Rola surowców w gospodarce i handlu światowym

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S _______________________ FOLIA OECONOMICA 87, 1 9 В Й _______________________

J e r z y Nacewski*

ROLA SUROWCÓW W GOSPODARCE I HANDLU ŚWIATOWYM

W o s t a t n i c h k i l k u n a s t u l a t a c h obserwujemy na rynku ś w ia to w y « dość i s t o t n e zmiany w handlu surowcam i1 oraz ic h r o l i w gospodarce ś w ia t o w e j . 0 i l e k r y z y s y e n e rg e ty c z n e z połowy l a t s i e d e m d z i e s i ą ­ t y c h i początku l a t o s i e m d z i e s i ą t y c h w prow adziły n a s t r ó j pesymizmu i p o j a w i ł y s i ę tak s k r a j n e poglądy j a k n p . : " k o n i e c e ry t a n i c h s u ­ rowców" czy " k o n ie c e ry t a n i e j e n e r g i i " , o t y l e ob e cn ie coraz c z ę ­ ś c i e j można spotkać s i ę z poglądami przeciw nym i - d o s trz e g a s i ę spadek r o l i surowców w gospodarce ś w i a t o w e j , czego zewnętrznym prze­ jawem j e s t spadkowa t e n d e n c ja cen surowców.

Dla gosp o d ark i p o l s k i e j n i e j e s t o b o ję t n e , j a k a bę d zie r o l a surowców w handlu światowym, gdyż odgrywają one c i ą g l e bardzo zna­ czącą r o l ę w n a s z e j gospodarce i e k s p o r c i e , a w ę g ie l kamienny j e s t w dalszym c ią g u naszym podstawowym towarem eksportowym. Ponieważ p i a k t y c z n i e n ie mamy wpływu na rozwój gospodarki ś w i a t o w e j , pozo­ s t a j e nam ś l e d z i ć zmiany, j a k i e s i ę w n i e j d ok onują, i dostosow y­ wać s i ę do n i c h .

Celem a r t y k u ł u j e s t próba dokonania oceny przem ian, j a k i e doko­ n u ją s i ę w gospodarce ś w i a t o w e j , m ających c h a r a k t e r w zg lęd n ie trwa

o

ł y , a n i e k o n iu n k t u r a ln y , a k t ó r e mają i s t o t n y wpływ na p r z y s z ł o ś ć surowców i ic h m ie js c e w gospodarce ś w i a t o w e j .

* Dr, a d iu n k t w I n s t y t u c i e Handlu Z a g ra n iczn eg o UŁ.

* Nie będziemy ś c i ś l e trzymać s i ę term inu " s u r o w c e " ; za licza m y do t e j grupy również t o w a ry , k t ó r e w ś c i s ł y m tego słowa zn aczen iu nimi n i e s ą , a l e wykazują znaczne podobieństwa rynkowe j a k np. me­ t a l e kolorowe oraz żywność.

2

Często w op racow an iach d o ty c z ą c y c h surowców do g ło su docho­ d zi p o d e j ś c i e emocjonalne i z ja w is k a o c h a r a k t e r z e ko n iu n k tu ra ln ym uważane są za t r w a ł e zmiany s t r u k t u r a l n e . C zęsto również s y t u a ­ c j ę na rynku ropy n a f t o w e j p r z e n o s i s i ę na inne surowce, co n i e j e s t u s p r a w i e d l i w i o n e .

Przy o c e n ie rynku surowców trz e b a pam iętać o jeg o dużej n i e ­ je d n o r o d n o ś c i. W opracowaniu tym o d rę b n ie potraktowana z o s ta n ie ropa naftowa oraz p o z o s t a ł e surowce. W yodrębnienie ropy n a fto w e j do celów a n a l i t y c z n y c h podyktowane j e s t szcz eg ó lną r o l ę tego s u r o ­ wca ja k o ź ró d ła e n e r g i i oraz wyjątkową p o z y c ję w handlu światowym, wyznaczoną m. in . przez d z i a ł a l n o ś ć k a r t e l u OPEC w wyniku ic h stra­ t e g i i cenowej 1 podaźowej. W yod ręb nienie ropy n a f to w e j n i e ozna­ c z a , że p o z o s t a ł e surowce c h a r a k t e r y z u j ą s i ę dużą Je d n o ro d n o ś c ią . Skromne ramy tego opracowania n i e p o z w a la ją jednak na d a ls z e po­ d z i a ł y , zwłaszcza że n i e są one tak s i l n i e umotywowane ja k w przypadku ropy n a f t o w e j.

I . Ogólna c h a r a k t e r y s t y k a r y nku surowcowego

W t e o r i i ekonomii można sp otk a ć s i ę z poglądem, że w długim o- k r e s i e w ystę p u je z ja w is k o p o g a rs z a ją c e g o s i ę surowcowego t e r m s o f t r a d e . Oznacza to , że oceny surowców rosną w o l n i e j od cen towarów przemysłowych alb o spad ają szybciej od cen towarów prze­ mysłowych. W r e z u l t a c i e zm niejsza o i ę u d z i a ł surowców w handlu światowym na rzecz towarów p rze tw o rz o n yc h . Z ja w is k o t a k i e da się wy­ tłum a czyć kilkoma p rz y c z y n a m i5. Przed e wszystkim i s t o t n y wydaje s i ę wpływ postępu tech n iczn eg o i t e c h n o lo g ic z n e g o , w r e z u l t a c i e któreg o wprowadzane są do p r o d u k c j i t e c h n o l o g i e surowcowooszczędne, a także i s t n i e j e możliwość s to so w a n ia s u b s ty t u t ó w . W przypadku żywności od­ wołujemy s i ę do prawa Eng’l a t w ie r d z ą c e g o , że w raiarę w zrostu docho­ du m a le je u d z i a ł wydatków na żywność. Oane s t a t y s t y c z n e zaw arte w tab . 1 p o t w i e r d z a ją spadek zn a cze n ia surowców w handlu światowym w o k r e s i e powojennym m niej w i ę c e j do początku l a t s i e d e m d z i e s i ą t y c h .

T a b e l a 1 Towarowa s t r u k t u r a e k s p o rtu w l a t a c h 1955-1970 (w X) Grupy towarowe 1955 1960 1970 Surowce 50,2 44,5 33,7 w tym p a liw a 1 1 . 2 1 0 ,0 ? , 4 Towary przemysłowe 49,8 55,5 66,3 Ź r ó d ł o ; "M on th ly B u l l e t i n o i S t a t i s t i c s " , J u l y 19 75.

^ A . K l a w e w p r a c y : Światowy handel surowcami i żyw nością, Warszawa 1973, wymienia c z t e r y p rzy c zy n y spadku popytu na a r t y k u ł y

Jednak pa wprowadzeniu w ż y c i e przez OPEC podwyżek cen ropy n a f to w e j na początku l a t s ie d e m d z i e s ią t y c h s y t u a c j a u l e g ł a dość z a s a d n i c z e j z m ia n ie . Z nacznie w zrósł u d z i a ł surowców w g lo b a ln y c h ob rota ch handlu światowego. Z danych zaw artych w ta b . 2 w y n ik a , że g łó w n ie w zrósł u d z i a ł ropy n a f t o w e j , a s y t u a c j a p o z o s t a ł y c h s u r o ­ wców n i e u l e g ł a z a s a d n i c z e j p op raw ie. P o w s ta je p y t a n i e , czy n a s t ą ­ p i ł o t r w a ł e odwrócenie t e n d e n c j i ? Czy mamy do c z y n i e n i a z t r w a ł ą poprawą surowcowego t e r r a s o f t r a d e ? Na tak p o s t a w io ­ ne p y t a n i a spróbujemy odpow iedzieć w d a l s z e j c z ę ś c i a r t v k u l u .

T a b e l a 2 Towarowa s t r u k t u r a e k sp ortu w l a t a c h 1972-1992 (w X)

Grupy towarowe 1972 1974 1975 1977 1979 1902

Surowce 32,6 40,7 38,9 3 В , 5 38,3 39.4

w tym pal iwa 1 0 ,0 2 0 , 6 19,3 19,7 20,4 23,3

w lym OPEC 6.3 14,3 12,3 12,7 12,4 11,5

Towary przemysłowe 67,4 59,3 61,1 61,5 61,7 6 0 , 6

2 r ó d ł o: "M on th ly B u l l e t i n of S t a t i s t i c s " , różne r o c z n i k i . Cdyby c h c i e ć n a j k r ó c e j s c h a ra k te ry z o w a ć rynek surowców, n a l e ż a ­ łoby p o w ie d z ie ć , że j e s t to tzw. rynek n ie d o s k o n a ły . Konkurencja г э tym rynku z o s t a ł a z n a c z n ie og ra niczon a ze względu na

postępu-A

j ą c y p roces m o n o p o l iz a c ji rynku . Na wolnym rynku za w ie ra nych j e s t n i e w i e l e t r a n s a k c j i , m niej w i ę c e j od 5 do 15% w z a le ż n o ś c i od da­ nego surowca. Znakomita w iększo ść t r a n s a k c j i to w i e l o l e t n i e kon­ t r a k t y zaw ierane w ramach międzynarodowych p r z e d s i ę b i o r s t w , umowy z k a r t e l a m i surowcowymi czy też umowy międzyrządowe. Rynek s u r o ­ wcowy s t a j e s i ę w ięc rynkiem c o ra z b a r d z i e j zamkniętym. Ale przede wszystkim j e s t to rynek с о г з г b a r d z i e j zmonopolizowany.

I I . Tenden c j e w gospodarce św ia to w e j

In te re s o w a ć nas będą t e t e n d e n c j e , k t ó r e mają i s t o t n y wpływ na s y t u a c j ę surowcową. A skoro t a k , to g łó w n ie in te r e s o w a ć nas będą surow co w o-rolne: 1} zmiana s t r u k t u r y konsumpcji i j e j wpływ na k s z t a ł t o w a n i e s i ę popytu na żywność; 2)zmiany t e c h n i k i i t e c h n o l o ­ g u . p r z y c z y n i a j ą c e s i ę do o s z c z ę d n ie js z e g o zużywania surowców; 3) s u b s t y t u c j a surowców; 4) s to so w a n ie środków p o l i t y k i g o s p o d a r c z e j.

P a t r z n-1 ten temat: I . D o b o z i , Problem surowcowy we stosunk ach międzynarodowych. "Sprawy Międzynarodowe" 1979, nr 7-8.

przemiany w n a j b a r d z i e j r o z w i n i ę t y c h k r a j a c h ś w ia t a pod względem gospodarczym. Przede wszystkim zaobserwować można spadek znaczenia przemysłu w tworzeniu dochodu narodowego na rzecz usłu g 5 . N a j b a r ­ d z i e j zaawansowany p roces tego typu zmian w y stę p u je w gospodarce USA, g dzie prod uk cja przemysłowa n i e j e s t już głównym tw órcą do­ chodu narodowego. Fu nk cję tę p r z e j ę ł y usłu g i.. Uważa s i ę , że USA są n a j b a r d z i e j zaawansowane na drodze do p r z e j ś c i a do tzw. e ry po- p rz e m y s ło w o j. Przemiany dokonują s i ę tak że w ramach samej produ­ k c j i p rzem ysłow ej. P o l e g a j ą one na spadku zn aczen ia przemysłów wy­ dobywczych na rzecz przemysłów p rz e tw ó rc z y c h (np. p ro c e s zamykania kopalń węgla kamiennego w W i e l k i e j B r y t a n i i ze względu na .ich d e f i ­ c y t o w o ś ć ) . P o ja w ia s i ę również z ja w is k o tzw. przemysłów sc h y łk o - wych'"’ , j ak n p .: przemysłu l e k k i e g o , s ta lo w e g o , częściow o maszyno­ wego, k t ó r e u l e g a j ą s to p n io w e j l i k w i d a c j i i p rz e n o si s i ę j e do krajów r o z w i j a j ą c y c h s i ę . Ha tym t l e mamy do c z y n i e n i a z k ra ja m i nowo uprzemysłowionymi, tak im i j a k : Taiwan, Hongkong, Korea Po­ łudniowa i t p .

Z d r u g i e j s tr o n y in te n s y w n i e r o z w i j a s i ę postęp naukowo-t e c h ­ n i c z n y , k t ó r y prowadzi do rozwoju nowoczesnych g a ł ę z i przem ysłu , t a k i c h j a k : e l e k t r o n i c z n y , in fo r m a ty c z n y , chemiczny i t p . P o s t ę p u je proces a u t o m a t y z a c ji p r o d u k c j i i m i n i a t u r y z a c j i urządzeń.

P rz e d sta w io n e te n d e n c je p o s ia d a j ą wspólną cechę. P r z y c z y n i a j ą s i ę one do re la ty w n e g o spadku popytu na surowce i na e n e r g i ę .

Odmiennie p rz e d s ta w ia s i ę n a to m ia s t s y t u a c j a w k r a j a c h r o z w i­ j a j ą c y c h s i ę , z w ł a s z c z a - t y c h , k t ó r e n i e p o s i a d a j ą w ła s n e j ropy na­ f t o w e j . K r a j e te już d z i s i a j p rze jm u ją t r a d y c y j n e p rz e m y s ły , k t ó ­ ryc h fun kcjon ow anie o p a r te j e s t na surowcach. Mamy w ięc do c z y n i e ­ n ia , z dwoma przeciw staw nym i t e n d e n c ja m i, z k t ó r y c h p ie rw s z a j e s t zdecydowanie s i l n i e j s z a .

Na temat r o l i u słu g w wysoko r o z w i n i ę t y c h państwach k a p i t a ­ l i s t y c z n y c h p atrz- C. M i e w a d z i , S e k to r u słu g w k a p i t a l i ­ zmie, Warszawa 1982; S f i e r a usłu g w SSzA: nowyje j a w i e n i a i struk- t u r n y j e s d w i g i , Moskwa 1965.

6 Na temat przemysłów schyłkow ych i k rajów nowo uprzemysłowio­ nych p a t r z n p . ; T. K o ł o d z i e j , P r z e m ie s z c z a n ie mocy produ­ k c y jn y c h do tzw. nowo uprzem ysłowio nych k ra jó w r o z w i j a j ą c y c h s ię , " K a p i t a l i z m " 1900, nr I ; 5. B a l b i n , Nowo uprzemysłowione k r a j e " t r z e c i e g o ś w i a t a " , “ Sprawy Międzynarodowe" 19B2, nr 8-9.

I I I . D z i a ł a l n o ś ć OPEC i j e j s k u tk i

O r g a n iz a c ja państw-eksporterów ropy n a f to w e j i s t n i e j e od 1960 r. 7 J e j c e l e s t r a t e g i c z n e mo2na by p r z e d s t a w ić w s k r ó c i e ja k

O

n a s t ę p u j e . Długookresowym celem gospodarowania państw naftowych j e s t p r z y s p i e s z o n y , suwerenny ekonomicznie i p o l i t y c z n i e wzrost gospodarczy. S ł u ż y ć ma temu c e lo w i e k s p o r t ropy n a f t o w e j , k t ó r y ma zapewniać w o p ty m aln e j wysokości dochody dewizowe niezbędne d la założonego tempa wzrostu gospodarczego przy pomocy od p o w ie d n ie j s t r a t e g i i c e n o v e j . S t r a t e g i a cenowa ma z j e d n e j s tr o n y zapewniać utrzymywanie siej k o rz y s t n y c h cenowych t e r m s o f t r a d e ropy n a f to w e j w stosunku do towarów importowych, a z d r u g i e j s tr o n y ma zapewniać ochronę zasobów n aftow ych ja k o podstawowego ź r ó d ła fin a n s o w a n ia wzrostu gospodarczego. lak w ięc s t r a t e g i a ta wymaga u m ie jętn eg o manipulowania poziomem ceny ropy n a f t o w e j i w i e l k o ś c i ą j e j w ydobycia. Trzeba jednak p a m ię ta ć , ze wśród państw c z ło n k o ­ wskich OPEC n i e ma zgodności co do poziomu cen i w i e l k o ś c i k o n ty n ­ gentów wydobywczych, ze względu na bardzo duzą r o z p i ę t o ś ć poziomów gospodarczych i poziom stopy Ż y c io w e j oraz l i c z b ę l u d n o ś c i .

la k n a k re ś lo n a s t r a t e g i a mogła być re a liz o w a n a d o p ie ro po 13 l a t a c h i s t n i e n i a OPEC, a w ię c d o p i e r o , gdy ogólna s y t u a c j a gospo­ d a rc z a spowodowała stosunkowo duże u z a l e ż n i e n i a państw wysoko r o z ­ w i n i ę t y c h gospodarczo od importu ropy n a f t o w e j . Dodatkowo zawa­ ż y ł y względy n a t u r y p o l i t y c z n e j w p o s t a c i k o n f l i k t u i z r a e l s k o - a r a b ­ s k ie g o

Państwa OPEC k i l k a k r o t n i e p o d n o s iły cenę ropy n a f t o w e j oraz o b n i ż a ł y poziom w ydobycia. S t r a t e g i a naftow a przez ponad 10 l a t p r z y n o s i ł a krajom OPEC znaczne k o r z y ś c i . Przede wszystkim zn aczn ej popraw ie u l e g ł o surowcowe i naftowe t e r m s o f t r a d e , a co z tym s i ę wiąże i b y ło celem s t r a t e g i i , w z ro s ły z n a c z n ie w p ły ­ wy dewizowe. Okazało s i ę z r e s z t ą , że o lb rz y m ie nadwyżki dewizowe

7 O r g a n iz a c ja OPEC l i c z y 13 członków, państw o bardzo różnym poziomie rozwoju gospodarczego, l i c z b i e l u d n o ś c i i u s t r o j a c h p o l i ­ t y c z n y c h . Członkami są: A r a b ia S a u d y js k a , A l g i e r i a , Ekwador, Gabor, In d o n e z ja , I r a k , I r a n , K a t a r , K u w e jt, L i b i a , N i g e r i a , Wenezuela, ZŁA.

O

P a t r z na ten temat T. R y n a r z e w s k i , S t r a t e g i e przy­ stosowawcze wysoko r o z w i n i ę t y c h kra jów -im p o rterów ropy n a f t o w e j,

T a b e l a 3 Ceny ropy n a f to w e j l e k k i e j A ra b ia S au d yjska w l a t a c h 1976-1984

(w d a l . za b a r y ł k ę )

Oata Cena Oata Cena

C ze rw ie c 1976 12,38 S ty c z e ń {980 26,00 S ty c z e ń 1977 12,09 K w ie c ie ń 1980 28,00 L i p i e c 1977 12,70 C ze rw ie c 1980 30,00 S ty c z e ń 1979 13,34 L i s t o p a d 1980 32,00 K w ie c ie ń 1979 14,45 P a ź d z i e r n i k 1981 34,00 L i p i e c 1979 18,00 Marzec 1983 29,00 L i s t o p a d 1979 24,00 Ź r ó d ł o : Ja k w tab . 2.

na ogół n i e mogły być w p e ł n i zagospodarowane w k r a j a c h n afto w y c h , tak więc p o j a w ił a s i ę ko nieczno ść i n w e s t y c j i z a g ra n ic z n y c h i to o- c z y w i ś c i e głó w nie w państwach k a p i t a l i j t y c z n y c h wysoko r o z w i n i ę ­ t y c h . W roku 1974 wpływy k rajów ÜPEC z t y t u ł u e ksp ortu ropy na­ f t o w e j w y n o s i ły ponad 117 mld d o i . , z czego ponad 50 mld d o i . przeznaczono na i n w e s t y c j e g łó w n ie w k r a j a c h z ach od n ich . Dla po­ rów na n ia , w roku 1972 wpływy dewizowe krajów OPEC w y n io s ły n iu w ie

-o

l e ponad 14 mld d o i . Oosyć r a d y k a l n i e z m ie n ił s i ę u d z i a ł surow­ ców, a zw łaszcza ropy n a f to w e j w handlu światowym. W o k r e s i e powo­ jennym n i e b y ło d r u g i e g o , t a k i e g o przypadku tak gw ałtow n ej zmiany s t r u k t u r y towarowej handlu międzynarodowego.

Nie bez z n a c ze n ia b y ł również e f e k t p s y c h o l o g ic z n y , p o l e g a j ą c y na p a n i c e w pierwszym o k r e s i e po wprowadzeniu podwyżek cen ropy n a f t o w e j , a n a s t ę p n ie na obawie o brak c i ą g ł o ś c i dostaw ropy i groź­ b i e w yczerpywania s i ę zasobów surowcowych. Obawiano s i ę również p o t ę g i f in a n s o w e j państw n aftow ych i groźby w yk u p ie nia przez n ie w i e l k i c h f ir m z ach od n ich . Państwa zrzeszone w OPEC s t a ł y s i ę s yn o ­ nimem sukcesu i uważano, że sg one doskonałym wzorcem do n a ś la d o ­ wania przez producentów p o z o s t a ł y c h surowców.

P o l i t y k a państw n aftow ych 7m if:niła s y t u a c j ę na rynku surowców. Z w ię k s z y ł s i ę s t o p i e ń n i e s t a b i l n o ś c i tego rynku, p o j a w i ł y s i ę

za-o

k ł ó c e n i a zwłaszcza po s t r o n i e podaży. S ta n t a k i I . Dobozi10 tłum a­ czy o s ła b ie n ie m systemu z a o p a tr z e n ia opartego na międzynarodowych k o r p o r a c ja c h r o z w i n i ę t y c h k rajów k a p i t a l i s t y c z n y c h , w wyniku dążeń państw r o z w i j a j ą c y c h s i ę do upaństwowienia rodzimych przemysłów wy­ dobywczych oraz braku nowych mechanizmów w spółpracy między k ra ja m i ro z w i n ię t y m i i r o z w i j a j ą c y m i s i ę , k t ó r e c h a r a k t e ry z o w a ły b y s i ę sta­ b i l n o ś c i ą . Inna przyczyn a to powstawanie k a r t e l i surowcowych w k r a j a c h r o z w i j a j ą c y c h s i ę , r e g u l u j ą c y c h zarówno poziom c e n , ja k i w i e l k o ś ć podaży. Nie bez zn a cze n ia j e s t c z yn n ik p o l i t y c z n y - pró­ ba w y ko rz ys tyw a n ia surowców j a k o n a c is k u p o l i t y c z n e g o .

Z a k łó c e n ia w y stę p u ją również po s t r o n i e pop ytu, choć p rzyczyny są in n e . Ja k ju ż w c z e ś n ie j wspomnieliśmy, w związku z wysokim tem­ pem wzrostu gospodarczego zn aczn ie w zrósł popyt na surowce, a z w ła ­ szcza na ropę n afto w ą . S y n c h r o n i z a c j a c y k l i k o n iu n k t u r a ln y c h na początku l a t s ie d e m d z i e s i ą t y c h w głównych państwach k a p i t a l i s t y c z ­ nych spowodowała skumulowany wzrost popytu na surowce. W re sz c ie cz yn nik iem d e s t a b i l i z u j ą c y m b y ł y za b u rz e n ia na rynku walutowym (z a ła m a n ie s i ę systemu s t a ł y c h kursów walutowych w ramach p oro­ zumień z B r e t t o n Woods).

C h a r a k t e r y s t y c z n ą cechą j e s t przesuw anie s i ę ' k a r t e l i z a c j i z poziomu p r z e d s i ę b i o r s t w a na poziom rządowy. W s k ła d t y c h k a r t e l i wchodzą rządy państw im p o r tu ją c y c h , k t ó r e decyd ują o poziomie ceriy. A le w p r a k t y c e sukcesami może p o s z c z y c ić s i ę t y l k o k a r t e l naftowy państw OPEC. 0 s u k c e s ie tym p r z e s ą d z i ł a szcz eg ó ln a s y t u a c j a ropy n a f t o w e j , surowca ene rg e tyczn eg o c ie s z ą c e g o s i ę dużym popytem.

W a ż n ie jsz a j e s t jednak inna rynkowa cecha ropy n a f t o w e j , a m ia n o w ic ie n is k a cenowa e l a s t y c z n o ś ć pop ytu, brak d oskonałego sub­ s t y t u t u , wysoki s t o p i e ń m o n o p o l iz a c ji po s t r o n i e podaży, duże uza­ l e ż n i e n i e konsumentów ropy od im portu, n i s k i e k o s z ty t r a n s p o r t u i t p . I s t o t n ą r o l ę o d e g r a ła względna jednom yślność państw czionko- w skich OPEC, p r z y n a j m n ie j w początkowym o k r e s i e r e a l i z o w a n i a s t r a ­ t e g i i , do czego w znacznym s to p n iu p r z y c z y n i ł a s i ę r o l a , ja k ą p e ł n i w t e j o r g a n i z a c j i A r a b ia S a u d y js k a .

Okazało s i ę j e d n o c z e ś n i e , że in ne surowce n i e mogą p o s z c z y c ić s i ę posiadaniem w ię k s z o ś c i wymienionych cech i w związku z tym próby k a r t e l i z a c j i rynków p o z o s t a ł y c h surowców n i e p ow iodły s i ę .

Wysoka cena ropy n a f t o w e j p r z y c z y n i ł a s i ę do p o w ięk sz en ia

zasobów11 tego surowca. O p ła c a ln o bowiem o t a ł o s i ę e k s p lo a to w a n ie z łó ż rop y, k t ó r y c h warunki n a t u r a l n e są zn aczn ie goreze n iż w Za­ toce P e r s k i e j i wymagają dużych nakładów k a p it a ło w y c h . Przykładem może być wydobywanie ropy n a f t o w e j z dna Morza Północnego (ro p a bardzo w y s o k ie j j a k o ś c i ) czy też e k s p l o a t a c j a złóż na A l a s c e .

N a jw a ż n ie js z e konsekwencje s t r a t e g i i n a f to w e j p o l e g a j ą na wy­ s t ą p i e n i u z ja w is k a i n f l a c y j n e g o wzrostu ce n' i z w o ln ie n iu tempa wzrostu gospodarczego. Ubocznym skutkiem tyc h procesów b y ł również spadek popytu na surowce. 1 tak np. w l a t a c h 1973-1980 spadek tem­ pa wzrostu gospodarczego z 5,37 do 1,69г spowodował spadek zapo­ trz eb o w a n ia na surowce z 5,57 do 1 179Х1^. K r a j e konsumenckie p o d j ę ­ ł y również w i e l e d e c y z j i , mających na c e l u z j e d n e j s tr o n y p r z y ­ s to so w a n ie s i ę do nowej s y t u a c j i , a z d r u g i e j s t r o n y z a b e z p i e c z e ­ n i e s i ę na p r z y s z ł o ś ć przed powtórzeniem 3 i ę t a k i c h s y t u a c j i .

I V . R e a k c je przystosowawcze i obronne państw konsumenckich

Wysoko r o z w i n i ę t e państwa k a p i t a l i s t y c z n e , k t ó r e są głównymi konsumentami surowców, w o k r e s i e powojennym p rzyzw yczajo ne b y ł y do t a n i c h surowców i ic h d o s t ę p n o ś c i. O z i a ł o s i ę tak p r z y n a jm n ie j z dwóch powodów. E k s p o rte ra m i surowców b y ł y głó w n ie państwa r o z w i ­ j a j ą c e się, k t ó r e c z ę s to p o s i a d a ł y monokulturowy c h a r a k t e r swojego e k s p o r tu , n ato m ia s t zaopatrzeniem w surowce zajmowały s i ę p r z e d s i ę ­ b io r s tw a wysoko r o z w i n i ę t y c h państw, k t ó r e tw o r z y ły s y t u a c j ę mo­ n o p o l i s t y c z n ą po s t r o n i e popytu (monopson). Rez ulta te m b y ło z a ­ n i ż a n i e cen surowców w im p o r c ie . T a n io ś ć i dostępność w y k s z t a ł c i ł y o k r e ś lo n y model konsumpcji surowców i e n e r g i i , t r a k t u j ą c j e niemal ja k dobra wolna. P r z e j ę c i e i n i c j a t y w y przez państwa r o z w i j a j ą c e s i ę z m ie n iło s y t u a c j ę i p o s t a w ił o państwa zachodnie przed k o n ie c z n o ś ­ c i ą zrew idow ania s w o j e j p o l i t y k i surowcowej i p o d j ę c i a r e a k c j i o- bronn ych, a nawet wypracowania s t r a t e g i i surowcowej d la d łu g ie g o

1 ’

Zasoby są k a t e g o r i ą ekonomiczną,a n i e f i z y c z n ą . Pod p ojęciem tym rozurciômy w i e l k o ś ć z ł ó z , k t ó r e przy danym poziomie t e c h n i k i i t e c h n o l o g i i o p ła c a s i ę e k s p lo a to w a ć . Tak więc wzrost ceny danego surowca raoże p r z y c z y n i a ć s i ę do z w ię k s z a n ia zasobów tak samo ja k p ostęp n aukow o-techniczny, k t ó r y u m ożliw ia e k s p l o a t a c j ę 2ł ń ż , k t ó ­ re d o ty ch cz a s n i e b y łe o p ł a c a l n e .

i 2

Ma p o d s ta w ie : J . O e m b o w s k i , Problemy surowcowe á w i a t a , "Gospodarka P lano w a" 1984, nr 11.

o k re s u . N ie ja k o n a t u r a l n ą r e a k c ją ohronną b y ło z w o ln ie n ie tempa wzrostu gospodarczego, a tym samym z m n ie js z e n ia popytu na surowce i e n e r g i ę .

Wspomniane na w s tę p ie a r t y k u ł u przemiany s t r u k t u r a l n e , j a k i e dokonują s i ę w państwach n a j b a r d z i e j r o z w i n i ę t y c h , p r z y c z y n ia ją się do mniejszego z u ż y c ia surowców. Rozwój nowoczesnych g a ł ę z i p r z e ­ mysłu o dużym n a s y c e n iu myślą naukowo-techniczną d z i a ł a w k ie ru n k u u n i e z a l e ż n i e n i a s i ę tyc h gospodarek od z a le ż n o ś c i surowcowej. Są to jednak d z i a ł a n i a długookresowe, k t ó r e , ja k można domniemywać, w wyniku kryzysu e ne rg e tyczn eg o z o s t a ł y z i n t e n s y f ik o w a n e . Można przy- j ą ć , że s t r a t e g i a n aftow a państw OPtC s t a ł a s i ę k a t a l i z a t o r e m prze­ mian s t r u k t u r a l n y c h gospodarek państw konsumenckich. P r e s j a rynku ropy n a f to w e j spowodowała n a s i l e n i e s i ę procesów in n o w ac yjn yc h , k t ó r e w p r z y s z ł o ś c i doprowadzą zapewne do p ow stania nowych ź ró d e ł z a o p a tr z e n i a w e n e r g i ę .

Ola k ró ts z e g o okresu n a j i s t o t n i e j s z e ro z w ią z a n ia p o l e g a j ą na oszczęd niejszym zużywaniu surowców p otrzeb nych do w ytw o rzenia j e d ­ n o s t k i dochodu narodowego. O s i ą g n i ę t o to poprzez rozwój t e c h n o l o ­ g i i surowcowooszczędnych, m i n i a t u r y z a c j ę wyrobów i s u b s t y t u c j ę surowców n a t u r a l n y c h przez s y n t e t y c z n e . Ola p rz y k ła d u od początku l a t s ie d e m d z i e s ią t y c h w USA zmniejszono z u ż y c ie m a te ria łó w p o d s ta ­ wowych do w ytw o rzenia j e d n o s t k i produktu narodowego b r u t t o о 1/313.

i 14

i . Rynarzew ski w yró żn ia wśród s t r a t e g i i przystosowawczych oprócz s t r a t e g i i osz c zę d n o śc io w e j - handlową. P ie rw s z a zmierza tJo z m n ie js z e n ia z u ż y c ia e n e r g i i w p r o c e s i e wzrostu gospodarczego, dru­ ga do zapew nienia c i ą g ł o ś c i dostaw. Na s t r a t e g i ę handlową s k ł a d a j ą s i ę c z t e r y k i e r u n k i d z i a ł a ń : 1) z a w i e r a n i e w i e l o l e t n i c h umów na dostawy surowców z k r a ja m i- p r o d u c e n t a m i, 2) w y k o rz ys tyw a n ie nad­ wyżek p ł a t n i c z y c h k ra jó w n afto w ych do f in a n s o w a n ia zakupów t e j r o ­ py, 3) zapew nienie bezp o śred n ieg o u d z i a ł u k ra jó w konsumenckich w e k s p l o a t a c j i surowców k ra jó w n a fto w y c h , 4) w y w ie ra n ie n a c i s k u po­ l i t y c z n o - m i l i t a r n e g o ria k r a j e n a f t o w e 15.

Można do t y c h rozw iązań dodać j e s z c z e manewr s t r u k t u r ą g e o g ra ­

Na p o d s ta w ie : J . D e d o , L. G w i a ź d z i ń s k a , J . M o ś c i c k i , Spodziewane te n d e n c je popytu i cen na światowym rynku surowcowym w l a t a c h 1985-1986, "Gospodarka P lano w a" 1985, nr 7-8.

f i c z n ą importu z m n ie js z a ją c ą u z a l e ż n i e n i e od pewnych rynków ja k też w y s i ł k i z m ie rz a ją c e do-3tw o rze n ia dużych zapasów surowców. J . Dembowski uważa, że m oż liw ości s u b s t y t u c j i ropy n a f t o w e j przez i n ­ ne surowce są bardzo o g r a n i c z o n e 16. P r z y n a jm n ie j w tym wieku n ie ma szans na p rod uk cję p a l i w s y n t e t y c z n y c h z węgla czy łupków b i ­

tum icznych. Gdyby t a k i e t e c h n o l o g i e p o j a w i ł y . s i ę na p rze ło m ie l a t o s i e m d z i e s i ą t y c h i d z i e w i ę ć d z i e s i ą t y c h , to okres ic h w drażania mu­ s i trw ać od 10 do 12 l a t , a po d r u g i e , z a m ie rz e n ia p r o d u k c j i takich p a l i w wymagają, aby wysokie ceny ropy n a f t o w e j utrzym ywały s i ę w długim o k r e s i e . Natom iast i s t o t n y wpływ na zahamowanie d a ls z y c h podwyżek cen ropy n a f to w e j mieć będzie o g r a n i c z e n i e j e j .konsump­ c j i .

Trzeba p rz y z n a ć , że partstwa wysoko r o z w i n i ę t e gospodarczo po­ t r a f i ł y p rzystosow ać s i ę do nowej s y t u a c j i i w poważnym s to p n iu u n i e z a l e ż n i ć s i ę od dostaw ropy n a f to w e j i innych surowców. Po­ stawa taka m ia ła o c z y w i ś c i e wpływ na s t r a t e g i ą naftową partstw OPEC, doprowadzając w kortcu do p ie rw s z y c h obniżek cen ropy n a f to w e j w 1982 r . P o w s ta je p y t a n i e , czy b y ło to z ja w is k o i n c y d e n t a l n e , czy też mamy do c z y n i e n i a z załamaniem s i ę s t r a t e g i i OPEC-owskiej i po­ wrót do s y t u a c j i " n o r m a l n e j " .

V. Załam anie s i ę s t r a t e g i i n a f t o w e j partstw QPEC

Wspomniana obniżka cen ropy n a f to w e j z o s t a ł a wymuszona przez postawę konsumentów, k t ó r z y z n a c z n ie o b n i ż y l i z u ż y c ie surowców. P r o c e s o k a za ł s i ę dość t r w a ł y i spowodował d a ls z e o b n iż k i cen ropy n a f t o w e j na wolnym ryn k u . Na początku 1985 r . ceny wolnorynkowe ropy n a f t o w e j o s c y l u j ą w g r a n i c a c h 15-17 d o i . za b a r y ł k ę , a w ięc zn a czn ie p o n i ż e j a k t u a l n e j ceny i n f o r m a c y j n e j OPEC - 28 d o l . Ś w ia d ­ czy to o w y ra ź n e j przewadze podaży ropy n a f to w e j nad popytem.

S t r a t e g i a stosowana przez k r a j e OPEC m ia ła pewną s ła b ą s t r o ­ nę, p o l e g a j ą c ą na tym, że warunkiem koniecznym utrzym ywania wyso­ k i c h cen ropy n a f t o w e j b y ło o b n iż a n ie w i e l k o ś c i j e j w yd ob ycia. Tym samym OPEC z m n ie js z a ło swój u d z i a ł w światowym e k s p o r c ie ropy n a f ­ tow ej na rzecz państw n a fto w y c h , n i e n a l e ż ą c y c h do tego ugrupowa­ n i a . Je d n o c z e ś n ie państwa n ie c z ło n k o w s k ie na ogół p r o w a d z ił y p o l i ­

tyk ę dostosowywania sw oich cen do cen OPEC-owskich, a więc u z y s k i ­ wały z tego t y t u ł u dosyć znaczng r e n t ę , n ie ponosząc kosztów tego p r z e d s i ę w z i ę c i a . Wspomniane w y s i ł k i oszczędnościowe w k r a j a c h kon­ sumenckich, postęp te c h n ic z n y i znaczne zapasy spowodowały odwra­ c a n i e s i ę pom yślnej s y t u a c j i d la k rajów OPEC. O k o l i c z n o ś c i , k t ó r e na początku r e a l i z o w a n i a s t r a t e g i i b y ły atutem - wysoki u d z i a ł w handlu światowym ropę - p r z e s t a ł y nim być. 0 i l e w roku 1973 u d z i a ł OPEC w handlu ropą s t a n o w ił ponad 75%, to w roku 1903 spadł do 35,9%.

T a b e l a 4 /

Światowy popyt na ropę naftową i dostawy tego surowca z krajów OPEC i innych krajów w l a t a c h 1973-1983

(w min b a r y ł e k d z i e n n i e ) Rok Popyt na ropę naftową w s k a l i c a łe g o ś w ia ta Oostawy z k rajów 0PEC % Oostawy z p o z o s t a ł y c h k rajów % 1973 41 31 75,6 17 24 ,4 1974 46,5 30 64 ,5 16,5 35,5 1975 43 28 65,1 15 34,9 1976 44 30 65,2 14 34 ,8 1977 50 33 66 17 34 1978 48,5 29,5 60,8 19 39,2 1979 51 30,5 59,8 20,5 40,2 1980 46 27,5 59,8 21,5 40,2 1901 46 23,5 . 51 22,5 49 1982 41 10 43,9 23 56,1 1983a 39 14 35,9 26 64 , 1 a Tylko I p ó ł r o c z e . í r ó d ł o: O b l i c z e n i a w łasne o r a z : M. A. D a b b a g h, 0РГС: O i l P r i c e s Revenues and t h e i r S i l l o v e r E f f e c t , "OPEC B u ll e t in " 1984, No 2, s . 1 8 ,za: A. G w i a z d a , D eko niu nk tu ra naftowa i n i e k t ó r e j e j s k u t k i , "Gospodarka P la no w a " 1985, nr 3, s . 231.

N ajw ię k sze wpływy dewizowe z t y t u ł u e k s p o rtu ropy n a f t o w e j uzys­ k a ł y państwa OPEC w roku 1980 - 297,2 mld d o l . , le c z od t e j pory wpływy te z a c z ę ły wykazywać t e n d e n c ję spadkową i w roku 1982 wyno­ s i ł y ju ż t y l k o 210,7 mld d o l . * 7 N i e k t ó r e państwa n aftow e s t a ł y s i ę

17 A. G w i a z d a , D ek o niu nk tu ra naftow a i n i e k t ó r e j e j s k u t k i , "Gospodarka P la no w a " 1985, nr 3.

d łu ż n ik a m i, а Мекзук wprawdzie n i e n a l e ż ą c y do OPEC j e s t zadłużony na ponad 100 mld d o i . C h a r a k t e r y s t y c z n e , że n a j t r u d n i e j s z a ok azała s i ę s y t u a c j a d la krajów n a jw ię k s z y c h , t a k i c h j a k : In d o n e z ja ,

Ni-1 R

g c r i a czy I r a n . Ale z d r u g i e j s t r o n y w takim p a ństw ie j a k Kuwejt ok a za ło s i ę , że od roku 1УВ2 wpływy z t y t u ł u i n w e s t y c j i z a g r a n i ­ cznych b y ł y w iększe od wpływów z t y t u ł u e k s p o rtu ropy n a f t o w e j.

V I . Ceny surowców

Na p odstaw ie dotychczasowych wywodów można domniemywać, że s y t u a c j a na rynku surowców n ie n a ft o w y c h j e s t zn aczn ie g o rs z a , ze względu na ic h c e c h y . 1 tak j e s t w r z e c z y w i s t o ś c i . J e ś l i spojrzymy na ten rynek od s tr o n y k s z t a ł t o w a n i a s i ą c e n , to okaże s i ę , że indek sy cenowe surowców n ie n a ft o w y c h i m e t a l i kolorow ych k s z t a ł t u ­ j ą s i ę z n a c z n ie g o r z e j od tyc h d o ty c z ą c y c h ropy n a f t o w e j . Świadczą o tym dane zaw arte w t a b . 5.

T a b e l a 5 Indeksy cen surowców i m e t a l i k olorow ych w e k s p o r c ie

(1975 = 100) Grupa towarowa 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 Surowce 117 119 154 226 235 222 203 Żywność 120 121 136 159 141 125 123 Roln e nieżywnościowe 124 132 159 167 154 136 145 Surowce m in e ra ln e 114 115 161 271 299 287 255 P a l iwa 116 117 165 282 310 298 264 M e ta le n ie ż e la z n e 117 126 167 1B6 163 142 14 4

Surowce bez ropy 118 121 138 157 146 132 132

Surowce m in e ra ln e

bez ropy n a f t o w e j 101 100 108 134 149 151 141

Ź r ó d ł o : "M on th ly B u l l e t i n of S t a t i s t i c s " 1985, v o l . XXXIX, No 2, s . 202-204.

N a j g o r z e j p rz e d s t a w ia s i ę s y t u a c j a na rynku towarów żyw n ościo­ wych, stosunkowo n a j l e p i e j poza ropą naftow ą wygląda s y t u a c j a me­ t a l i ko lo ro w y ch .

J e ś l i spojrzymy na ceny r e a l n e wybranych p o z y c j i surowcowych,

) В

to s tw ie r d z im y , że po boomie surowcowym z roku 1975 obserwujemy spadkową te n d e n c ję cen w ię k s z o ś c i surowców. Co g o rs ze , surowce, k t ó r e są przedmiotem p o l s k ie g o e k s p o r tu , wykazuję bardzn n i e k o r z y ­ s tn e te n d e n c je cenowe ( w ę g i e l kamienny, miedź, c u k i e r ) , świadczą o tym dane zaw arte w tab . 6.

T a b e l a 6 K s z t a ł t o w a n i e s i ę cen r e a ln y c h wybranych surowców

w l a t a c h s ie d e m d z i e s ią t y c h (c e n y w d o l . z 1977 r . za 1 t ) Surow ie c , 1970 1972 1974 1976 1978 1980 Ropa naftowa 29,2 30,3 106,6 93,2 82,1 142,8 W ęg iel 29,2 29,0 38,7 40,8 34,2 35,6 Ruda ż e la z a 34,5 24,6 24,1 23,6 16,7 18,4 Ruda manganu 123,6 120,5 142,3 156,4 123,3 105 Miedź 3 211 2 032 2 606 1 511 1 179 1 598 Aluminium 1 439 1 104 952 1 055 1 009 1 070 Cyna 8 360 7 150 10 3UÜ 8 180 11 140 10 640 P s z e n ic a 145,7 138,2 268,3 161,5 116,2 146,0 Cuk i e r 184 304 828 275 148 200 /

Ź r ó d ł o : Elem enty p o l i t y k i surowcowej w á w i e c i e , Warszawa 1983, s . 17.

S y t u a c j a ta wydaje s i ę być dosyć t r w a ł ą ce c h ą , o czym może ś w ia d c z y ć f a k t , że tempo wzrostu zasobów j e s t z n a c z n ie wyższe od tempa wzrostu zapotrzebow ania na surowce. W związku z tym

żywot-1 9

ność zasobów, zdaniem J . Dembowskiego , n i e t y l k o wykazuje t e n ­ d e n c je do w z ro s tu , a l e nawet p r z e k ra c z a z punktu w id z e n ia ekonomi­ cznego poziom o p tym alny, k t ó r y o k r e ś l a s i ę d la węglowodanów p ł y n ­ nych i gazowych na ok. 15 l a t , a d la m e t a l i na ok. 30 l a t .

V I I . Wnioski

T e n d en cja , k t ó r a p o j a w i ł a s i ę w k r a j a c h wysoko r o z w i n i ę t y c h gospodarczo, do odchodzenia od przemysłów wydobywczych oraz do l i ­ k w i d a c j i przemysłów t r a d y c y j n y c h na rze cz przemysłów nowoczesnych wydaje s i ę być t r w a ł a . O s i ą g n i ę c i a postępu te c h n ic z n e g o i t e c h n o ­ l o g ic z n e g o w z a k r e s i e o s z c z ę d n ie js z e g o zużywania surowców wydają

s í q t a k ż e n ie o d w ra c a ln e , a nawet n a le ż y spodziewać s i ę d a ls z y c h k o rz y s t n y c h zmian w z a k r e s i e konsumpcji surowców. Wobec tego wydaje s i ę uprawomocniony wniosek o r o z l u ź n i e n i u związków między rozwojem gospodarczym k rajów wysoko r o z w i n i ę t y c h gospodarczo a popytem na surowce. Nie n a l e ż y przy tym zapominać, że k r a j e te konsumowały znakomitą w iększość surowców oferowanych przez k r a j e r o z w i j a j ą c a s i ę . Skoro t a k , t o również uprawomocniony wydaje s i ę wniosek o po­ w ro c ie do spadkowej t e n d e n c j i surowcowego t e r m s o f t r a d e .

Z u p e łn ie inna s y t u a c j a występować będzie w k r a j a c h r o z w i j a j ą ­ cych s i ę , k t ó r e będą przejmować t r a d y c y j n e przem ysły i r o z w i j a ć j e u s i e b i e . Z i c h s t r o n y n a le ż y w ięc oczekiw ać zwiększonego po­ p y tu na surowce i e n e r g i ę . Trudno n ato m ia s t o k r e ś l i ć , j a k a będzie s k a l a tego z j a w i s k a , wydaje s i ę je d n a k , że z n a c z n ie s i l n i e j s z y wpływ na s y t u a c j ę surowcową wywrą zmiany, j a k i e dokonują s i ę w kra­ j a c h n a j b a r d z i e j r o z w i n i ę t y c h .

S y t u a c j a na rvnku ropy n a f to w e j prawdopodobnie u l e g n i e d a l s z e ­ mu p o g o rs z e n iu , c h o c ia ż ropa naftowa bę d zie w dalszym c ią g u

od-20 grywać s p e c y f i c z n ą r o l ę na rynku surowcowym

O c e n ia j ą c s t r a t e g i ę naftową k ra jó w OPEC można s t w i e r d z i ć , że m e u dało s i ę tym krajom z r e a liz o w a ć długookresowych c e ló w , cho­ c i a ż o d n i o s ł y one znaczne k o r z y ś c i śred nio ok resow e i z a p e w n iły so ­ b i e гпаг.гле ś ro d k i dewizowe na rozwój swoich gospodarek. Inna s p r a ­ wa, że znaczna część tyc h środków z o s t a ł a zmarnotrawiona a lb o p r z e ­ znaczona na c e l e z b r o je n io w e . W każdym bądź r a z i e broń naftowa n i e s p r a w d z iła s i ę w długim o k r e s i e , a co w i ę c e j s t a ł a s i ę k a t a l i ­ zatorem przemian w gospodarkach wysoko r o z w i n i ę t y c h k ra jó w k a p i t a ­ l i s t y c z n y c h .

Można s i ę z a s t a n a w ia ć , czy n i s k i e ceny ropy n a f t o w e j mogą od­ w r ó c ić pewne p r o c e s y , k t ó r e ju ż z o s t a ł y zapoczątkowane, a nawet są d a le k o zaawansowane. Wydaje 3 ię to bardzo mało prawdopodobne, po­ nieważ k r a j e im p o r tu ją c e ropę naftową w y c ią g n ę ły p raw id łow e wnio­ s k i z dwóch kryzysów e n e rg e ty c z n y c h .

P rze m ian y , k t ó r e dokonują s i ę na rynku światowym i w gospodarce

20

Odmiennego zdania j e s t J . D a n i e l e w s k i , k t ó r y u-waża, że po p rze jś c io w ym o k r e s i e spadku cen ropy n a f t o w e j n a s t ą p i i c h w z r o s t , a bę d zie to spowodowane tym razem wzrostem kosztów wy­ d o b y c ia ropy n a f to w e j w wyniku p o g a r s z a n ia s i ę warunków g e o l o g i c z ­ nych - I l e k o s z t u j e tona r o p y ?, " Z y c i e Gospodarcze" 1986, nr 1.

ś w ia t o w e j , n i e wydają 3 ię być k o rz y s t n e d la gospodarki p o l s k i e j p r z y n a jm n ie j w p e rs p e k t y w i e k rótko- i ś re d n io o k re s o w e j. Co w i ę c e j , nasze m o ż liw o ści o d d z ia ły w a n ia na te przemiany są znikome albo Zadne. P o z o s t a j e t y l k o w yciąg ać p raw idłow e w n io s k i z t y c h przemian i dostosowywać naszą gospodarkę do wymogów s ta w ia n y c h j e j przez o t o c z e n i e .

Mamy s i l n i e r o z w i n i ę t y przemysł c i ę ż k i oraz przemysł wydoby­ wczy, a w ięc te p rz e m y s ły , k t ó r e s y s t e m a t y c z n i e t r a c ą na zn a cze ­ n i u . S t r u k t u r a naszego e k sp ortu na r y n k i k ra jó w k a p i t a l i s t y c z n y c h j e s t również wysoce n i e k o r z y s t n a . Przew ażają w n i e j surowce oraz towary tzw. przemysłów s c h yłk ow ych . Co w i ę c e j , również n i e k o r z y ­ s tn a j e s t s t r u k t u r a e k s p o rtu surowcowego. P o g a r s z a ją s i ę również warunki g e o lo g ic z n o s e k to r a wydobywczego, n i e mówiąc o problemach ochrony ś ro d o w is ka . N ależy s i ę w ięc l i c z y ć w n a j b l i ż s z e j p r z y s z ł o ­ ś c i z pogarszaniem s i ę t e r m s o f t r a d e p o l s k i e g o han­ d lu z a g ra n ic z n e g o .

Z na cz nie w i ę c e j optymizmu mużna wykazywać w długim o k r e s i e . Wymagać to jednak bę d zie d a le k o i d ą c e j r e s t r u k t u r a l i z a c j i n a s z e j g osp od arki z b i e ż n e j z przemianami, dokonującymi s i ę w gospodarce ś w i a t o w e j , p rz e z n a c z a n ia w ię k s z e j c z ę ś c i dochodu narodowego na roz­ wój przemysłów naukochło nnych oraz na rozwój samej n a u k i.

J e r z y Nacewski

ROLE OF RAW MATERIALS IN ГHF WORLD ECONOMY AND 1 RADE

The a r t i c l e p r e s e n t s an attem pt a t answ erin g a q u e s ti o n whether changes g e n e ra te d by the s o - c a l l e d "e n e rg y c r i s i s " and c o n s i s t i n g in a s u b s t a n t i a l r i s e in p r i c e s of raw m a t e r i a l s , and e b p e c i a l i y crude o i l p r i c e s a re permanent or tem p orary. The s i t u a t i o n in the f i e l d of raw m a t e r i a l s has been a n a ly z e d a g a i n s t the background of the w orld economy. The au th o r has a l s o a sse sse d the s t r a t e g y of the OPEC c a r t e l i n v o l v i n g r e d u c t i o n of crude o i l p r o d u c tio n and i n c r e a s i n g i t s p r i c e s s t a t i n g t h a t i t p r o v id e d tem porary b e n e f i t s f o r the o i l p ro d u c in g c o u n t r i e s b u t, s i m u l t a n e o u s l y , i t r e l e a s e d a whole range of a d a p t a t i v e resp on ses i n c l u d i n g econ om ica l consum­ p t i o n of f u e l s and raw m a t e r i a l s , as w e l l as a s e a r c h f o r new. tech­ n o l o g i e s aimed a t s a v i n g s of raw m a t e r i a l s and e n e rg y . The OPEC s t r a t e g y became a c a t a l y s t a c c e l e r a t i n g s t r u c t u r a l t r a n s f o r m a t i o n s , e s p e c i a l l y in the h i g h l y d e veloped c o u n t r i e s . These tra n sfo rm a tio n s encompass an enhanced r o l e o f modern m a n u fa c tu r in g i n d u s t r i e s at the c o s t of e x t r a c t i v e i n d u s t r i e s . A c c o r d i n g l y , we s h a l l be d e a l i n g w it h d e c l i n i n g s i g n i f i c a n c e of raw m a t e r i a l s in the w orld economy.