"Jan Kochanowski i epoka
Renesansu"
Biuletyn Polonistyczny 21/4 (70), 96-101
Jako ostatni referen t wystąpił dr Stefan N ie z n a n o w s k i ( UMCS ) . Jego re fe ra t, zatytułowany “ Z badań nad czytelnictwem w czasach sta ro polskich. Rejon Lubelszczyzn y", opracowany został w oparciu o k sięgo zbiory m ieszczań skie, pochodzące z lat 1593-1638. Oprócz źródeł zaw ie rających dane na temat bibliotek m ieszczańskich zachowały się również dane na temat księgozbiorów kościelnych. Brak natomiast źródeł, które określałyby księgozbiory szlach eckie. Księgozbiory m ieszczan lubelskich w wymienionym okresie zaw ierały od 3 do 360 pozycji. W bibliotekach znajdowały się teksty zawodowe, gram atyki, słowniki, literatu ra antycz na (greck a i rzy m sk a), teksty filozoficzne i teologiczne, modlitewniki,
zbiory kazań, publikacje prawno-po li tyczn e, w spółczesna literatu ra po l ska (R e j, Kochanowscy, Klonowie) i obca (A lciatu s, L ip siu s) oraz po radniki praktyczne (np. poradnik m yśliwski) .
Mgr Katarzyna M roczek
„Jan Kochanowski i epoka Renesansu”
W dniach 26 i 27 kwietnia 1978 r . odbyło się zebranie naukowe pt. "Jan Kochanowski i epoka R en esan su", zorganizowane p rzez Pracownię H istorii L iteratury Staropolsk iej IB L .
P ierw szy obszerny re fe ra t, zatytułowany "E d ycja > Dzieł w szystkich « Jana Kochanowskiego", w ygłosiła p rof. M aria Renata M a y e n o w a . P o informowała, że "D zieła w szystkie" zamierzone są jako edycja jubileuszo wa w ramach se rii Biblioteka P isarzów Polskich IB L . Ukazywanie się poszczególnych tomów winno się rozpocząć w roku 1980, zamknąć zaś w 1984. Edycja je st pomyślana jako zespół złożony z 12 c z ę śc i, zakoń czony pełną konkordancją języka poety (t. X II). Z edycją związana je st ro zszerzon a i zaktualizowana bibliografia wydań poety, oparta na dziele K. P iek arsk iego.
Porządek edycji przewiduje w czterech pierw szych tomach zespoły tekstów lirycznych ( " P s a łt e r z " , "T re n y ", "P ie śn i", " F r a s z k i" ) , a na końcu - zespoły tekstów poetyckich łacińskich (t. XI). Pozostałe tomy
m ają m ieć n a s tę p u ją c ą n u m e r a c ję : "O dpraw a posłów g r e c k ic h " ( t . V ) , "F ra g m e n ty " ( t . V I) , " M n ie js z e utw ory p o ety ck ie i p ro z a ic z n e o c h a r a k t e r z e p o lity czn y m " ( t . V III) , "F e n o m e n a " i " A r a tu s " ( t . IX ) , "Nowy Ka~ r a k t e r " ( t . X I ) . L is ty p oety są przedrukow yw ane w raz z u tw oram i, k tó rym to w a rz y sz y ły . Nie je s t u stalo n e m ie js c e lis tu do 'p<~gelwedera. W stęp,
p ió r a Jan u szo w sk ieg o do e d y c ji "Ja n K och an o w sk i" ma s ię z n a le ź ć w a n e
k s ie do p ie rw sz e g o tomu w ydania, w stęp - do "F ra g m en tó w " - w tomie p rzezn aczo n y m n a "F r a g m e n ty ".
Każdy tom p o ls k o ję z y c z n y ma zwykle dwóch wydawców: h isto ry k a l i te r a tu r y i ję z y k o z n a w cę. W wypadku e d y c ji d z ie ł K ochanow skiego w z e s pole wydawniczym d z ie ł ła c iń s k ic h p o ety w y stęp u je ponadto filo lo g k la s y cz n y .
W stęp z a w ie ra , ja k zw y k le, m otyw ację w yboru wydania ( i eg zem p la r z a ) stan o w iąceg o podstaw ę fo to ty p ii, a co za tym id z ie - podstaw ę tr a n s k r y p c ji i in d ek su w yrazów i form o ra z o p is g r a fik i i gram atyki d ru ku. Tom ozn aczon y num erem I z a w ie ra ponadto w stęp o rie n tu ją c y w c a ło ś c i e d y c ji, je j u kład zie i g e n e ra ln y ch r o z s tr z y g n ię c ia c h .
W wybranym p rz e k a z ie p op raw ia s ię tylko to , co s ię uw aża za n ie wątpliw e błęd y dru ku . O b o cz n o ści w y n ik ający ch z n ie is tn ie n ia norm y lub z je j ro z ch w ia n ia n ie u je d n o lica s i ę . B łęd y druku p op raw ia s ię kursyw ą w tr a n s k r y p c ji i u m ie sz cz a w osobnym w ykazie - po fotokopii i tr a n s k r y p c j i . In te rp u n k cja tr a n s k r y p c ji, o p a rta n a d ziś o b o w iązu jący ch z a s a d a c h , p o zo staw io n a je s t ca łk o w icie do d e cy z ju wydawców. W ybór w ydania i eg zem p la r z a stan o w iący ch podstaw ę p rzed ru k u w inien być - w p rzek o n an iu r e fe re n tk i - o p a rty na porów naniu w sz y stk ich is tn ie ją c y c h wydań, k tó re w y szły z o ficy n y Jan u szo w sk ieg o . Zm iany tek stow e w arto z a m ie ś c ić w osobnym a n e k s ie , w u k ła d z ie , k tó ry u n ao czn ia u zasad n ien ie n ie k tó ry ch r o z s tr z y g n ię ć te k sto lo g ic z n y c h . W p ro p o z y c ji r e fe r e n tk i tra d y cy jn y ap a ra t k ry ty cz n y ro zp ły w a s ię m iędzy wykazem błędów dru ku , wykazem odmian te k stow ych i p o szczeg ó ln y m i punktami k o m en ta rz a .
In deks w yrazów i form uw zględnia u w ikłan ia fra z e o lo g ic z n e p o s z c z e gólnych w y razów , z b liż a ją c s ię pod tym względem do in d ek su "D afn id y " (w wydaniu B ib lio te k i P is a rz ó w P o l s k i c h ) . K om entarz musi podaw ać źró d
wyraźnie pow iedzieć. W wypadku, gdy utwór lub jego c z ę ść stanowią przeróbkę innego tekstu, na przykład H oracego, komentarz przedrukowuje cały utwór bądź jego fragment w c a ło śc i, w miarę możności na podstawie wydania, z którego mógł korzystać poeta. Jeśli teksty poety mają w spół czesne melodie, chcielibyśmy um ieścić w aneksie fotokopię przekazu nu towego wraz z jego tran skrypcją i opracowaniem muzykologicznym. Taki np. dwutomowy aneks do "P sa łte rz a " stanowią melodie Gomółki i inne.
Komentarz chciałby powiedzieć możliwie śc iś le , co znaczy tekst w n a j prostszym znaczeniu danego wyrazu, oraz dać użytkownikowi możliwie bogaty m ateriał do in terpretacji tekstu i osadzen ia go w kulturze jego czasów . Chciałby także dostarczyć możliwie bogatego m ateriału dla uka zania w arsztatu poetyckiego i przekładowego poety.
Referentka w yraziła przekonanie, że ani ustalenie tekstu, ani jego komentarz nie są możliwe bez zbiorów "Słow nika polszczyzny XVI w. " .
Kolejny re fe ra t, zatytułowany "Ł aciń sk a poezja dworska Kochanow skiego związana ze Stefanem Batorym ", wygłosił prof. Bronisław N a d o l - s k i . Zwrócił on uwagę na fakt, że Stefan Batory był pierwszym monar chą polskim, który prowadził politykę kulturalną: wykorzystywał on talen ty w spółczesnych twórców do kształtow ania opinii publicznej (nie tylko na terenie k raju , ale również poza jego gran icam i). Do tych p isarz y n a
leżał - obok K. W arszew ickiego, A. P . Nideckiego, M. B ielsk iego, M. Stryjkow skiego, J . D. Solikow skiego - również Jan Kochanowski. W okre sie wypraw Batorego na wschód Kochanowski - przeciwny wojnom - pisze szereg utworów, w których podkreśla tryumf o ręża polskiego i chwali zwycięskich wodzów ("Jezda do Moskwy", "Orpheus S arm aticu s", oda ła cińska oraz pieśń polska związana z wzięciem Połocka w 1579 r . ) .
Omawiając te utwory, jak również w iersze poświęcone wielkim mężom stanu, podkreślił referen t związki pomiędzy kształtem u roczysto ści okoli cznościowych (powitanie Batorego w Zamchu koło B iłgo raja w 1778 r . - "D ry as Zamchana" i "Pan Zam chanus"; ślub Jana Zamoyskiego z G ryzel- dą Batorówną - utwory wykonywane w cz a sie uroczystości weselnych) a kształtem utworów.
Doc. T e re sa M i c h a ł o w s k a mówiła o "Znakach czasu w poezji Ko chanow skiego". Przedmiotem jej rozważań stały się właściwe
Kochanow-skiemu sposoby poetyckiego ewokowania pojęć i. wyobrażeń czasow ych. Referentka sta ra ła się dow ieść, iż nie odbiegają one od ogólnych kon wencji renesansow ej poezji eu ro p ejsk iej, a tłumaczą się poprzez odnie sienie do odpowiednich tradycji filozofii, m itologii, plastyki i literatury antycznej oraz do temporalnej symboliki b ib lijn ej.
Nawrotne obrazy, symbole i metafory czasu w poezji Kochanowskiego zostały skupione wokół rysujących się dość p rzejrzy ście koncepcji tempo- ralnych, przeważnie zaczerpniętych z trad y cji, a podtrzymywanych i ro z wijanych przez myśl renesansow ą. Pojaw ia się tu najpierw - mające ko rzenie w filozofii antycznej i zarazem ch rześcijań sk iej - przeciw staw ie nie w ieczności i cz asu . C zas natury posiada w wyobraźni poety (w na wiązaniu do wyobrażeń starożytnych) strukturę kolistą i odznacza się naw rotnością : je st on wyrażany poprzez obrazy regularnych obrotów ciał niebieskich, personifikacje pór roku lub np. p rzez zw ierzęce sym bole wiecznej reg e n e racji. C zas ludzki, przeciwnie - je st wektorowy i bezpowrotny: jego właściwościom odpowiadają metaforyczne obrazy wody w ruchu lub biegu uskrzydlonego C zasu . Przeciw staw ne sobie, ale z a r a zem dopełniające się wzajemnie,koncepcje "C zasu -d estru k tora" oraz "Czasu-odkryw cy" są szczególnie charakterystyczne dla re fle k sji filozo ficznej oraz wyobraźni epoki ren esan su . W pierwszym wypadku Kochanow sk i, świadomy tradycji antycznej, k orzysta przede wszystkim z sugestii podsuwanych p rzez B iblię, odwołując się do symboli przem ijania i d e s tru kcji, znamiennych dla Starego Testamentu (jak np. dym, traw a, kwiat polny i inn e). W drugim - ewokuje dwa zw łaszcza antyczne toposy: "C z a su -le k a rz a ", przynoszącego ulgę zapomnienia, oraz "Czasu-daw cy pośm iert nej sławy poetyckiej".
Doc. Krystyna S t a w e c k a w referacie pt. "O * Foricoen iach « Kocha nowskiego" przedstaw iła rozw ażania na temat tych utworów widzianych na tle łacińskiego epigramatu humanistycznego. Z zadaniem tym wiązały się liczne trudności: brak wydań krytycznych tekstów Kochanowskiego, edy cji epigramatów łacińskich oraz kłopot z ustaleniem definicji gatunku. R e ferentka p od k reśliła, że S c a lig e r wskazuje na takie cechy epigramatu, jak krótkość i występowanie pointy, w epigram acie greckim natomiast c z ę sto pointy brakuje. To ostatnie spostrzeżenie je st dla badacza "F o rico
e-niów" niezwykle istotne, gdyż rodowód jednej czw artej c z ę śc i utworów znaleźć można (czego Kochanowski nie ujawnia) w antologii g reck iej.
W przeciw ieństw ie do innych polskich poetów nowołacińskich, Kocha nowski rzadko podejmuje tematy aktualne. Jednocześnie referentka w ska
zała na liczne związki "Foricoeniów " z poezją R oizju sza.
Końcowa c z ę ść referatu poświęcona była rozważaniom nad tytułem zbioru, który wydaje się oryginalnym pomysłem poety. Doc. Staw ecka ustosunkowała się również do propozycji (zaw artej w wydaniu pomniko wym "D zieł w szystkich") przełożenia tego tytułu na język polsk i. Zarówno
sam pomysł, jak proponowany tytułt "D w orzanki", zyskały akceptację r e ferentki.
Jako ostatni zab rał głos mgr Władysław K o r o t a j , mówiący na temat "B ib lio grafii dzieł Jana Kochanowskiego". Stw ierdził on, że p rac a ta ma być w pewnym sensie spisem załącznikowym drukowanych dzieł poety do pełnego wydania jubileuszow ego. Konsultantem naukowym projektowanej bibliografii zgodziła się zostać p rof. dr Alodia K a w e c k a - G r y c z o w a .
P ierw szą c z ę ść pracy stanowić będzie zweryfikowana i uzupełniona "B ib lio grafia dzieł Jana Kochanowskiego, wiek XVI i XVII", opracowana przed laty p rzez K azim ierza P iek arsk iego. W skład drugiej wejdą mate
riały z okresu staropolskiego i o św iecenia, nie objęte bibliografią P ie k a r skiego, przedruki w śpiewnikach, kancjonałach, modlitewnikach, antolo giach , podręcznikach. Tutaj znajdzie też m iejsce skromny m ateriał z XVIII Wieku i bib liografia przekładów na języki obce utworów Jana z C zarnolasu, które powstawały w omawianych stuleciach. Na osobną czę ść trzecią zło
żą się zestaw ienia bibliograficzne wydań dzieł zbiorowych oraz p o szcze gólnych utworów wydanych sam oistnie, a także wyjątków z pism , które ukazały się w XIX i XX wieku. Analogicznie do c z ę śc i poprzedniej znaj dzie się tu również bibliografia przekładów utworów poety na języki o b ce.
P ierw sza c z ę ść bibliografii re je stru je dzieła Jana Kochanowskiego drukowane w ww. XVI i XVII, c z ę ść druga poszerzon a została o wiek XVIII, trz e cia zaś ma ukazać wznowienia dzieł poety w ww. XIX i XX - do r . 1980 (może do 1984) .
Podsta-wą je st tutaj autopsja - dotarcie do w szystkich dostępnych egzemplarzy okresu staropolskiego i ośw iecenia, i identyfikacja. Schemat opisu zgod ny je st na ogół z zasadam i przyjętymi w zastosow aniu do starych druków.
Mgr Katarzyna Mroczek
Z działalności Pracowni Historii Literatury Oświecenia
W dniach 24-25 października 1977 r . odbyło się we Wrocławiu ze branie naukowe Pracowni H istorii L iteratu ry Oświecenia Instytutu Badań Literackich PAN. Otwarcia obrad dokonał doc. dr Roman K a l e t a , po czym uczestnicy wysłuchali referatu dr B arbary W o l s k i e j pt. "P ierw szy rozbiór w poezji politycznej 1772-1776". Na podstawie analizy wybranych utworów autorka scharakteryzow ała świadomość polityczną twórców wymie nionego w tytule okresu , ewoluującą od nikłych przeczuć rozbiorów w
1772 roku do oceny tragicznego faktu historycznego - w utworach później szych.
W kolejnym wystąpieniu doc. dr Edmund R a b o w i c z przekazał in form ację o stanie prac nad monumentalnym dziełem - pełnym wydaniem poezji politycznej czasów stanisław ow skich. C zęść pierw sza edycji obej mować będzie cało ść dostępnej poezji politycznej tego okresu , powstałej do r . 1773; c z ę ść druga - lata 1773-1788; c z ę ść trzecia - lata 1738 -1795.
W dalszym ciągu autor p rzeszed ł do zasadniczego przedmiotu swoich rozw ażań, które zgodnie z tytułem referatu dotyczyły "Z asad edycji poe zji politycznej czasów stanisław ow skich", i omówił kolejno następujące problemy: 1. k ry teria, jakie należy stosow ać przy włączaniu utworów l i terackich do wspomnianej edycji; 2. granice tekstologiczne utworów; 3. podstawa wydania (editio princeps) editio ultima czy też w ersja najbogat
sz a treściow o i formalnie) ; 4-. zak res m odernizacji pisowni - przedstaw ia jąc w poszczególnych punktach własne propozycje.
Obrady popołudniowe otworzył re fe ra t prof. d ra M ieczysław a I n g i o - t a zatytułowany "Nieznajoma z podróży. (O elementach komedii ośw
