKO J., Zero, Wydawnictwo Novae Res, Gdynia 2013.
NOWACZYN´ SKIP., O badaniach nad literatur a religijn a w KUL, w: Religia a literatura w publikacjach KUL 1918-1993, oprac. J. Gotfryd, E. Kotunowska, M. Kunow-ska-Porebna, P. Nowaczyn´ski, RW KUL, Lublin 1996, s. 7-21.
ODAKOWSKA-KUFLOWAM., Sacrum w literaturze po 1989 roku, „Polonistyka” 2014, nr 7, s. 5-8.
POPAWSKI K., OP, Oczko. Miniatury (anty) klerykalne, W Drodze, Poznan´ 2015. Redakcja [„NaGosu”], Ankieta „NaGosu” Koniec lat osiemdziesi atych, „NaGos”
1990, nr 1, s. 59.
SIEPSIAK J., Miedzy deszczem a rynn a. Dylematy postaci biblijnych, Wydawnictwo WAM, Kraków, 2010.
SULIKOWSKIA., „Serce czyste...” S´wiat poetycki ks. Jana Twardowskiego, Gaudium, Lublin 2004.
S´PIEWAKP., Piec´ ksi ag Tory. Komentarze, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskie-go, Warszawa 2012.
S´PIEWAK P. Ksiega nad Ksiegami. Midrasze, ZNAK, Kraków, 2004. TURCZYN´ SKI A, Jawnogrzesznica i Pan, W Drodze, Poznan´ 2009.
TWARDOCH S., Epifania wikarego Trzaski, Wydawnictwo Dolnos´l askie, Wrocaw 2007.
TOMASZEWSKA W., CR, Bóg stworzenia i Bóg zmartwychwstania. Modalnos´c´ do-s´wiadczenia Boga w powies´ci Doroty Terakowskiej Poczwarka, w: Sacrum na nowo poszukiwane. O literaturze polskiej po 1989 roku, red. M. Odakowska-Kuflowa, L. Giemza, Wydawnictwo KUL, Lublin 2015, s. 215-236.
WITEK S., Teologia zycia duchowego, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1986. WRON´ SKI M,. Officium secretum. Pies Pan´ski, WAB, Warszawa 2010.
ZARE BIANKAZ., Rzeczywistos´c´ i duch(owos´c´) w nowej poezji na przykadzie
twór-czos´ci pokolenia „bruLionu”, w: Z. ZARE BIANKA, Czytanie sacrum,
Stowarzysze-nie Pisarzy Polskich. Instytut Wydawniczy „Maximum”, Kraków–Rzym 2008, s. 88-98.
ZARE BIANKA Z., De(kon)strukcja sacrum? Strategie wobec sacrum w twórczos´ci
poetyckiej po roku 1989. Rekonesans, w: Z. ZARE BIANKA, Czytanie sacrum,
Sto-warzyszenie Pisarzy Polskich. Instytut Wydawniczy „Maximum”, Kraków–Rzym 2008, s. 99-109.
ZNAKI DUCHOWOS´CI CHRZES´CIJAN´ SKIEJ WE WSPÓCZESNEJ LITERATURZE POLSKIEJ
S t r e s z c z e n i e
Artyku pt. Znaki duchowos´ci chrzes´cijan´skiej we wspóczesnej literaturze polskiej poszu-kuje odpowiedzi na pytania: Czy literatura moze obejs´c´ sie bez duchowos´ci? czy duchowos´c´ ma w naszej literaturze ksztat chrzes´cijan´ski? W tym celu artyku przedstawia rozumienie terminu „duchowos´c´” w naukach teologicznych oraz zwraca uwage na potrzebe wypracowania znaczenia tego terminu w naukach humanistycznych. Przekonuje, ze moze sie ono dokonac´ w dialogu z teologi a duchowos´ci. Przedstawione analizy tekstów literackich s a prób a scharakte-ryzowania niektórych odwoan´ do duchowos´ci chrzes´cijan´skiej, jakie istniej a w literaturze pol-skiej.
Sowa kluczowe: duchowos´c´; duchowos´c´ chrzes´cijan´ska; literatura po 1989 roku; sacrum;
