Juliusz Nowak-Dłużewski
Poszukiwania naukowe we Włoszech
na jesieni roku 1961
Biuletyn Polonistyczny 4/13, 67-70
p r z e k o n a ć , i l e cennych a n i e znany ch poloników k r y j ą w s o b i e c z ę s t o p r z e z n a s z y c h badaczy odwiedzane k s i ę g o z b i o r y ,
V/ B u d a p e s z c i e o p ie k o w a ł s i ę mną, s t a r a j ą c s i ę j a k n a j b a r d z i e j u ł a t w i ć mi p o s z u k i w a n i a , I n s t y t u t H i s t o r i i W ę g i e r s k i e j Akademii Nauk. Również w i e l e pomocy doznałam od pracowników wymienionych b i b l i o t e k . Za t a k p e ł n ą ż y c z l i w o ś c i o p i e k ę p r a g n ę łabym przy o k a z j i w y r a z i ć im w szy s tk im s z c z e r ą w d z i ę c z n o ś ć .
P r o f . A. Kawecka-G-ry с z owa I n s t y t u t Badań L i t e r a c k i o h PAN
POSZUKIWANIA NAUKOWE WE WŁOSZECH NA JESIENI ROKU 1961 Moja wyprawa naukowa na j e s i e n i r . 1961, o b l i c z o n a na t r z y m i e s i ę c z n y po b y t we W ło sze ch , m i a ł a na c e l u z b a d a n i e t r z e c h
zbiorów a r c h i w a l n y c h : w a t y k a ń s k i e g o w Rzymie o raz dwu f l o r e n - c k i o h : p i j a r s k i e g o i państwowego - w szy s tk o pod kątem w id z e n i a p o l s k o - w ł o s k i c h stosunków k u l t u r a l n y c h w w. XVIII*
Z b io ry w a t y k a ń s k i e poznałem j u ż częściowo podczas p o b y tu w Rzymie w p a ź d z i e r n i k u r . 1957, mogłem więc b e z p o ś r e d n i o naw ią zać swoje p o s z u k i w a n i a do prao wówczas r o z p o c z ę t y c h . P o s z u k i - . wania t e u t r u d n i a f a k t , do brze znany w sz ystk im badaczom odwie- . dzającym z b i o r y w a t y k a ń s k i e , że archiwum w a t y k a ń s k i e n i e p o s i a da k a t a l o g ó w , do k t ó r y o h się. przyw ykło p r a c u j ą c choćby w a r c h i wach i b i b l i o t e k a c h p o l s k i o h (n p. w J a g i e l l o n c e czy O s s o li n e u m ) . A ro hiwaln e k a t a l o g i w a t y k a ń s k i e m a ją c h a r a k t e r b a r d z o su marycz n y, i n f o rm u j ą c y o t r e ś o l tomów czy fa s c y k u łó w w s p o s ó b ogólny* T o t e ż praoownik musi t r a o i ć dużo c z a s u , zanim po p r z e b r n i ę c i u masy o z ę s t o martwyoh d l a s i e b i e m a t e r i a ł ó w n a t r a f i na p a r t i e
s z c z e g ó l n i e go i n t e r e s u j ą o e w danym momencie, z g o d n i e z z a p l a nowaną p r a c ą . O c z y w i ś c i e , że s i ę w końcu d o c i e r a do r z e c z y w ł a ś c iw y o h , poszukiwan yo h, a l e na t o p o t r z e b a t r a c i ć sp o r o
c z a s u j na t a k i l u k s u s t y l k o z trudem może s o b i e p o zw o li ć oso b a zmuszona l i c z y ć s i ę z k r ó t k i m czasem poszukiwań i s z c z u p
łymi środkami m a t e r i a l n y m i . Mimo w s z y s tk o je d n a k t r z e b a s i ę p r z e d z i e r a ć p r z e z zwały m a t e r i a ł ó w r ę k o p i ś m i e n n y c h , n o t u j ą c po d ro d z e o d r ę o z n i e i n t e r e s u j ą c e s z c z e g ó ł y l u b nawet p r z e n o -
68
-p a r t i e m a t e r i a ł u . R z a d z i e j je d n a k w t a k i c h warunkach można operować m ik ro film e m , k t ó r y ogromnie o s z c z ę d z a o z a s j t r z e b a s i ę w końou l i c z y ó r ó w n i e ż z k o s z t a m i f o t o g r a f o w a n i a m a t e r i a łów a r o h i w a l n y o h , k t ó r e n i e s ą m a ł e .
P r a c ę u t r u d n i a j ą c z ę s t o n i e s t a r a n n e noty k o p i s t y , p o s ł u g u j ą cego s i ę n i e k i e d y ź l e temperowanym p ió r em , n a b i e r a j ą c y m dużo i n k a u s t u , k t ó r y za lewa k a r t y l u b p r z e d o s t a j ą c s i ę na d r u g ą s t r o n ę b i b u l a s t e j k a r t y p a p i e r u , za lewa pismo i c z y n i j e mało l u b ź l e c z y t e l n y m . Zwróćmy uwagę i na t o , że ma s i ę p r z e c i e ż do c z y n i e n i a z t e k s t e m obcojęzycznym ( ł a c i n a l u b o s i e m n a s t o w i e c z n a w ł o s z c z y z n a ) .
I s t n i e j ą wprawdzie k a t a l o g i W a l e r i a n a Me ys ztow ioza, k t ó r e in f o r m u j ą b l i ż e j o p o l s k i e j t r e á c i m a t e r i a ł ó w a r c h i w a l n y c h w Wa
t y k a n i e ; n a l e ż y do n i c h r ó w n i e ż k a t a l o g S a v i a , opraoowany j a k i k a t a l o g M eysztowicza po r . 1945. K a t a l o g i t e s ą j e d n a k mało s z cze góło w e i t y l k o o g ó l n i e o r i e n t u j ą w z a k r e s i e p o l s k i c h z a sobów A r c h i v i o S e g r e t o V a t i c a n o . Pod tym względem w k o r z y s t n i e j s z y m p o ł o ż e n i u s ą Niemcy, k t ó r z y mają do d y s p o z y o j i dużo l e p s z y k a t a l o g F i n k a , pr zew odnik po n i e m i e c k i c h m a t e r i a ł a c h archiwum w a t y k a ń s k i e g o . Sam c z ę s t o u o i e k a ł e m s i ę do t e g o a u t o r a n i e m i e c k i e g o , o d k ł a d a j ą c na bok a u t o r a p o l s k i e g o k a t a l o g u * N i e z a l e ż n i e od t y c h w s z y s t k i o h t r u d n o á c i s t w i e r d z i ć t r z e b a , że m a t e r i a ł y w a t y k a ń s k i e s ą b a rdzo i n t e r e s u j ą o e d l a p o l s k i e g o o s i e m n a s t o w i e o z a z p unktu w i d z e n i a p o l i t y c z n e g o , l i t e r a c k i e g o i k u l t u r a l n e g o . Na p la n p ie rw s z y w y b i j a j ą s i ę t u t a j r e l a c j e nunojuszów p a p i e s k i c h w Warszawie i i c h au d y t o ró w . N i e k t ó r z y n u n c j u s z e , s u m i e n n i e j s i , d o k ł a d n i e j s i i p i l n i e j s i , f o r m u ł u j ą d l a rz y m sk i e g o s e k r e t a r z a s t a n u w Watykanie zdumiewająoo ś c i s ł e s p r a w o z d a n i a o w s p ó ł c z e s n e j im P o l s c e . Tak samo w y g l ą d a j ą r e l a c j e audytorów n u n c j a t u r y , przekazywane n u n cj u s zo w i do D re z na w o k r e s i e , k i e d y A ugust I I I w o l a ł l a t a m i całymi p r z e s i a d y wać w D r e ź n i e n i ż w Wa rszawie; wtedy r ó w n i e ż i n u n c j u s z m u s i a ł
przebywać w D r e ź n i e . S p o r e j wagi s ą r e l a c j e ró w n i e ż d l a ż y c i a l i t e r a c k i e g o w P o l s c e ( t u przykładowo wspomnę o m a t e r i a ł a c h d o t y c z ą c y c h K r a s i c k i e g o i o n i e znanych Bernackiemu je g o l i s -
t a o h ) . F r a p u j ą c e s ą i n f o r m a c j e jedn eg o z nuncjuszów o anonimo wej p o l s k i e j p o e g j i p o l i t y c z n e j , k t ó r e z a s k a k u j ą p o l s k i e g o cz y t e l n i k a Zważmy p r z e o i e ż p o l s k i j ę z y k t e j p o e z j i ! ) .
s i ę w p i e r w s z e j l i n i i z t a mt e j s z y m p i j a r s k i m archiwum p r o w i n c j o nal nym. J e s t ono ważne d l a P o l s k i z t e g o wzgl ędu, że mł o d z i s t y p e n d y ś c i p i j a r s o y dość c z ę s t o - z w ł a s z c z a w d r u g i e j poł owi e d z i a ł a l n o ś c i s z k o l n e j Ko n a r s k i e g o - w y s y ł a n i b y l i do F l o r e n c j i , n i e do Col l e gi um Nazarenum w Rzymie* P i j a r z y f l o r e n c c y maj ą
swoje archiwum n i e na u l i c y Ca vour a , g d z i e s i ę m i e s z c z ą i c h w i e l k i e z a k ł a d y naukowe, a l e na P i a z z a Madonna. Tam mogłem
s t w i e r d z i ć , że XVI I I - wi e c z ne zasoby a r c h i w a l n e p i j a r ó w n i e z n a j d u j ą s i ę na m i e j s c u : ws z y s t k o (w tym cenna s p u ś c i z n a po Edwar d z i e C o r s i n i m) z o s t a ł o z a br a ne p r z e s z ł o s t o l a t temu p r z e z w ł o s k i e wł adze państwowe. S ą d z i ł e m , j a k mi s i ę zdawało pr awi dł owo, że zasoby t e powinny s i ę m i e ś c i ć n a j b l i ż e j , a więc w państwowym archiwum f l o r e n c k i m . Z n a l a z ł s z y s i ę z k o l e i , w tym archi wum, n i e d o t a r ł e m w nim do poszuki wanych p o p i j a r s k i c h m a t e r i a ł ó w a r c h i wa l n y c h . J a k mogłem się. p r z e k o n a ć , m i e j s c o w i Wł o s i , z a konni cy i świ e ooy, n i e o r i e n t u j ą s i ę n a l e ż y c i e w t y o h s pr awac h, dość
j u ż o d l e g ł y c h , a w g r u n c i e r z e c z y b a r d z i e j i n t e r e s u j ą c y c h P o l a ków n i ż Włochów. Z a b r a k ł o mi c z a s u na d a l s z e kwerendy w t y c h
spr awaoh, k t ó r e muszą być p o d j ę t e - i t o n i e t y l k o na m i e j s c u , we F l o r e n c j i , a l e i poza n i ą . Bez f l o r e n c k i c h m a t e r i a ł ó w n i e da s i ę w sposób szczegółowy i dokł adny r o z s t r z y g n ą ć d e f i n i t y w n i e ważnej d l a nas sprawy t zw. w ł o s k i e j p r o w e n i e n c j i p o l s k i e g o . O ś w i e c e n i a , sprawy l e d wi e n a s z k i c o w a n e j p r z e z h i s t o r y k ó w k u l t u r y p o l s k i e g o O ś wi e c e n i a . F l o r e n c k i e arohiwum państwowe p o s i a d a n a t o m i a s t b o g a t e ma t e r i a ł y d o t y c z ą c e stosunków p o l s k o - w ł o s k i c h w epoce Od r o d z e n i a i b a r o k u . Do s p o r e j i l o ś c i t yoh m a t e r i a ł ó w d o t a r l i j u ż doc# T a d . UlewiCz z Krakowa i p r o f . C a r l o V e r d i a n i z u n i w e r s y t e t u f l o r e n c k i e g o . P r of # С. V e r d i a n i pokazywał rai o b f i t y swój z b i ó r mi kr of i l mów " p o l s k i c h ” z arohiwum f l o r e n c k i e g o , k i e d y go odwie d z i ł e m we F l o r e n c j i .
P r a o ę poszukiwawczą zarówno w archiwum wat ykański m, j a k p i j a r s k i m i państwowym we F l o r e n c j i - u ł a t w i ł y mi w p e ł n e j mie r z e z a r z ą d y t y c h arohiwów. Ży c z l i wą pomoc o k a z a ł mi p r e f e k t A r o h i v i o S e g r e t o V a t i c a n o . To samo da s i ę p owi e dz i e ć o u p r z e j mej pomocy d y r e k c j i A r c h i v i o d i S t a t o we F l o r e n o j i , k t ó r a s k r ó -
70
-swój s z t a b p raco w n ic zy ( k t ó r y m i a ł ze mną je d e n t y l k o k ł o p o t - z obco brzmiąoym trudnym moim n azw is k ie m , z w ł a s z c z a d r u g ą j e go p o ł o w ą ) . J u ż n i e mówię o p i j a r a c h f l o r e n o k i o h , k t ó r z y do wie dzia w sz y się. o c e l u mego do F l o r e n o j i p r z y b y o i a , w d z i ę c z n i
za z a j ę c i e s i ę i c h wielkim p o l s k i m k o n f r a t r e m , S ta n is ła w e m Ko n a r s k i m , w y c h o d z i l i ze sk ó ry p rag n ą c mi u ł a t w i ó d o t a r c i e do w s z y s t k i e g o , czego szukałem w i c h z b i o r a o h . Podobną ż y c z l i w o ś ć o k a z a ł mi w Rzymie r e k t o r k o le g iu m rz ym sk iego p i j a r ó w , k t ó r e s i ę m i e ś o i na u l i o y N a z are n o , w dawnym gmachu Col legium N a z a - renum, g d z i e s i ę o n g i u c z y ł K o n a r s k i .
Z p o ż y t e c z n e j, wyprawy w ł o s k i e j przyw iozłem s p o r o oennyoh ma t e r i a ł ó w d l a d z i e jó w n a s z e j k u l t u r y o ś w i e c e n i o w e j .
P r o f . J u l i u s z Nowak-Dłużewski U n i w e r s y t e t Warszawski
SPRAWOZDANIE Z PODRÓŻY NAUKOWEJ DO FRANCJI I SZWAJCARII (8 maja - 20 czerwoa 1961 r . )
K r ó t k i o k r e s p obytu ( m i e s i ą o w P a r y ż u , dwa t y g o d n i e w Szw aj c a r i i ) n i e p o z w o l i ł mi na p r z e p r o w a d z e n i e j a k i c h ś r o z l e g l e j s z y o h badań l u b poszukiwań* Mogłem wykonać t y l k o t o , co z góry miałem zaplanowane w związku z moimi praca m i nad k r y t y c z n ą i komento waną e d y c j ą k o r e s p o n d e n o j i S ło w ackiego i nad l i t e r a t u r ą emi
g r a c j i p o l i s t o p a d o w e j w o g ó l e .
W P ary żu u d a ł o mi s i ę , i d ą c wedle dan ych, k t ó r e o g ł o s i ł e m w a r t y k u l e p t . ”0 o s t a t n i m t e s t a m e n o i e i o s t a t n i c h l i s t a c h S ł o w a c k i e g o ” ( ’’P r z e g l ą d H u m an isty cz n y ” 1959, nr 4 ) , o d n a l e ź ć o r y g i n a ł urzędowego t e s t a m e n t u S ło w a c k i e g o , dotą d n i e znanego . i o k t ó r e g o i s t n i e n i u w o g ó le n i e w i e d z i a n o . T estam en t te n od n a l a z ł e m w archiwum je dnego z n o t a r i u s z y p a r y â k i c h i o g ł o s i łem w ’’P r z e g l ą d z i e Humanisty cznym” 1961, nr 6 . W p o s z u k i w a n i a c h t y c h du żą pomoc o k a z a ł mi d r M. Klimowicz.
W B i b l i o t e c e P o l s k i e j w Paryżu.' zbadałem a u t o g r a f y t r z e c h l i s t ó w S ło w a c k i e g o . Poza tym ze bra łe m m a t e r i a ł do o p u b lik o w a n i a n i e drukowanych, a z a w i e r a j ą c y o h ciekawe s z c z e g ó ł y l i s t ó w S. t a r c z y ń s k i e g o do I r Domejki i l i s t ó w K. Gaszyńsk ie go do A. S ło w a o z y ń s k ieg o . Opublikowanie t y c h l i s t ó w ważne b ę d z i e
