Widok Newralgiczne obszary doradztwa politycznego

MARIUSZ KOLCZYSKI *

NEWRALGICZNE OBSZARY DORADZTWA POLITYCZNEGO

Unikajc puapki uproszczonego postrzegania wspóczesnej rywalizacji poli-tycznej („amerykanizacja rywalizacji polipoli-tycznej”, „spindoctoring”1) mona niewtpliwie uzna, e pojawienie si nowej kategorii aktorów politycznych –za-wodowych konsultantów/doradców politycznych oraz rozwój brany doradztwa politycznego i szeroko rozumianych usug politycznych/kampanijnych wynikao z obiektywnych potrzeb racjonalnego, a zarazem maksymalnie efektywnego wykorzystania zasobów (kadrowych, finansowych i technologicznych), bdcych w dyspozycji poszczególnych podmiotów politycznych w kampaniach/przedsi-wziciach realizowanych w zoonym i turbulentnym rodowisku rynku politycz-nego. W tym rozumieniu wzrost znaczenia roli penionej przez doradców poli-tycznych naleaoby wiza ze stopniowym odchodzeniem od aksjologicznej orientacji przedsiwzi politycznych (w tym przede wszystkim dziaa zwiza-nych z rywalizacj wyborcz) na rzecz instrumentalno-funkcjonalnego podejcia do procesu kreowania, planowania oraz realizacji strategii politycz-nych/wyborczych. Stopniowe odchodzenie od koncepcji komunikacyjnych,

Dr hab. MARIUSZ KOLCZYSKI, prof. U – dyrektor Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa; adres do korespondencji: Instytut Nauk Politycznych i Dziennikarstwa U, ul. Bankowa 11, 40-007 Katowice; e-mail: mariusz.kolczynski@us.edu.pl

1

Rywalizacja polityczna postrzegana jako cig dziaa o charakterze manipulacyjnym zarzdzanych przez odgrywajcych zakulisowe role profesjonalnych doradców – publiczny wizerunek profesjonalistów politycznych dobrze odzwierciedla posiadajcy negatywne konotacje termin „spindoctor”(oznaczajcy osob manipulujc obrazem kampanii [polityka] w wiadomoci odbiorców, gównie przy pomocy przekazów medialnych); na róne znaczenia tego terminu w literaturze i publicystyce niemieckiej zwracaj uwag: F. E s s e r, C. R e i n e m a n n, D. F a n,

Spin Doctoring in British and German Election Campaigns, „European Journal of Communication”

centujcych priorytetow rol wartoci politycznych (ideologicznych) w kszta-towaniu efektywnych strategii politycznych na rzecz strategii „kontekstowych”, odwoujcych si do potrzeb, interesów i oczekiwa docelowych grup odbiorczych, prowadzi do daleko idcej standaryzacji2, lub wrcz rutynizacji, prowadzonych dziaa (w wymiarze merytorycznym i wykonawczym). Realizacja strategii tego typu wymaga umiejtnoci wyznaczania optymalnych w danym kontekcie sytuacyjnym celów (podjcia decyzji), adekwatnych do posiadanych zasobów, z moliwymi do skalkulowania konsekwencjami podejmowanych dzia-a 3 (czyli sformatowania takiej oferty politycznej, któr mona w optymalny sposób wpisa w aktualny polityczny kontekst sytuacyjny4).

Dynamika obserwowanego wspóczenie procesu transformacji wzorców ry-walizacji politycznej jest skorelowana przede wszystkim z zakresem i szybkoci zmian zachodzcych w rodowisku zewntrznym wobec organizacji (w otoczeniu politycznym i pozapolitycznym), oraz kierunkiem przebiegu wewntrzorganiza-cyjnych procesów adaptawewntrzorganiza-cyjnych towarzyszcych tym zmianom, prowadzcym do stopniowej modernizacji strukturalno-teleologicznej partii.5 Zakadajc prymat determinantów zewntrznych wobec organizacji (ogóu zewntrznych bodców inicjujcych proces transformacji), naley jednak mie na uwadze, e ostateczny efekt przeobrae (od zmian adaptacyjnych do przeomowych) zaley od stopnia wspódziaania i zgodnoci ukierunkowania oddziaywujcych impulsów ze-wntrznych i wewntrzorganizacyjnych (innymi sowy, nie jest moliwe rozpa-trywanie pojawiajcych si nowych rozwiza organizacyjnych jako swoistych

2

Standaryzacja merytoryczna przejawia si w instrumentalnym traktowaniu uproszczonych wartoci politycznych moliwych do zaakceptowania przez najszersze krgi odbiorców politycznych.

3

Zgodnie z weberowskim rozumieniem racjonalnoci: dziaania racjonalne ze wzgldu na cel. M. W e b e r, Gospodarka i spoeczestwo, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2002, s. 17-19.

4

Zob. P. B a i n e s, R. L y n c h, The Context, Content and Process of Political Marketing

Strategy, “Journal of Political Marketing” 2005, nr 2/3.

5

Zaleno pomidzy ostatecznym ukierunkowaniem zmian a caoksztatem endo- i egzogennych czynników warunkujcych trafnie ujli R. Harmeli K. Janda w Zintegrowanej teorii

zmian partii politycznych, wskazujc kluczowe znaczenie tych czynników, których pojawienie si

zagraa realizacji podstawowych celów organizacyjnych. Gówn rol wród impulsów zewntrznych odgrywaj zmiany: a) ukadu determinantów systemowych, b) ukadu si w obszarze rywalizacji politycznej oraz c) spadku spoecznego poparcia udzielanego danej partii. Zob. R. H a r m e l, K. J a n d a, An Integrated Theory of Party Goals and Party Change, „Journal of Theoretical Politics”/1994, nr 3; R. G i b s o n, A. R ö m m e l e, A Party-Centered Theory of

Professionalized Campaigning, „The Harvard International Journal of Press/Politics” 2001, nr 4;

R. H e r b u t, Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego 2002, s. 191-197.

i bezporednich reakcji na bodce pynce z otoczenia bez uwzgldnienia wpywu ogóu wewntrzorganizacyjnych czynników interweniujcych).

Skal wyzwa stojcych przed podmiotami rywalizacji politycznej, a zarazem rozmiar przeobrae organizacyjnych partii politycznych najlepiej odzwiercie-dlaj pojawiajce si jakociowo nowe rozwizania prowadzenia kampanii wy-borczych, stanowicych periodyczn kulminacj cyklu ycia tak definiowanych organizacji politycznych. Przyjmujc za D.M. Farrellem i P. Webbem6, e obser-wowane zmiany dotycz trzech wspózalenych wymiarów kampanii politycz-nych: 1. sposobu przygotowania kampanii – wyrazem obserwowanych zmian jest postpujca profesjonalizacja7 przygotowa do dziaa zwizanych z kolejnymi etapami rywalizacji politycznej (poczwszy od precyzyjnego rozpoznania oraz pozyskania/zagwarantowania niezbdnych, w kontekcie permanentnego charak-teru wspóczesnej rywalizacji, zasobów); 2. koncepcji zarzdzania organizacj kampanijn – kluczow rol odgrywa zmiana umiejscowienia orodka decyzyj-nego wewntrz organizacji politycznej (wzmocnienie pozycji decyzyjnej liderów partyjnych oraz wzrost znaczenia roli penionej przez zawodowy aparat biuro-kratyczny, przy jednoczesnej redukcji realnego wpywu decyzyjnego szerego-wych czonków organizacji) oraz radykalny wzrost znaczenia zewntrznych, pro-fesjonalnych organizacji doradczych, przejmujcych kolejne uprawnienia decy-zyjne; 3. przyjtych rozwiza komunikacyjnych, zmierzajcych do: a) mediaty-zacji komunikowania politycznego, z b) pochodn intensyfikacj obiegu komuni-katów politycznych oraz c) modyfikacj zawartoci apelu politycznego, przeja-wiajc si w postpujcej marginalizacji jego roli (z odniesieniem do

6

Zob. szerzej: D.M. F a r r e l l, P. W e b b, Political Parties as Campaign Organizations, [w:] R.J. Dalton, M.P. Wattenberg (ed.), Parties Without Partisans. PoliticalChange in Advanced

Democracies, Oxford: Oxford University Press 2002; M. K o l c z y s k i, Strategie komunikowania politycznego, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego 2007.

7

P. Radunski, jeden z czoowych niemieckich konsultantów politycznych, wskaza kilka najwaniejszych cech profesjonalnego stylu kampanii: 1. badania rynku politycznego jako informacyjna podstawa planu dziaa politycznych, 2. centralna rola w procesie decyzyjnym zawodowych konsultantów politycznych, 3. prymat komunikacyjny elektronicznych rodków masowego przekazu oraz 4. koncentracja dziaa wokó lidera partii lub poszczególnych kandydatów, a nie partii jako caoci. P. R a d u n s k i, Politisches Kommunikationsmanagement.

Die Amerikanisierung der Wahlkampfe – cyt. za: Ch. H o l t z - B a c h a, Professionalization of Political Communication: The Case of the 1998 SPD Campaign, “Journal of Political Marketing”

42002, nr 4; zob. take: J. T e n s c h e r, J. M y k k ä n e n, Transformation in second-order

campaigning: A German-Finnish comparison of campaign professionalism in the 2004 and 2009 European parliamentary elections, “Central European Journal of Communication” 6(2013),

nych wartoci rdzeniowych dla danego podmiotu), na rzecz apelu dostoso-wawczego (odwoujcego si do potrzeb i oczekiwa artykuowanych przez czonków segmentów odbiorczych, coraz czciej zogniskowanych na wizerunku lidera partyjnego/kandydata8). Inaczej mówic, nowe koncepcje prowadzenia przedsiwzi politycznych mona traktowa jako konsekwencj trzech wspóza-lenie przebiegajcych procesów: profesjonalizacji, mediatyzacji i deideologizacji rywalizacji politycznej, w których aktywnie uczestnicz nowe podmioty poli-tyczne (doradcy polityczni, media masowe), wykorzystujce w swoim dziaaniu nowe zasoby (przede wszystkim technologiczne i finansowe), w celu opracowania i realizacji efektywnych strategii politycznych w danym ukadzie determinantów rynkowych. Tym samym, w rezultacie dokonujcej si transformacji strategiczno-strukturalnej partie polityczne/organizacje wasne kandydatów ewoluuj w stron modelu profesjonalnej partii/organizacji wybor-czej, w której priorytetowa rola przypada profesjonalistom wiadczcym wyspecjalizowane usugi polityczne, zwizane z kreowaniem i implementacj strategii odpowiadajcej wymogom okrelonej kampanii politycznej i posiadanym zasobom organizacyjnym.

Intensywno (i de facto kierunek) przebiegu tak rozumianego procesu trans-formacji (mierzona szybkoci adaptacji i spoecznej akceptacji nowych rozwi-za ) zaley od wielu czynników zwizanych w gównej mierze z otoczeniem po-litycznym kampanii, systemem partyjnym (ujmowanym w dwóch wymiarach: or-ganizacyjnym i konkurencyjnym, rozwojem i swobod dostpu do rodków ma-sowego przekazu9, stopniem profesjonalizacji doradztwa politycznego oraz rodzajem elektoratu (poziom strukturalizacji, lojalnoci partyjnej, kierunków przepywu poparcia). W wymiarze praktycznym zmian podejcia do kampanii naley rozpatrywa w kontekcie odchodzenia od dziaa skoncentrowanych wo-kó programu, wynikajcego z utrwalonych wartoci i wizerunku partyjnego, w kierunku przedsiwzi zogniskowanych wokó osoby lidera partyjnego i/lub

8

Personalizacj treci przekazów politycznych (sprowadzenie rywalizacji politycznej do wspózawodnictwa pomidzy liderami partii politycznych) mona traktowa co najwyej jako niedoskonay substytut tradycyjnych wartoci politycznych.

9

Implementacja nowych koncepcji strategicznych jest silnie uzaleniona od stopnia rozwoju rodowiska medialnego. Bez istnienia silnych (o duym zasigu i konkurencyjnych) mediów komercyjnych (lub daleko idcej liberalizacji regulacji dotyczcych politycznego wykorzystania mediów publicznych, zwaszcza w okresie kampanii wyborczych) – szczególnie telewizji – nie mona mówi o w peni swobodnym dostpie aktorów politycznych do moliwoci oferowanych przez rodki masowego przekazu.

kandydatów wiodcych, z wyran dominacj medialnych kanaów komunikowa-nia, czcych polityków z ich odbiorcami.

Warto zauway, e reorientacji strategii politycznych nie towarzyszyo roz-winicie struktur organizacyjnych – podstawowymi kanaami komunikacyjnymi, czcymi organizacje z wchodzcymi na rynek polityczny nowymi grupami elektoratu, stay si rodki masowego komunikowania, które skutecznie elimino-way konieczno tworzenia lokalnych komórek partyjnych, odpowiedzialnych za propagowanie oferty programowej i pozyskiwanie poparcia. Zwaszcza telewizja staa si medium o szczególnym znaczeniu dla przebiegu procesu transformacji politycznych strategii komunikacyjnych, nie tylko podwaajc zasadno maso-wego czonkostwa jako podstawy mobilizacji politycznej, czy te modyfikujc w zasadniczy sposób zawarto merytoryczn apeli politycznych, ale przede wszystkim prowadzc do zmiany alokacji organizacyjnych uprawnie decyzyj-nych na rzecz profesjonaldecyzyj-nych doradców/komunikatorów polityczdecyzyj-nych. Zmiany te s zazwyczaj definiowane w kategoriach postpujcej profesjonalizacji, rozumianej jako proces adaptacji towarzyszcy, z jednej strony, przeobraeniom systemu politycznego, z drugiej – systemu medialnego oraz wzajemnym relacjom pomidzy tymi systemami10; przy czym dynamika pojawiania si nowych koncepcji strategicznych jest przede wszystkim zwizana z procesem poszukiwania efektywnych koncepcji organizowania i prowadzenia kampanii wyborczych. W wyniku tych poszukiwa stopniowo doskonalono nowoczesne strategie oddziaywa wyborczych/komunikowania kampanijnego, za które w duej mierze odpowiedzialni s (w zalenoci od danego kontekstu kampanii) zewntrzni (wiadczcy patne usugi kampanijne) lub partyjni/wewntrzni (etatowi) doradcy polityczni. Mona wic zgodzi si z R. Gibson, A. Römmele11, które do podstawowych wyznaczników profesjonalizacji wspóczesnych dziaa politycznych zaliczaj nie tylko tendencj do umiejscowienia centralnego orodka decyzyjnego poza organizacjami partyjnymi, ale przede wszystkim czstotliwo, intensywno i systematyczno wykorzystywania wysoce specjalistycznych usug z zakresu badania rynku politycznego, przygotowania kampanii medialnych oraz adaptacji nowoczesnych technologii komunikacyjnych.

Podejmujc prób oszacowania znaczenia profesjonalnego doradztwa poli-tycznego w przygotowaniu i realizacji dziaa podejmowanych przez podmioty rywalizacji politycznej (zbiorowe i indywidualne), naley wzi pod uwag sze-reg czynników, wyznaczajcych kierunki rozwoju konsultingu politycznego

10

Zob. szerzej: R. Negrine, P. Mancini, C. Holtz-Bacha, S. Papathanassopoulos (eds.), The

Professionalisation of Political Communication, Bristol–Chicago: Intellect Books 2007, s. 9-14.

11

w poszczególnych pa stwach – w gównej mierze tych uwarunkowa , które wynikaj z przyjtych w danym kontekcie politycznym regulacji dotyczcych funkcjonowania systemu partyjnego, partii politycznych12 oraz zasad rywalizacji politycznej, w oczywisty sposób generujcych zapotrzebowanie (popyt) na usugi doradcze (ogólno-doradcze i/lub specjalistyczne). Jako równie istotne mona uzna przesanki zwizane z danym stopniem rozwoju rynku usug doradczych (poda), zwaszcza bezporednio zwizanych z procesem kreowania (efektyw-nej/optymalnej) strategii rywalizacji politycznej.

Biorc pod uwag wskazane grupy determinantów mona przyj, e istnieje kilka podstawowych modeli profesjonalizacji politycznej:

1. w odniesieniu do funkcjonowania wspóczesnych partii politycznych mona wyróni model profesjonalizacji wewntrznej, wystpujcy w trzech wariantach:

a) tradycyjnego/quasi-profesjonalnego modelu partyjnego – podstawowe de-cyzje dotyczce strategii dziaa podejmuj czonkowie partii, bazujc na do-wiadczeniu oraz odpowiednich kwalifikacjach, umoliwiajcych zarówno opra-cowanie ogólnej koncepcji dziaa , jak i przedsiwzi wykonawczych na po-szczególnych etapach kampanii politycznych,

b) profesjonalnego modelu partyjnego, typowego dla duych partii europej-skich, dysponujcych wasnymi, wysoko kwalifikowanymi, doradcami politycz-nymi/kampanijnymi (np. Peter Mandelson, Alastair Campbell w Labour Party, Andy Coulson w brytyjskiej Partii Konserwatywnej, Bodo Hombach w SPD), wikszo bezporednich dziaa kampanijnych wykonywanych jest przez szere-gowych czonków partii lub wolontariuszy; widoczna jest jednak tendencja do wykorzystania na wiksz skal konsultantów zewntrznych,

c) profesjonalnego modelu mieszanego, typowego dla dysponujcych odpo-wiednimi zasobami finansowymi niewielkich partii kadrowych, z kluczow rol decyzyjn i wykonawcz zewntrznych komórek sztabowo-doradczych (ze-wntrznych konsultantów politycznych), wspomaganych w fazie realizacyjnej przedsiwzi politycznych przez wolontariuszy kampanijnych,

12

Mona przykadowo wnioskowa, e stosunkowo wolne tempo zmian zachodzcych na europejskich rynkach politycznych byo zwizane z istnieniem silnych i rónicych si ideologicznie partii, posiadajcych wzgldnie stay elektorat. Innymi sowy, niesychanie trudno byo przenie koncepcje sprawdzone w ameryka skim systemie wyborczym – w uproszczeniu odnoszce si do operowania indywidualnym wizerunkiem danego polityka, do pa stw europejskich, gdzie gówn rol na rynku politycznych odgryway zbiorowe podmioty polityczne z wzgldnie stabiln pozycj rynkow i utrwalonym (w spoecznym odbiorze) wizerunkiem.

2. w odniesieniu do dziaa podejmowanych przez indywidualne organizacje kampanijne (organizacje wspierajce dziaania poszczególnych kandydatów w kampaniach danego szczebla) mona natomiast wyróni:

a) profesjonalny model mieszany indywidualnych organizacji kampanijnych (typowy dla kampanii prowadzonych przez polityków posiadajcych jedno-znaczne poparcie wasnej partii) – przy znaczcej roli penionej przez zewntrz-nych konsultantów polityczzewntrz-nych, kluczowa rola (koncepcyjna, organizatorska) w dziaaniach sztabu polityka przypada macierzystej partii politycznej,

b) profesjonalny model wasnej organizacji kampanijnej (typowy dla kampanii prowadzonych przez polityków niezalenych/nie posiadajcych poparcia wasnej partii, dysponujcych odpowiednim zapleczem finansowym) – z dominujc rol kampanijn zewntrznych konsultantów politycznych, odpowiedzialnych za przy-gotowanie i realizacj wikszoci kampanijnych przedsiwzi (sztab doradczy – mocno rozbudowany: manager kampanii – koordynujcy prac sztabu, doradcy strategiczni, konsultanci – specjalici: badawczy, medialni, public relations, mar-ketingu bezporedniego, najemni pracownicy wykonawczy oraz ewentualnie wolontariusze),

c) tradycyjny, quasi-amatorski model wasnej organizacji kampanijnej (typowy dla kampanii prowadzonych przez polityków niezalenych lub grup interesu politycznego, nie dysponujcych wystarczajcymi rodkami finanso-wymi) – poza politykiem lub czonkami grupy, organizacj tworz osoby dobrowolnie i nieodpatnie wykonujce oraz wspomagajce dziaania kampanij-ne.

Obserwujc przebieg wspóczesnych kampanii politycznych mona (w pew-nym uproszczeniu) uzna, e o ile konsulting zewntrzny by i jest typowy dla or-ganizowania kampanii w USA, o tyle w Europie czciej mona spotka model, w którym komórki doradcze (sztabowe) stanowi integraln cz struktury orga-nizacyjnej. Niezalenie od przyjtych w praktyce rywalizacji politycznej rozwi-za , naley mie na uwadze to, e konsultanci polityczni stanowi cakowicie odrbn grup zawodow, której celem jest pomoc w efektywnym i (wbrew obie-gowym opiniom) zgodnym z branowymi reguami13 zarzdzaniu organizacj polityczn, w trakcie wszelkich dziaa podejmowanych na rynku politycznym. Z tego punktu widzenia doradztwo politycznie nie ogranicza si (lub nie powinno ogranicza si) tylko do okresu trwania kampanii wyborczych. Doradcy, zajmu-jcy kluczowe pozycje w organizacji politycznej (konsultanci strategiczni),

13

Reguy dziaania s jasno okrelone przez prawo i branowe kodeksy etyki – zob. kodeks najwikszej organizacji American Association of Political Consultants, www.theaapc.org/ethics.htm (dostp 10.10.2013).

przyjmuj na siebie ciar opracowania i wdroenia planów strategicznych, obej-mujcych wszystkie formy aktywnoci politycznej organizacji w duszej per-spektywie czasowej. Ujcie doradztwa politycznego w perper-spektywie strategicznej oznacza w praktyce, e ostateczny cel polityczny jest/powinien by podstaw tworzenia funkcjonalnych relacji pomidzy aktorami politycznymi (politycy, za-wodowi konsultanci) o rónych kwalifikacjach i motywach zaangaowania poli-tycznego.

Zawodowi konsultanci polityczni, pocztkowo odpowiedzialni za opracowanie i koordynowanie wdraania strategii, weszli do wiata polityki szerok aw

w latach 30-tych XX wieku. Wraz z aktywacj nowych kanaów

komunikacyjnych, stopniowo rozpocza si faza specjalizacji zawodowej – profesjonalni konsultanci oraz polityczni usugodawcy zaczli przejmowa odpowiedzialno za wykonanie konkretnych, specjalistycznych zada wynikajcych z planu kampanii. W tym kontekcie mona uzna, e pozycja doradców w strukturze organizacji politycznej/kampanijnej oraz znaczenie penionych funkcji doradczych wyznaczaj trzy poziomy zaszeregowania rodowiskowego14: 1. poziom doradców strategicznych (odpowiedzialnych za kreowanie strategii, ogólnego przesania kampanii i koncepcji komunikowania z odbiorcami), 2. poziom doradców specjalistycznych (grupa usugodawców strategicznych wiadczcych kluczowe usugi decydujce o sukcesie politycznym we wspóczesnych kampaniach, np. doradcy medialni), 3. poziom usugodawców operacyjnych, wiadczcych standardowe usugi pomocnicze15 (np. druk plakatów, ulotek, techniczna obsuga stron internetowych, itp.)16. Z polskiej

14

Zob. D.W. Jo h n s o n, Perspectives on Political Consulting, “Journal of Political Marketing” 2002, nr 1.

15

W niektórych przypadkach znaczenie doradców tego typu wykracza poza standardowe relacje na tym poziomie. Usugodawcy operacyjni mog wykonywa zadania/wiadczy usugi, majce kluczowe znaczenie dla ko cowego rezultatu rywalizacji politycznej – jako przykad mona wskaza niewielk firm z Austin Thirteen 23, która opracowaa dla sztabu B. Obamy aplikacj do telefonów komórkowych, która pozwolia na skuteczne monitorowanie i koordynowanie dziaa podejmowanych na finiszu ameryka skiej kampanii prezydenckiej w 2012 r.

16

Inne kryteria dywersyfikacji tej grupy (róda dowiadczenia zawodowego: rynkowe-polityczne lub zewntrzne oraz typ obsugiwanych klientów: rzdowi lub pozarzdowi) przyja, zgodnie z koncepcj D. Farrella, R. Kolodny’ego i S. Medvica B. Dobek-Ostrowska, wyodrbniajc przy tym cztery typy personelu doradczego: marketerów (konsultantów wywodzcych si spoza rynku politycznego), sprzedawców (wiadczcych przede wszystkim usugi specjalistyczne), tradycyjnych politicos (doradców wywodzcych si z partii politycznych i tam te zdobywajcych dowiadczenie zawodowe) oraz strategów (wysoko kwalifikowanych specjalistów, zdobywajcych szlify zawodowe na rynku politycznym). Zob.: B. D o b e k - O s t r o w s k a, Media masowe

perspektywy warto odnotowa, e kluczowym obszarem profesjonalnej aktywnoci konsultingowej jest doradztwo specjalistyczne, w szczególnoci ko-munikacyjne (poziom drugi)17.

Podstawowe znaczenie dla jakoci wiadczonych usug doradczych naley przypisa:

a) precyzyjnemu wyznaczeniu celu podejmowanych dziaa , b) zdefiniowaniu roli penionej przez profesjonalnych konsultantów, w tym okreleniu uprawnie decyzyjnych (potencjalnego wpywu na ostateczne decyzje polityczne), c) usta-nowieniu regu funkcjonalnych relacji pomidzy podmiotami politycznymi a do-radczymi. Z punktu widzenia jakoci relacji pomidzy politykami a doradcami, istotnego znaczenia nabieraj motywy wiadczenia usug politycznych. Za pod-stawowe mona uzna: lojalno partyjn, podobie stwo przekona politycznych, przekonanie o atrakcyjnoci (w szerokim rozumieniu terminu) oferty politycznej partii lub kandydata, oferowane warunki finansowe. Nie bez znaczenia pozostaje take fakt, e w sytuacji, gdy doradztwo polityczne stao si niezalen profesj, relacja kandydat – doradca ulega skomplikowaniu, bowiem pojawia si dodat-kowy czynnik motywujcy, jakim jest presti i pozycja zawodowa danego kon-sultanta (kady sukces oznacza poprawienie reputacji i pozycji w hierarchii za-wodowej18). Nieco inaczej przyczyny swojej aktywnoci politycznej widz sami konsultanci – w interesujcych badaniach tego rodowiska zawodowego, prze-prowadzonych w Pew Research Center19, jako gówne motywy wiadczenia usug politycznych wymieniane s: ch rywalizacji (32% odpowiedzi), zarobki (26%), przekonania polityczne (26%) oraz wpyw na sprawowanie wadzy (9%).

W ocenie roli penionej przez profesjonalnych doradców w organizacjach po-litycznych, lub na rzecz organizacji popo-litycznych, naley przede wszystkim zwró-ci uwag na przyjt przez dany podmiot polityczny koncepcj profesjonalizacji

Uniwersytetu Wrocawskiego 2004, s. 260-261. W tym kontekcie warto zwróci uwag na interesujc typologi polskich doradców politycznych, zaproponowan przez B. Biskupa. Zob. B. B i s k u p, Doradca polityczny. Skuteczny komunikator czy hochsztapler?, [w:] A. Kasi ska-Metryka, R. Wiszniowski (red.), Kryzys marketingu politycznego, Toru : Wydawnictwo A. Marszaek, 2013.

17

B. B i s k u p, Rozwój doradztwa politycznego w Polsce, [w:] K. Churska-Nowak, S. Drobczy ski (red.), Profesjonalizacja i mediatyzacja kampanii politycznych w Polsce, Pozna : Wydawnictwo Naukowe WSNHiD 2011.

18

Mechanizm ten dziaa take w przeciwnym kierunku – politycy lub partie wzmacniaj swój wizerunek, zatrudniajc znanych i wysoko cenionych konsultantów, legitymujcych si znaczcymi (w odbiorze politycznym, branowym i medialnym) osigniciami zawodowymi.

19

Zob. raport z bada Pew Reserch Center for the People & the Press: “Don”t Blame Us. The

(wewntrzn, zewntrzn lub mieszan). W przypadku zewntrznego lub miesza-nego wariantu profesjonalizacji, istotmiesza-nego znaczenia nabiera podjcie pierwotnej decyzji odnonie wyboru: podmiotów doradczych, charakteru i zakresu wiadczo-nych usug (od politycznego full service, po selektywnie dobrane usugi specjali-styczne), okrelenia uprawnie decyzyjnych (zakresu wpywu na organizacyjny proces decyzyjny) oraz podstawowych zasad wspópracy. W tym ostatnim przy-padku mona wskaza cztery modelowe rozwizania: 1. model wspópracy per-manentnej, 2. model wspópracy dugookresowej, 3. model wspópracy kampanij-nej oraz 4. model wspópracy okazjonalkampanij-nej – przy czym wskazane modele wspó-pracy odnosz si zarówno do grupy doradców strategicznych, jak i doradców specjalistycznych.

Niezalenie od przyjtej koncepcji wspópracy z doradcami politycznymi (lub wykorzystania ich wiedzy, dowiadczenia i umiejtnoci), konieczne wydaje si okrelenie tych przedsiwzi politycznych, realizowanych w kolejnych fazach rywalizacji politycznej, w których kluczow rol odgrywaj, lub powinni odgry-wa, wysoko wyspecjalizowani usugodawcy polityczni. Zasadne w tym kontek-cie jest odwoanie si do modelowego ujcia wspóczesnych kampanii politycz-nych, ukierunkowanych rynkowo20. Zabieg ten pozwala na wskazanie tych eta-pów (i podejmowanych w kadej fazie dziaa ) wspóczesnych kampanii, w któ-rych profesjonalni konsultanci peni pierwszoplanow, czy wrcz decydujc rol w przygotowaniu i realizacji przedsiwzi zwikszajcych efektywno kampanii danego podmiotu rywalizacji politycznej.

Pomimo wysoce kontekstualnego charakteru kampanii politycznych, mona przyj, e w modelowej kampanii da wyróni cztery zasadnicze etapy: prekam-panijny, formuowania strategii (faza badawczo-analityczna), kampanii waciwej oraz etap postkampanijny), które s podzielone na kolejne fazy, wyznaczane przez cykl biecych czynnoci kampanijnych.

Ju na etapie prekampanii podejmowane s fundamentalne decyzje dotyczce ksztatu organizacji kampanijnej, w tym ustalenia uprawnie decyzyjnych po-szczególnych czonków sztabu kampanijnego oraz zakresu i charakteru wspó-pracy z zewntrznymi usugodawcami politycznymi. Rozstrzygana jest przede wszystkim kwestia odpowiedzialnoci za opracowanie strategii kampanijnej –

20

Rozumianych jako uporzdkowany cig dziaa podejmowanych w danym kontekcie sytuacyjnym przez indywidualnych lub zbiorowych aktorów politycznych (podmioty rywalizacji politycznej), majce na celu wywoanie podanego zachowania – dajcego przewag konkurencyjn – w kluczowych dla rezultatu dziaa segmentach elektoratu. Zob. szerzej: M. K o l c z y s k i, Strategie komunikowania politycznego, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego 2008, s.157 nn.

moliwe opcje: 1. inicjatywa przypisana gremiom partyjnym, 2. profesjonalnym doradcom bdcym czonkami danej partii, 3. inicjatywa decyzyjna, scedowana na zewntrznych doradców politycznych. Wybór trzeciej opcji jest uzaleniony od: a) istnienia na rynku firm doradczych lub indywidualnych konsultantów go-towych na przeprowadzenie kompleksowych kampanii politycznych (wiadczenie usug strategicznych) oraz b) posiadania przez dany podmiot rywalizacji niezbd-nych rodków finansowych, pozwalajcych na skorzystanie z polityczniezbd-nych usug tego rodzaju. Na tym etapie podstawowe zadania stojce przed podmiotami do-radczymi sprowadzaj si do: stworzenia struktury pozwalajcej na efektywne za-rzdzanie kampani w kolejnych fazach, wstpnego ustalenia celów kampanii, opracowania planu wstpnych bada rynku politycznego, pozwalajcych na uchwycenie ogólnego kontekstu kampanii oraz okrelenie i wyjciow charakte-rystyk docelowych grup oddziaywania, a take wskazanie (wybór) instytucji21, która bdzie wykonywaa badania na rzecz prowadzonej kampanii (oprócz bada podstawowych w okresie przygotowawczym take badania specjalistyczne, towa-rzyszce tworzeniu i wykorzystaniu poszczególnych instrumentów politycznego oddziaywania w trakcie kampanii22).

Adaptacja i zastosowanie regu marketingowych do praktyki politycznej (przyjcie orientacji rynkowej przez podmioty polityczne) sprawiy, e kluczo-wym zasobem wspóczesnych kampanii politycznych stay si profesjonalnie zgromadzone zasoby informacyjne – bez nadmiernej przesady mona uzna, e bez rzetelnie przeprowadzonej badawczej eksploracji rynku politycznego (za-równo jako caoci, jak i kluczowych obszarów) nie jest moliwe stworzenie efektywnej strategii rynkowej, pozwalajcej na dotarcie do odpowiedniej grupy wyborców z podan ofert polityczn. Innymi sowy, badacze dziaajcy na zlecenie podmiotu rywalizacji politycznej powinni, dysponujc okrelonym bu-detem, w odpowiednim czasie zgromadzi i przetworzy informacje wane dla

21

Jako podstawowe kryteria wyboru mona wskaza: 1. niezbdne dowiadczenie w prowadzeniu bada na rynku politycznym, 2. umiejtno elastycznej i kreatywnej wspópracy z innymi czonkami sztabu kampanijnego w kolejnych fazach kampanii oraz 3. dyspozycyjno badaczy (wobec potrzeb politycznego klienta, wynikajcych z dynamiki kampanii). Naley mie na uwadze, e przy ograniczonej poday usug badawczych na odpowiednio wysokim poziomie wybór profesjonalnej firmy badawczej powinien by jedn z pierwszych decyzji strategicznych.

22

Z perspektywy umiejscowienia procedur badawczych w harmonogramie dziaa kampanijnych mona wyróni: badania podstawowe, których wyniki su do opracowania skutecznej strategii, badania towarzyszce – pozwalajce na biec weryfikacj przebiegu kampanii i ewaluacj efektywnoci stosowanych rodków, badania precyzujce, pomagajce przeoy ogólne zaoenia strategiczne kampanii na plany dziaa taktycznych w poszczególnych segmentach rynkowych.

procesu tworzenia strategii kampanii: a) w najwyszym stopniu precyzyjne, b) merytorycznie spójne, c) z pen wiadomoci, e od jakoci procesu ba-dawczego zaley powodzenie innych przedsiwzi marketingowych (uzyskane informacje wpywaj bezporednio na jako/efektywno podejmowanych decy-zji, zarówno w wymiarze strategicznym, jak i taktycznym). Intensywno prowa-dzenia bada , a zarazem znaczenie roli penionej przez doradców badawczych, zaley w duej mierze od: szczebla rywalizacji, konkurencyjnoci wyborów, sta-tusu rynkowego podmiotu politycznego lub ogólnych trendów na rynku politycz-nym oraz posiadanych zasobów finansowych.

Zasadnicze cele stawiane przed konsultantami badawczymi (jak i rola peniona przez badaczy rynkowych w sztabie kampanii) nie s – wbrew oczywistym skoja-rzeniom – proste do zdefiniowania. Zrónicowanie celów (i pozycji konsultan-tów) zaley od przyjtej przez dany podmiot koncepcji tworzenia strategii kam-panijnej i pochodnego ukierunkowania bada rynkowych. W pierwszym, trady-cyjnym, wariancie dziaa kampanijnych, badania prowadzone s pod ktem przygotowanych przez podmiot rywalizacji politycznej wstpnych zaoe strate-gicznych (badania rynkowe jako standardowa usuga polityczna, polegajca na uchwyceniu podstawowych parametrów rynku politycznego/obszaru rywalizacji politycznej). W drugim wariancie, typowym dla zdystansowanych ideologicznie i skrajnie rynkowo ukierunkowanych kampanii, badania s ukierunkowane na po-szukiwaniu informacji, pozwalajcych na stworzenie wysoce kontekstowej strate-gii rywalizacji (badania rynkowe jako kreatywna usuga o charakterze strategicz-nym). Niezalenie od przyjtej koncepcji budowy strategii mona uzna, e pod-stawowym celem bada jest precyzyjne okrelenie segmentów docelowych kam-panii oraz zgromadzenie informacji, dziki którym dany podmiot polityczny do-trze do wskazanych grup potencjalnych wyborców z odpowiednim przesa-niem/ofert polityczn. Std te, na etapie przygotowawczym mamy do czynienia z dwoma grupami doradców: 1. badaczami sondujcymi rynek polityczny w pierwszej fazie bada ; podstawowe cele: a) charakterystyka sytuacji wyjciowej, b) wyodrbnienie i charakterystyka newralgicznych dla sukcesu danej kampanii segmentów politycznych, czyli docelowych grup potencjalnych wyborców, majcych okrelone wspólne cechy – spoeczne, demograficzne, psychograficzne – kierunkowo wpywajce na przejawiane zachowania polityczne, c) sporzdzenie listy sygnalizowanych potrzeb i oczekiwa wobec polityków, d) oszacowania pozycji rynkowej danego podmiotu oraz podmiotów konkurencyjnych w ujciu statycznym23 oraz dynamicznym24; 2. badaczami

23

testujcymi rynkowo koncepcje (tworzone w miar napywu informacji podstawowych, w drugiej fazie bada ) prowadzenia kampanii (testowanie przesania kampanii, zaoe dziaa reklamowych, itp.).

Przedsiwzicia badawcze realizowane w trakcie kampanii waciwej, ukie-runkowane s na monitorowanie biecych efektów kampanii oraz weryfikacj stopnia efektywnoci podejmowanych dziaa (wasnych i kontrkandydatów) z perspektywy kluczowych dla sukcesu wyborczego segmentów, w celu optymal-nego koordynowania i kontrolowania przebiegu kampanii25.

Dokonana analiza rodowiska kampanijnego jest podstaw procesu formuo-wania ostatecznego (optymalnego w wietle uzyskanych informacji) wariantu strategii wyborczej. Nawet przyjmujc, e pierwszoplanowa (inicjacyjna) rola przypada (tradycyjnie) gremiom politycznym (w tym etatowym doradcom partyj-nym), naley podkreli wzrastajce znaczenie usug doradztwa strategicznego, realizowanych przez konsultantów zewntrznych, zajmujcych eksponowane po-zycje w branowej hierarchii politycznego konsultingu. Szczególnie wane zada-nie stojce przed t grup doradców polega na doprecyzowaniu ogólnego przesa-nia kampanii (stworzenie przekonujcej oferty26) i opracowaniu koncepcji komunikowania z poszczególnymi grupami odbiorców politycznych (przede wszystkim z docelowymi segmentami potencjalnych wyborców oraz szeroko ro-zumianym rodowiskiem medialnym). Innymi sowy, ostatecznym rezultatem dziaalnoci doradczej jest kreacja, odpowiadajcej celom i moliwociom danego podmiotu rywalizacji, dugo- lub krótkookresowej strategii komunikacyjnej. W pierwszym przypadku dziaania konsultantów zogniskowane s na procesie pozycjonowania rynkowego oraz na przedsiwziciach majcych na celu kreacj (modyfikacj, podtrzymanie lub zmian) wizerunku danego podmiotu politycznego, z przewag dziaa podejmowanych z wykorzystaniem mediów masowych w tzw. czasie nieodpatnym. Natomiast w drugim – w centrum uwagi znajduj si uporzdkowane strategicznie dziaania, realizowane za porednic-twem (ogó aktywnoci w zakresie reklamy politycznej) lub przy pomocy (ogó aktywnoci w zakresie political news management) rodków masowego komunikowania. W tym kontekcie mona uzna, e usugi doradcze kojarzone

24

Analiza trendów politycznych w duszej perspektywie czasowej. 25

Tym samym mona uzna, e jako pracy konsultantów badawczych zaley od umiejtnoci waciwego rozplanowania procesu badawczego na cay okres kampanii oraz organizowania i kontrolowania procesu gromadzenia, przetwarzania i analizowania danych.

26

Oferta przekonujca polega na wyrónieniu wasnych propozycji na tle postulatów skadanych przez inne podmioty polityczne, zarówno w skali caego rynku, jak i poszczególnych segmentów docelowych.

z przygotowaniem i prowadzeniem dziaa komunikacyjnych, w których wykorzystuje si moliwoci wspóczesnych rodków masowego komunikowania (przede wszystkim telewizji oraz Internetu), w decydujcy sposób wpywaj na jako i efektywno kampanii politycznych. Co wicej, wraz z doskonaleniem moliwoci technologicznych usugi te nabieraj wysoce specjalistycznego charakteru, wykraczajcego daleko poza tradycyjne dostosowanie schematu oddziaywa kampanijnych do tzw. logiki mediów.

Podstaw skutecznoci dziaa doradców komunikacyjno-medialnych jest po-chodn:

1. rutynowej pracy badawczej w okresie poprzedzajcym kampani waciw, dziki której gromadzone s informacje umoliwiajce: a) poprawne okrelenie i charakterystyk segmentów odbiorczych, b) precyzyjne zdefiniowanie celów kampanii medialnej w wyznaczonych grupach odbiorczych, c) wybór odpowied-nich (z perspektywy celu i charakteru grupy odbiorczych) medialnych noników oferty politycznej, d) opracowania gównego przesania kampanii;

2. stworzenia odpowiedniego planu dziaa medialnych – naley ustali sko-relowany z ogóln strategi kampanii terminarz dziaa , prowadzonych przy po-mocy rodków masowego komunikowania;

3. umiejtnoci nawizania i utrzymywania produktywnych/efektywnych rela-cji z nadawcami medialnymi (i/lub poszczególnymi dziennikarzami) – zwizek pomidzy politykami (organizacjami kampanijnymi)/doradcami politycznymi a dziennikarzami (rodkami masowego przekazu) powinien opiera si na zasadzie obopólnych korzyci (media oferuj czas i miejsce – politycy wartocio-we, z punktu widzenia komercyjnych interesów nadawców medialnych, informa-cje27);

4. odpowiedniego poziomu wiedzy na temat funkcjonowania wspóczesnych mediów masowych – zwaszcza konsekwencji procesów komercjalizacji i tablo-idyzacji wspóczesnych mediów informacyjnych (std wielu konsultantów po-siada dowiadczenia dziennikarskie).

W tym kontekcie mona przyj, e efektywno dugookresowych oddzia-ywa komunikacyjnych jest w istocie rezultatem procesu zarzdzania relacjami z nadawcami medialnymi/dziennikarzami, natomiast dziaania krótkookresowe – biecego zarzdzania informacjami oraz jakoci wasnych przedsiwzi rekla-mowych (ze wzgldu na wysoko ponoszonych nakadów produkcja i emisja

27

Warto odnotowa interesujce rozwaania Thomasa Quinn’a w tym zakresie; T. Q u i n n,

Spin doctors and political news management: A rational-choice „exchange” analysis, „British

klam politycznych jest/powinna by, od strony badawczej, najbardziej precyzyj-nie przygotowan operacj rynkow w dzisiejszych kampaniach politycznych).

Wspóczesne podmioty rywalizacji politycznej dziaaj w zoonym, podlega-jcym procesowi dynamicznych zmian (spoecznych, kulturowych, technologicz-nych), rodowisku rynkowym, próbujc wypracowa formu elastycznej adapta-cji do zachodzcych w otoczeniu przeobrae . Z pewnoci jednym z kluczowych wyznaczników ewolucyjnej transformacji do wysoce konkurencyjnego, silnie zmediatyzowanego i podzielonego odbiorczo otoczenia politycznego, jest post-pujca profesjonalizacja partii politycznych oraz pozostaych podmiotów rywali-zacji politycznej/wyborczej. Obiektywne przesanki profesjonalirywali-zacji wynikaj take z upowszechnienia si marketingowych wzorców rywalizacji politycznej, dla których kluczowym zasobem organizacji politycznej s informacje, zarówno te gromadzone w trakcie ksztatowania strategii politycznej/wyborczej, jak i te dystrybuowane do poszczególnych docelowych grup odbiorczych w trakcie kam-panii. W tym rozumieniu obserwowany trend do powierzania gównej roli w pro-cesie gromadzenia, interpretacji, tworzenia i dystrybucji informacji profesjonal-nym doradcom/usugodawcom polityczprofesjonal-nym, mona uzna jako obiektywn kon-sekwencj procesu transformacji strategiczno-strukturalnej podmiotów dziaaj-cych na rynkach politycznych w pa stwach demokratycznych.

BIBLIOGRAFIA

B a i n e s P., L y n c h R.: The Context, Content and Process of Political Marketing Strategy, “Journal of Political Marketing” 2005, nr 2/3.

B i s k u p B.: Doradca polityczny. Skuteczny komunikator czy hochsztapler?, [w:] Kryzys

marke-tingu politycznego, red. A. Kasi ska-Metryka, R. Wiszniowski, Toru : Wydawnictwo A.

Mar-szaek 2013.

B i s k u p B.: Rozwój doradztwa politycznego w Polsce, [w:] Profesjonalizacja i mediatyzacja

kampanii politycznych w Polsce, red. K. Churska-Nowak, S. Drobczy ski, Pozna :

Wydaw-nictwo Naukowe WSNHiD 2011.

D o b e k - O s t r o w s k a B.: Media masowe i aktorzy polityczni w wietle studiów nad komuni-kowaniem politycznym, Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego 2004.

E s s e r F., R e i n e m a n n C., F a n D.: Spin Doctoring in British and German Election

Cam-paigns, “European Journal of Communication” 2000, nr 2.

F a r r e l l D.M., W e b b P.: Political Parties as Campaign Organizations, [w:] Parties Without

Partisans. Political Change in Advanced Democracies, ed. R.J. Dalton, M.P. Wattenberg,

Ox-ford: Oxford University Press 2002.

G i b s o n R., R ö m m e l e A.: A Party-Centered Theory of Professionalized Campaigning, “The Harvard International Journal of Press/Politics” 2001, nr 4.

H a r m e l R., J a n d a K.: An Integrated Theory of Party Goals and Party Change, “Journal of Theoretical Politics” 1994, nr 3.

H e r b u t R.: Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wrocaw: Wydawnictwo Uni-wersytetu Wrocawskiego 2002,

H o l t z - B a c h a Ch.: Professionalization of Political Communication: The Case of the 1998 SPD Campaign, “Journal of Political Marketing” 2002, nr 4.

J o h n s o n D.W.: Perspectives on Political Consulting, “Journal of Political Marketing” 2002, nr 1. K o l c z y s k i M.: Strategie komunikowania politycznego, Katowice: Wydawnictwo

Uniwersy-tetu lskiego 2008.

Negrine R., Mancini P., Holtz-Bacha Ch., Papathanassopoulos S. (eds.): The Professionalisation of Political Communication, Bristol–Chicago: Intellect Books 2007.

Q u i n n T.: Spin doctors and political news management: A rational-choice „exchange” analysis, “British Politics” 7(2012), nr 3.

T e n s c h e r J., M y k k ä n e n J.: Transformation in second-order campaigning: A German-Fin-nish comparison of campaign professionalism in the 2004 and 2009 European parliamentary elections, “Central European Journal of Communication” 6(2013), No 2(11).

W e b e r M.: Gospodarka i spoecze stwo, Warszawa Wydawnictwo Naukowe PWN 2002. Materiay dokumentalne:

Raport Pew Reserch Center for the People & the Press: “Don’t Blame Us. The Views of Political Consultants”, www. people-press. org/reports/

WIODCE OBSZARY DORADZTWA POLITYCZNEGO S t r e s z c z e n i e

Pojawienie si nowej kategorii graczy na scenie politycznej, tj. zawodowych konsultan-tów/doradców politycznych, oraz rozwój zjawiska profesjonalnego doradztwa politycznego czy te szerzej, brany usug w zakresie kampanii politycznych ma swoje podoe w obiektywnych wymo-gach racjonalnego, maksymalnie efektywnego wykorzystania zasobów (ludzkich, finansowych i technicznych), które pozostaj w dyspozycji wielorakich organizacji politycznych w trakcie prowadzenia przez nie projektów kampanii politycznych w zoonym i niestabilnym rodowisku politycznym. Wartym uwagi jest take fakt, i pomimo rozwiza przyjtych w dotychczasowej praktyce politycznej, doradcy polityczni przeksztacili si w odrbn grup zawodow, której celem jest niesienie pomocy we wszystkich dziaaniach realizowanych na rynku politycznym w sposób efektywny i zgodny z reguami zarzdzania organizacjami politycznymi. Specjaln rol peni ci konsultanci, którzy uczestnicz w procesie pozyskiwania, przetwarzania i dystrybucji informacji (czyli konsultanci w zakresie zarzdzania wiedz i komunikacj medialn)

Sowa kluczowe: wybory, kampanie polityczne, doradztwo polityczne, badania rynkowe,

komuni-kowanie polityczne.

PIVOTAL AREAS OF POLITICAL CONSULTANCY S u m m a r y

The emergence of a new category of political actors - professional consultants or political advi-sors and the development of political advice industry as well as the wider political or campaign ser-vices was caused by the objective requirements of a rational and maximally efficient use of re-sources (human, financial and technological) that are at the disposal of the various political entities in the campaigns and projects carried out in a complex and turbulent political environment. Also worth considering is that in spite of solutions developed by political practice, political consultants are completely distinct professional group, whose aim is to assist in the effective and compliant way with industry rules of political organization management during all activities carried out on the po-litical market. A special role is dedicated to consultants participating in the process of acquiring, processing and distribution of information (for research and media-communication consultants).

Key words: elections, political campaigns, political consultancy, market research, political