Widok Sprawozdanie z Międzynarodowej Konferencji Rola społeczeństwa obywatelskiego. Sfera publiczna jako pozainstytucjonalna przestrzeń artykulacji interesów społeczeństwa obywatelskiego, 29-30 marca 2011 r., Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

TOMASZ PECIAKOWSKI Instytut Socjologii KUL

SPRAWOZDANIE Z MIĉDZYNARODOWEJ KONFERENCJI

ROLA SPOĐECZEēSTWA OBYWATELSKIEGO.

SFERA PUBLICZNA JAKO POZAINSTYTUCJONALNA PRZESTRZEē ARTYKULACJI INTERESÓW SPOĐECZEēSTWA OBYWATELSKIEGO,

29-30 MARCA 2011 R.,

KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI JANA PAWĐA II

W roku akademickim 2009/2010 w ramach studiów w Instytucie Socjologii KUL powstađa nowa specjalnoĞü – socjologia Īycia publicznego. Sympozjum, które udađo siĊ zorganizowaü pod koniec marca 2011 roku gđównie siđami pracowników Katedry Katolickiej Nauki Spođecznej i Etyki Spođeczno-Gospodarczej, przy finansowym pa-tronacie Fundacji Konrada Adenauera, miađo wpisywaü siĊ w tematykĊ tej specjalno-Ğci i zachĊcaü do zgđĊbiania zagadnieĔ dotyczących Īycia publicznego. Organizatorzy jako gđówny cel marcowego spotkania przyjĊli przybliĪenie problematyki spođeczeĔ-stwa obywatelskiego i sfery publicznej. „Wspóđczesne procesy globalizacyjne, kre-ując nowe geografie spođeczne, wprowadzają nowe akcenty w tradycyjną definicjĊ paĔstwa narodowego w zakresie jego suwerennoĞci i autonomii. Zmiany te uwalniają równieĪ nowe obszary dziađania dla spođeczeĔstwa obywatelskiego i nasuwają pytania o kondycjĊ sfery publicznej jako przestrzeni debaty obywatelskiej” –zapowiadađ te-matykĊ konferencji jeden z jej organizatorów, ks. dr Maciej Huđas. Konferencji przy-Ğwiecađo takĪe zađoĪenie, Īe w Polsce potrzeba nowej narracji, nowego sposobu mó-wienia o tym, czym jest spođeczeĔstwo obywatelskie i sfera publiczna, a pokazanie, jak waĪne są to przestrzenie, moĪe staü siĊ kluczowe dla rozwijania demokracji w na-szym kraju.

Na początku naleĪy skrupulatnie odnotowaü, Īe jako prelegenci na MiĊdzynarodo-wej Konferencji Rola spođeczeĔstwa obywatelskiego. Sfera publiczna jako pozainstytu-cjonalna przestrzeĔ artykulacji interesów spođeczeĔstwa obywatelskiego, która odbyđa siĊ w dniach 29-30 marca 2011 roku, wystąpili: prof. Craig Calhoun (New York Uni-versity, Institute for Public Knowledge, Social Science Research Council), prof. Pier-luigi Mussarõ (Universita di Bologna) i dr Jochen Ostheimer (Ludwig Maximilian Uni-versität München). W dyskusji panelowej udziađ zaĞ wziĊli: ks. prof. dr hab. Stanisđaw Fel (KUL), prof. dr hab. Krzysztof Motyka (KUL), dr Robert Szwed (KUL), dr Woj-ciech Gizicki (KUL), ks. dr Tomasz Adamczyk (KUL) i ks. dr Maciej Huđas (KUL).

Po uroczystym powitaniu zebranych goĞci przez prorektora uczelni ks. dr. hab. Sđawomira Nowosada (prof. KUL), w tematykĊ konferencji wprowadziđ prof. dr hab. Andrzej SĊkowski, dziekan Wydziađu Nauk Spođecznych KUL. Zaraz po nim ks. dr Maciej Huđas zapowiedziađ juĪ pierwszego i najwaĪniejszego prelegenta tych obrad – profesora Craiga Calhouna. AmerykaĔski socjolog jest wysokiej klasy badaczem spođecznym, dyrektorem Social Science Research Council, a takĪe dyrektorem i zađo-Īycielem nowojorskiego Institute for Public Knowledge, zajmującego siĊ wykorzysty-waniem dorobku nauki do celów publicznych, promującego wspóđpracĊ miĊdzy nau-kowcami z róĪnych Ğrodowisk i specjalistów pracujących w poszczególnych bran-Īach. Profesor Calhoun wraz z prof. Richardem Sennettem zađoĪyđ teĪ tzw. NYLON, interdyscyplinarne, robocze seminarium dla studentów z Nowego Jorku i Londynu, zajmujące siĊ stosowaniem etnograficznych i historycznych badaĔ w sferze polityki, kultury i spođeczeĔstwa. Jest autorem wielu prac, spoĞród których warto wymieniü: Neither Gods Nor Emperors: Students and the Struggle for Democracy in China (1994), Critical Social Theory (1995), Nationalism (2005), przetđumaczony na jĊzyk polski (Nacjonalizm, Warszawa: WAiP 2008), a takĪe Nations Matter: Culture, History, and the Cosmopolitan Dream (2007).

To wđaĞnie wykđady goĞcia z Nowego Jorku otwierađy oba dni marcowej konferen-cji, a takĪe byđy gđównym punktem odniesienia w póĨniejszej dyskusji. Pierwszego dnia obrad profesor Calhoun wygđosiđ odczyt zatytuđowany Dlaczego sfera publiczna jest niezbĊdna dla istnienia spođeczeĔstwa obywatelskiego?, w którym idea sfery pu-blicznej przedstawiona zostađa w bardzo przejrzysty, a jednoczeĞnie bogaty w róĪno-rodne konteksty sposób. Sfera publiczna to przede wszystkim sfera wolnoĞci wyboru – podkreĞlađ amerykaĔski socjolog. Wybór jest fundamentem tej przestrzeni: zakđada wybory priorytetów i inwestycji, podejmowanie decyzji dotyczących przyszđoĞci da-nej wspólnoty. Cađa ludzka historia to proces wyborów podejmowanych w konkret-nych warunkach spođeczkonkret-nych, gospodarczych czy polityczkonkret-nych. O ile w historii zakl Ċ-ta jest przeszđoĞü, o tyle za przyszđoĞü odpowiada wđaĞnie sfera publiczna, w niej drzemie bowiem potencjađ ksztađtowania tego, co dopiero nastąpi. Z tej perspektywy równieĪ globalizacja jest wyborem – mówiđ profesor Calhoun. Politycy nie mają wiĊc prawa mówiü, Īe globalizacja jest nieunikniona i Īe nie ma innego wyjĞcia, tak samo jak kontrowersyjne jest twierdzenie, Īe Unia Europejska musi pogđĊbiaü integracjĊ. Zawsze jest wybór, zawsze są inne moĪliwoĞci – zapewniađ zebranych amerykaĔski socjolog. Do podjĊcia jakichkolwiek wyborów i decyzji potrzebna jest jednak debata publiczna – gdyby zaĞ nie wolne media, Internet i dziađalnoĞü organizacji po-zarządowych, politycy narzucaliby spođeczeĔstwu swoją perspektywĊ, co i tak czĊsto starają siĊ robiü. Obroną przed takimi zakusami wđadzy jest wđaĞnie silna sfera pu-bliczna. By mogđa ona jednak w peđni zaistnieü, spođeczeĔstwo, zwane obywatelskim, musi opieraü siĊ na trzech filarach.

Pierwszym z nich jest samoorganizacja – to obywatele muszą rozpoczynaü i kontro-lowaü debatĊ, nie zaĞ rząd. To zwykli ludzie, za pomocą róĪnych organizacji, tj. me-diów, KoĞciođów, organizacji pozarządowych, muszą wszczynaü dyskusjĊ, zarówno ze sobą nawzajem, jak i z rządem. Dzisiejsze technologie umoĪliwiają coraz lepszą komu-nikacjĊ (przykđad wykorzystania Facebooka do organizowania protestów w Egipcie), ale – tu druga strona medalu – prawdą jest teĪ twierdzenie, Īe dają wiĊksze moĪliwo-Ğci, aby kontrolowaü obywateli. Drugim filarem spođeczeĔstwa obywatelskiego jest wiedza, a przede wszystkim dzielenie siĊ nią. WaĪna jest tzw. kreatywnoĞü kulturo-wa, oparta na wspóđdzieleniu wiedzy i opinii oraz tworzeniu instytucji spođecznych, nastawionych na kooperacjĊ. Istotną rolĊ peđni w tym wymiarze nauka, która zamiast byü uĪyteczną jedynie dla wielkich korporacji i innowacyjnych przedsiĊbiorstw, po-winna skđaniaü siĊ takĪe ku realizacji tzw. interesu publicznego. Powinna byü wiĊc przestrzenią komunikacji i wymiany poglądów, by jej rezultat mógđ byü odpowiedzią na zapotrzebowania spođeczne. Socjolog z New York University jest przekonany, Īe kluczowe jest tutaj wejĞcie kultury w sferĊ polityki – to jest wđaĞnie konsekwencja wysokiej kreatywnoĞci kulturowej spođeczeĔstwa. Trzecim filarem jest zaĞ otwartoĞü, przejawiająca siĊ w sprawnej komunikacji i wolnej debacie. W spođeczeĔstwie oby-watele komunikują siĊ ze sobą m.in. po to, by lepiej radziü sobie z problemami, a sfera publiczna stwarza szansĊ peđnego wykorzystania ludzkiego rozsądku i zmysđu krytycznego. NajwiĊksza ludzka kreatywnoĞü jest zaĞ wtedy, gdy sfera publiczna jest otwarta, a debata nieskrĊpowana. Dlatego Craig Calhoun przekonywađ podczas konfe-rencji w KUL sđuchaczy, Īe to otwartoĞü – nie tylko jako moĪliwoĞci obserwacji de-baty przez wszystkich, ale teĪ partycypacji w niej – jest kluczem do sprawnego funk-cjonowania sfery publicznej.

Gdy w czasie dyskusji panelowej dr hab. Krzysztof Motyka (prof. KUL) poruszyđ m.in. kwestiĊ granicy miĊdzy tym, co publiczne, a tym, co prywatne, profesor Calhoun przyznađ, Īe jest to jeden z powaĪniejszych problemów, z którymi boryka siĊ spođe-czeĔstwo obywatelskie. Sfera prywatnoĞci dotyczy przecieĪ zarówno Īycia rodzin-nego obywateli, jak i dziađania firm i korporacji. Tymczasem sfera publiczna to „stale otwarte drzwi”, to nastawienie na dobro wspólne, na interes cađej spođecznoĞci. Sfera publiczna to bardzo waĪna relacja miĊdzy osobami, które w ogóle siĊ nie znają. Nie moĪna znaü wszystkich obywateli danego paĔstwa, ale dziĊki sferze publicznej moĪna siĊ z nimi wszystkimi dzieliü swą opinią i wiedzą, dyskutowaü i „krytycznie egzami-nowaü dorobek kultury”.

Po przerwie obiadowej o znaczeniu zasady pomocniczoĞci dla istnienia đadu spođe-cznego przekonywađ dr Jochen Ostheimer z Uniwersytetu w Monachium. W swoim wystąpieniu, zatytuđowanym Đad spođeczny. Zasada pomocniczoĞci i jej znaczenie dla spođeczeĔstwa obywatelskiego, przedstawiđ historyczny kontekst idei zasady subsy-diarnoĞci i pokazađ, jak zmieniađo siĊ jej rozumienie. W europejskim krĊgu kulturo-wym idea pomocniczoĞci stanowiđa jedną z prób wypracowania koncepcji

ogranicze-nia wđadzy. WđaĞciwie sama geneza idei pomocniczoĞci siĊga juĪ tradycji arystotele-sowskiej, ale zasada subsydiarnoĞci wypracowana zostađa w Europie w wieku XIX, wtedy teĪ upowszechniđ siĊ sam termin. Zasada ta formuđowana byđa zwđaszcza pod koniec XIX wieku przez KoĞcióđ katolicki w ramach rodzącej siĊ nauki spođecznej KoĞciođa. Bez wątpienia moĪe siĊ ona przyczyniü do peđniejszego rozwoju spođeczeĔ-stwa obywatelskiego, Ğwiadomego swych praw i obowiązków – przekonywađ goĞü z Niemiec. Umacnia ona bowiem uprawnienia obywateli i ich wspólnot – wskazuje na prymat praw i wolnoĞci jednostkowych, mówiąc, Īe nawet najmniejsze spođecznoĞci nie mogą byü wyrĊczane przez spođecznoĞci „wyĪsze”, chyba Īe w grĊ wchodzi rze-czywista pomoc w wykonywaniu zadaĔ przekraczających moĪliwoĞci mniejszych spođecznoĞci. Zasada ta okreĞla teĪ sferĊ stosunków miĊdzy paĔstwem a spođeczeĔ-stwem. Na gruncie niemieckiej polityki spođecznej oznacza to system, w którym or-ganizacje obywatelskie mają warunkowe pierwszeĔstwo przed instytucjami publicz-nymi w dostarczaniu usđug, a szczebel lokalny ma pierwszeĔstwo przed instancją wy-Īszą. Doktor Ostheimer przekonywađ, Īe stosowanie zasady pomocniczoĞci w budo-waniu đadu spođecznego stwarza moĪliwoĞci do samodzielnego dziađania jednostek. W ten sposób paĔstwo, ograniczając zakres bezpoĞredniego interwencjonizmu, roz-wija pomocniczoĞü i samopomoc, przyczyniając siĊ tym samym do wzrostu aktywno-Ğci, odpowiedzialnoĞci i solidarnoĞci swych obywateli.

Jako ostatni pierwszego dnia konferencji swój referat wygđosiđ, przybyđy z uniwer-sytetu w Bolonii, prof. Pierluigi Musarò (Polityczne generowanie wiedzy, wđadzy, od-powiedzialnoĞci i skutecznoĞci). Mówiđ on, Īe stoimy w obliczu osđabienia form tra-dycyjnego udziađu w polityce. MoĪna to odczytaü przede wszystkim jako wyraz deza-probaty i niezadowolenia z kierowania sprawami publicznymi, ale naleĪy teĪ zauwa-Īyü pewien schyđek zaangaĪowania obywatelskiego, któremu towarzyszy postawa kraĔcowego indywidualizmu – oto stajemy siĊ Ğwiadkami powstawania nowych form zobowiązania spođecznego i uczestnictwa politycznego. Profesor Musarò jest zdania, Īe w stosunku do ksztađtów partycypacji tradycyjnej, moĪna zauwaĪyü rzeczywistoĞü bardziej zindywidualizowaną, charakteryzującą siĊ silną spontanicznoĞcią i nieregu-larnoĞcią dziađania. Ta nowa, specyficzna dziađalnoĞü – od forów spođecznych do roĪnych kóđ, od manifestacji związkowych do mobilizacji przeciwko wojnie – polega na przeksztađcaniu siĊ wielu praktyk konsumpcyjnych, które w pewnym momencie zaczynają po prostu speđniaü funkcje w wysokim stopniu publiczne, a nawet poli-tyczne. Stąd mówi siĊ wrĊcz o konsumeryzmie politycznym, o fenomenie, który wy-pđywa z progresywnej polityzacji rynku. Dlatego teĪ coraz bardziej od kultury (i w szczególnoĞci od jej skđadnika publicznego) wymaga siĊ kompetencji i wiedzy po to, by móc odpowiednio interweniowaü w rozmaitych sporach publicznych – przeko-nywađ wđoski socjolog.

Drugiego dnia konferencji profesor Craig Calhoun mówiđ o wspóđczesnych pro-blemach i wyzwaniach sfery publicznej. Powođując siĊ na myĞl Habermasa,

amery-kaĔski socjolog stwierdziđ, Īe sfera publiczna musi byü oparta na dziađaniu racjonal-nym i analityczracjonal-nym, a nie – jak to miađo miejsce podczas studenckich protestów w 1968 roku w Europie Zachodniej – na dziađaniu emocjonalnym. Habermas chciađ, by ludzie edukowali siĊ, ksztađcili, czytali i dopiero póĨniej wchodzili w sferĊ publi-czną. Wtedy đatwiej jest zmierzyü siĊ z zagroĪeniami i wyzwaniami. Jednym z nich – zdaniem profesora – są konsolidacje wđasnoĞci i tworzenie siĊ koncernów medial-nych, które zubaĪają i monopolizują juĪ nie tylko rynek medialny, ale teĪ cađą debatĊ publiczną. Jest to nowy sposób kontroli sfery publicznej – gđównym kontrolującym nie jest juĪ paĔstwo, ale korporacje i koncerny. PowaĪnym problemem jest teĪ to, w jaki sposób mađa spođecznoĞü moĪe pozyskaü wiedzĊ, aby dzieląc siĊ nią, móc le-piej rozwiązywaü swoje lokalne problemy. Wiedza jest dobrem publicznym, ale jest dzisiaj kontrolowana – i tu znowu – wcale nie przez paĔstwo, lecz przede wszystkim przez prywatne przedsiĊbiorstwa i transnarodowe korporacje. Profesor Calhoun jest wiĊc zdania, Īe aby wiedzĊ uczyniü bardziej publiczną („making knowledge public”), muszą siĊ w ten proces wđączyü intelektualiĞci – to oni muszą wyprowadzaü wiedzĊ kumulowaną i konserwowaną w laboratoriach do sfery publicznej, na rzecz wspól-nego dobra. Reasumując, profesor NY University stwierdziđ, Īe najwiĊkszym wyzwa-niem sfery publicznej i demokracji jest to, by ludzie mieli wpđyw na kierunek zmian, by wspóđdecydowali o priorytetach postĊpowania cađego paĔstwa. Do tego potrzebna jest zaĞ wiedza, otwartoĞü i moĪliwoĞü dokonywania wyboru.

Bardzo ciekawie rozwinĊđa siĊ takĪe dyskusja drugiego dnia obrad. Dr Robert Szwed, przyznając, Īe idea sfery publicznej jest piĊkna, zastanawiađ siĊ, czy na pewno jest ona jednak realna. Czy obywatele rzeczywiĞcie chcą dyskutowaü? Czy są w ogóle zainteresowani sprawami politycznymi lub gospodarczymi? Przypominając koncepcjĊ opinii publicznej Lippmana (nie oczekujmy od obywateli tego, co niemoĪliwe), dr Szwed przychyliđ siĊ do opinii sđawnego badacza i skonstatowađ, Īe istnieją po-waĪne obawy, iĪ tworzeniem sfery publicznej, opartej na racjonalnym dziađaniu, nie są po prostu zainteresowani sami obywatele. Ks. dr hab. Stanisđaw Fel (prof. KUL) zauwaĪyđ róĪnice w sposobie uprawiania socjologii Īycia publicznego: w Polsce gđó-wny nacisk kđadzie siĊ na problemy, dyskusje, argumenty, które pojawiają siĊ w ra-mach dyskursu publicznego, natomiast prof. Craig Calhoun akcentowađ przede wszystkim podmioty, które te problemy stwarzają – skupiađ siĊ wiĊc na uczestnikach sfery publicznej i relacjach miĊdzy nimi.

Konferencja zgromadziđa nie tylko wspaniađych goĞci, ale teĪ szeroką publicznoĞü, wzbudziđa takĪe zainteresowanie mediów. Dyskusja po kaĪdym z wystąpieĔ byđa na tyle bogata, Īe wđaĞciwie nie sposób przedstawiü jej w tak ograniczonej, jak sprawoz-danie, formie. Na pewno pozostađo przesđanie tego sympozjum: sfera publiczna to je-den z fundamentów demokracji i tylko ta wđadza, która wsđuchuje siĊ w gđos opinii publicznej, jest wđadzą w peđni demokratyczną. Sfera publiczna leĪy bowiem pomiĊ-dzy prywatną a czysto polityczną sferą wđapomiĊ-dzy. Z jednej strony, jej zadaniem jest

monitorowanie wđadzy, z drugiej zaĞ jest ona obszarem, w którym jednostki zbierają siĊ po to, aby przedyskutowaü waĪne dla ogóđu spođeczeĔstwa problemy. Co waĪne, nie jest ona miejscem rynkowych transakcji – w sferze publicznej nie dokonuje siĊ Īadnych aktów kupna czy sprzedaĪy, ale dyskutuje siĊ nad istotnymi dla obywateli sprawami, przede wszystkim w celu wpđyniĊcia na polityków tak, aby ich dziađania przynosiđy jak najwiĊcej korzyĞci spođeczeĔstwu.