Tadeusz Dzierżykray-Rogalski (1918-1998) w dziesięciolecie śmierci
21 stycznia 1998 r. zm arł w W arszaw ie P rofesor Tade usz D zierżykray-R ogalski1, fizjolog, an tro p o lo g , były kierow nik Z akładu A n tro p o lo g ii UM CS, były k iero w nik Z akładu A n tro p o lo g ii i P racow ni P aleo an tro p o lo - gii AM w Lublinie.
U rodzony w W arszaw ie 19 w rześn ia 1918 r., po złożeniu m a tu ry w P aństw ow ym G im n azju m im. ks. Józefa Poniatow skiego, p o d jął stu d ia biologiczne n a W ydziale M a tem aty czn o -P rzy ro d n iczy m U n i w ersytetu im . Józefa Piłsudskiego. C złonek Z H P od 1932 r. W 1937 r. delegow any był przez G łów ną Kwa terę Z H P do szkoleń polskich h arcerzy we Francji i Belgii (S. J. D ąbrow ski, S. A. Tryczyński 2001, s. 148- 149). Po udziale w k am p an ii 1939 r., do 1943 r. k o n tynuow ał nau k ę w P ryw atnej Szkole Zaw odow ej dla personelu san itarn eg o d ra Jana Zaorskiego, będącej zakonspirow anym W ydziałem Lekarskim U niw ersy tetu W arszawskiego. Jednocześnie p raco w ał w P a ń stw ow ym M uzeum Z oologicznym . O d p o cz ątk u o k u pacji zaangażow any był w działalność Szarych Szere gów oraz Z W Z -A K n a Ż oliborzu. W czasie P ow stania W arszawskiego był żołnierzem p u łk u AK „Baszta”. W drugiej połow ie sierp n ia 1944 r. w ykonując zadanie po za W arszawą, odcięty przez N iem ców o d walczącej Stolicy, p rzep ły n ął W isłę i d o stał się do Lublina. C zy n n ą służbę w ojskow ą odbyw ał w L ublinie n a Fakulte cie M edycyny W ojskowej WP, p o u k o ń czen iu której został 25 II 1946 r. zw olniony do rezerw y w sto p n iu k apitana służby zdrow ia i skierow any do dyspozycji N aczelnika ZHP.
W k o ń c u 1944 r. został p rzyjęty n a W ydział Le karski UM CS. Pracę n au k o w ą ro zp o czął jako w ojsko wy stu d e n t 15 III 1945 r. w Z akładzie A n tro p o lo g ii
1 O d 1947 do połow y lat sześćdziesiątych sygnow ał swoje prace T. Dzierżykraj-Rogalski.
W ydziału P rzyrodniczego UM CS, kiero w an y m przez prof. Jana M ydlarskiego, gdzie przeszedł w szyst kie stopnie pom ocn iczeg o p raco w n ik a naukow ego: m łodszego asystenta, starszego asystenta (o d 1946 r.) i ad iu n k ta (od 1949 r.). Egzam in m agisterski z b io lo gii ogólnej złożył w 1946 r., studia lekarskie ukończył w 1948 r. W 1949 r. o b ro n ił p isan ą n a W ydziale Le k arsk im U M CS pracę d o k to rsk ą Badania nad m orfo
logią żuchw y ludzkiej (T. D zierżykraj-R ogalski 1950).
Po p rzen iesien iu się prof. J. M ydlarskiego do W ro cła w ia i o b sad zen iu k iero w n ictw a Z ak ład u A n tro p o lo gii n a W ydziale M a tem aty czn o -P rzy ro d n iczy m przez dr. Tadeusza H enzla (A. G ąsiorow ski, J. G u rb a 1994; D. G ałaszew ska-C hilczuk 2008, s. 270) został, jako za stępca profesora, kiero w n ik iem Z ak ład u A n tro p o lo g ii n a W ydziale L ekarskim UM CS, o d 1 I 1950 r. n a n o w outw orzonej A kadem ii M edycznej w Lublinie. Z aję cia dydaktyczne n a W ydziale L ekarskim p ro w ad ził tylko w r. ak. 1949-1950. W 1951 r. ze w zględu n a ska sow anie an tro p o lo g ii jako p rz e d m io tu stu d ió w m e dycznych, Z akład p rzekształcono w P racow nię Paleo- an tropologii, zlikw idow aną w 1952 r. (J. Czekanow ski, K. W iązow ski 1959, s. 17). N ie w idząc persp ek ty w dla zorganizow anego przez siebie Z akładu, zaangażow ał się, w spółpracując z prof. T adeuszem K ielanow skim 2, w tw orzenie W ydziału Lekarskiego A M w B iałym sto ku. W 1950 r. został ta m p ierw szym d ziek an em W y działu oraz kiero w n ik iem K atedry i Z ak ła d u A n a to m ii Praw idłow ej (T. D zierżykraj-R ogalski 1959).
Z e w zględu n a p o d ję tą w sp ó łp racę z prof. K azi m ierzem M ichałow skim , kiero w n ik iem Z ak ład u A r cheologii Ś ródziem nom orskiej PAN, p rzen ió sł się do W arszawy, gdzie p o w ierzo n o m u k ierow nictw o
Kate-2 W 1944 r. był jednym z organizatorów W ydziału Lekar skiego UMCS, późniejszy dziekan i rektor (1948-1950) UMCS,
K ronika - The chronicle
d ry i Z ak ła d u A n tro p o lo g ii AW F (1963-1971). N a tej uczelni d w u k ro tn ie p e łn ił funkcję p ro rek to ra. Przez szereg lat (1963-1985) p raco w ał także w Zakładzie A rcheologii Ś ródziem nom orskiej PAN, będąc zastęp cą prof. К. M ichałow skiego do spraw naukow ych oraz kiero w n ik iem P racow ni Ekologii C złow ieka, p rz e kształconej później n a P racow nię E kologii C złow ieka i Patologii. P rzez ro k był kiero w n ik iem Z ak ład u A r cheologii Ś ródziem nom orskiej. W 1985 r. przeszedł do Z ak ład u K rajów P ozaeuropejskich PAN, w k tó ry m p raco w ał do em erytury.
H abilitow ał się u prof. prof. J. M ydlarskiego i K a zim ierza Stołyhw y n a W ydziale N a u k Przyrodniczych U n iw ersy tetu W rocław skiego w 1951 r. n a p o d s ta w ie p racy C złow iek postneandertalski (T. K rupiński 1990, s. 208). T ytuł p ro feso ra nadzw yczajnego uzyskał w 1958 r., a pro feso ra zw yczajnego w 1969 r.
K ontakty z prof. Janem C zekanow skim , p rzeb y w ającym n a KUL w latach 1945-1949, zaow ocow ały zain tereso w an iem archeologią (por. Poczet ... 1974) i pod jęciem w sp ó łp racy z prof. Stefanem N oskiem , k iero w n ik iem K atedry P reh isto rii UM CS. U czest n iczył w jego i d ra Jana K ow alczyka b a d a n ia c h w y kopaliskow ych cm entarzysk neolitycznych n a Lu belszczyźnie (por. J. G u rb a 2007, s. 115). Swe prace ogłaszał p rzed e w szystkim w Annales Universitatis
M ariae Curie-Skłodowska, secio C, D i F ( T. D zier-
żykraj-R ogalski 1953; S. F edorko 1959, poz. 461-464, 473, 618). Już p o p rzen ie sien iu się do B iałegostoku o pu b lik o w ał C m entarzyska neolityczne w Lesie Stockim
i Stoku w m o n u m en ta ln ej serii Crania et Alia Ossa Polonica (T. D zierżykraj-R ogalski 1958; por. J. G u rb a
I960), stanow iące p o d staw ę dla w yliczenia długości trw a n ia życia (T. D zierżykraj-R ogalski 1955a) oraz w zro stu człow ieka neolitycznego n a ziem iach Polski (T. D zierżykraj-R ogalski 1955b), zw racając uw agę na przejaw y stosow anej w ów czas m agii pogrzebow ej (T. D zierżykraj-R ogalski 1956). Jego d o ro b ek stale jest o becny w p racach lubelskich b adaczy n eo litu (m .in. W. K ozak-Z ychm an 1996, s. 236; 2006, s. 401; W. Ko- zak-Z ychm an, J. G u rb a 2001, s. 25-27, 30; W. Kozak- Z ychm an, M. Szeliga 2004, s. 132; J. Libera, A. Z ak o ś cielna 2006, s. 158,164).
W B iałym stoku, p o kon tro w ersy jn y ch b a d a n ia ch w C zarnej W ielkiej (por. K. M odrzew ska 1951; K. C h ilm o n 1981), p o d jął w spółpracę z P aństw ow ym M u zeu m A rcheologicznym oraz m iejscow ym M uze u m O kręgow ym , należąc do tw órców Kom pleksow ej Ekspedycji Jaćwieskiej i Polsko-Szw edzkiej E kspedy cji Jaćwieckiej, uczestnicząc w w ykopaliskach i o p ra cow ując - n ierzad k o z E lżbietą P ro m iń sk ą - m ateriały an tro p o lo g icz n e z cm entarzysk okresów rzym skiego, w ędrów ek lu d ó w i w czesnośredniow iecznego, n a p o d
staw ie k tó ry ch p ro w ad ził szeroko zakrojone prace n ad przeszłością dem ograficzną Jaćwingów.
Lubelskie k o n tak ty z prof. J. C zekanow skim w zb u dziły ró w n ież zainteresow ania rd z e n n ą ludnością Afryki. O d 1959 r., początkow o z ra m ien ia AM w Bia łym stoku, uczestniczył w w ielkich polsko-arabskich ekspedycjach archeologicznych, w spółpracując m .in. z F ran cu sk im In sty tu te m A rcheologii O rientalnej w Kairze, n a stęp n ie jako k iero w n ik P raco w n i A n tro pologicznej Stacji A rcheologii Ś ródziem nom orskiej PAN w Kairze przez wiele sezonów b ra ł u dział w p ra cach w ykopaliskow ych (m .in. T. D zierżykray-R ogal- ski 1977) oraz b ad an iach an tropologicznych ludności w spółczesnej w Egipcie i Sudanie (P. B ergm an 1976, s. 524; J. Tyszkiew icz 1976, s. 310). N a pod staw ie zesta w ień m ateriałó w z cm entarzyska z A leksandrii z w y n ik am i b a d a ń n a d lu d n o ścią w spółczesną, p rzedstaw ił ory g in aln e opraco w an ie ekologiczne n a tem at w p ły w u różnych czynników środow iskow ych n a daw ne i w spółczesne p o pulacje A fryki p ó łn o c n o -w sc h o d niej. Identyfikow ał szczątki b iskupów z Farras z ich w izeru n k am i n a m alow idłach. Był w sp ó łred ak to rem czterotom ow ego - i red ak to re m jed n eg o z to m ó w - w ydaw nictw a Publication o f the Joint Arabic-Polish
Anthropological Expedition (W a rszaw a-P o zn ań -C airo
1971), stanow iącego p odstaw ow e źró d ło do p o zn an ia egipskich sto su n k ó w rasow ych, etnicznych i d e m o graficznych.
W niósł wiele do praw ie w szystkich działów a n tro pologii. Był tw órcą sekcji Przystosow ania Człow ieka w M iędzynarodow ym P rogram ie Biologicznym . W za kresie dem ografii historycznej zapoczątkow ał b ad an ia n ad długością życia w neolicie i we w czesnym śred n io wieczu. W raz z K rystyną M odrzew ską i Ireną Szew- ko-Szw aykow ską zajm ow ał się problem atyką genetyki populacyjnej. D ziedziny etnogenezy dotyczą w yniki jego b ad a ń m ateriałów ciałopalnych, w zbogacone przez w łasną m etodykę (T. D zierżykraj-R ogalski 1960; A. M alinow ski 1971), b ad an ia kośćca (np. T. Dzierży- kraj-R ogalski 1946) oraz analizy dem ograficzne i p a to logiczne w ykonyw ane we w spółpracy z E. P rom ińską. D zięki zapoczątkow anej jeszcze w Lublinie w sp ó łp ra cy z prof. M ikołajem O lekiew iczem udosk o n alił sto so w ane w an tropologii m eto d y statystyczne (T. Dzierży- kraj-Rogalski, M . O lekiew icz 1958).
O głosił ok. 500 publikacji naukow ych, szereg z n ich w y konanych z m ałżo n k ą E lżbietą P ro m iń sk ą (m .in. T. D zierżykray-R ogalski, E. P ro m iń sk ą 1975), przedstaw iał liczne referaty n a konferencjach m iędzy narodow ych, w ykładał n a uczelniach polskich i zagra nicznych (Lund, Praga, C h a rtu m i inych).
Był członkiem h o n o ro w y m Société ď A n th ro p o lo - gie de Paris, członkiem rad y Stałej M iędzynarodow ej
Unii N au k A ntropologicznych i E tnograficznych, Pol skiej A kadem ii M edycznej, p rzew o d n iczący m i h o norow ym p rzew o d n iczący m k o m itetu A n tro p o lo g ii i A n tro p o m etrii PAN. Był założycielem i red ak to rem
Człowiek w czasie i przestrzeni (1958-1963), zastępcą
(1965-1977) i re d a k to rem naczelnym (1978-1984)
Przeglądu Antropologicznego, re d ak to rem Roczników A kadem ii M edycznej w B iałym stoku o raz członkiem
Rad R edakcyjnych M ateriałów i Prac Antropologicz
nych i Afričana Bulletin.
Pełnił szereg funkcji społecznych. W połow ie lat czterdziestych, jeszcze jako wojskowy, był czło n kiem W ojew ódzkiej R ady N arodow ej w Lublinie, K om endantem Lubelskiej C horągw i Z H P o d 1945 r. do likw idacji organizacji w 1949 r. (S. J. D ąbrow ski, S. A. Tryczyński 2001, s. 26). W latach 1947-1949 jako m ajor rezerw y był k u rato rem Koła A kadem ickiego Zw iązku U czestników W alki Z brojnej o N iep o d le głość i D em okrację - dzięki jego staran io m Z arząd G łów ny Z w iązku przydzielił kilkadziesiąt sty p en d ió w
i o d zn aczeń byłym p a rty z a n to m stu d iu jący m n a KUL i UM CS (J. M alarczyk 1968, s. 236-237), Był też w ielo letn im członkiem Z arzą d u G łów nego oraz prezesem Polskiego T ow arzystw a A ntropologicznego, założy cielem i p ierw szym prezesem O d d ziału Polskiego Tow arzystw a P rehistorycznego w B iałym stoku (B. K. 1953) o raz p rzew o d n iczący m Tow arzystw a Przyjaźni Polsko-Egipskiej.
O d zn aczo n y m .in. krzyżem O rd e ru V irtu ti M ili ta ri V klasy, W arszaw skim K rzyżem Pow stańczym , K rzyżem P artyzanckim , krzyżam i kaw alerskim i ofi cerskim O rd e ru O d ro d ze n ia Polski oraz izraelskim m edalem „Spraw iedliw y w śró d n a ro d ó w św iata” (K. Kowalski 1998; J. S. Staw iński, W. Skulska-K ruczkow - ska 1998; J. Strzałko, Z. D rozdow ski 1998a; 1998b).
Ż ona, prof, d r Elżbieta M aria P rom ińska, lekarz, an tro p o lo g , k iero w n ik K atedry A n tro p o lo g ii AW F im. Józefa P iłsudskiego w W arszaw ie, zm arła kilkanaście d n i p o n im 6 lutego 1998 r. (T. Ł aska-M ierzejew ska
1998a; 1998b).
Literatura
B. K. [Bogdan Kostrezwski]
1953 Nowy O ddział PTP. Z O tchłani W ieków 22: 2, s. 83-84.
B e r g m a n Paweł
1976 W kład polskiej antropologii do nauki świato wej. W: W kład Polaków do kultury świata, red. M. A. Krąpiec, P. Taras, J. Turowski. Lublin, s. 514- 525.
C h i l m o n K rystyna
1981 Katalog zabytków z cmentarzyska wczesnośrednio wiecznego w Czarnej Wielkiej, gm. Grodzisk, woj. białostockie (z badań A kadem ii Medycznej w Bia łymstoku). Rocznik Białostocki 15, s. 211-244. C z e k a n o w s k i J a n , W i ą z o w s k i Kazimierz
1959 Ośrodek lubelski. W: T. Bielicki i in., O środki p o w stałe po drugiej w ojnie światowej. Sto lat a n tropologii polskiej 1856-1956. Wrocław, s. 5-19. M ateriały i Prace A ntropologiczne 40.
D ą b r o w s k i Stanisław J.,T r y c z y ń s k i Stanisław A. 2001 Słownik biograficzny lubelskiego harcerstwa
1911-2001. Lublin, s. 149.
D z i e r ż y k r a j (D z ie r ż y k ra y )-R o g a ls k i Tadeusz
1946 Fizjologia defekacji. Uwagi o konieczności powrotu do pierwotnej pozycji. Warszawa.
1950 Badania nad morfologią żuchwy ludzkiej. A n n a les U niversitatis M ariae C urie-Skłodow ska С 4 (1949), s. 203-232.
1953 Prace wykopaliskowe prowadzone w 1951 r. па cmentarzysku neolitycznym w Lesie Stockim i Sto ku (pow. Puławy, woj. lubelskie). Przegląd A n tro pologiczny 19, s. 409-413.
1955a Długość trwania życia człowieka neolitycznego na ziemiach polskich. Roczniki Akadem ii M edycznej w Białym stoku 1, s. 76-90.
1955b W zrost człowieka na terenach dawnej Polski w okresach neolitu. Folia M orphologica 6, s. 265- 270.
1956 Grób kultury pucharów lejkowatych ze śladami magii odkryty na Lubelszczyźnie. W iadom ości Archeologiczne 23: 1, s. 100-103.
1958 Crania et Aalia Ossa Polonica. Cmentarzyska neo lityczne w Lesie Stockim i Stoku. Wrocław. M ate riały i Prace A ntropologiczne 30.
1959 Ośrodek białostocki. W: T. Bielicki i in. O środki pow stałe po drugiej w ojnie światowej. Sto lat a n tropologii polskiej 1856-1956. Wrocław, s. 67-78. M ateriały i Prace A ntropologiczne 40.
1960 Szczątki kostne z grobów ciałopalnych jako przed m iot badań antropologicznych. Człow iek w czasie i przestrzeni 3: 1, s. 49-51.
1977 Badania antropologiczne na cmentarzysku neoli tycznym w Kadern (Sudan) w latach 1972-1975. W: Badania populacji ludzkich na m ateriałach współczesnych i historycznych, red. A. M alinow ski. Poznań, s. 183-186.
D z i e r ż y k r a j - R o g a l s k i T a d e u s z , O l e k i e w i c z Mikołaj 1958 Barwa oczu i włosów a grupy krwi. Wrocław. M a
teriały i Prace A ntropologiczne 44.
D z i e r ż y k r a y - R o g a l s k i T a d e u s z , P r o m i ń s k a Elżbieta 1975 Badania antropologiczne mnichów koptyjskich w klasztorze św. M arka w Gournet M ar et Nord (górny Egipt). Przegląd A ntropologiczny 41: 2, s. 357-373.
Kronika - The chronicle
F e d o r k o Stefania
1959 Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska. Bibliografia 1946-1953. Lublin.
G a ł a s z e w s k a - C h i l c z u k D orota
2008 Miejsce partii kom unistycznej na „czerwonym” Uniwersytecie M arii Curie-Sklodowskiej w latach 1944-1989. Pam ięć i Sprawiedliwość 2, s. 261- 281.
G ą s i o r o s k i A d a m , G u r b a Jan
1994 Tadeusz Henzel 1905-1955. W iadom ości U niw er syteckie [UMCS] 4, n r 4, s. 12.
G u r b a Jan
1960 (rec.) T. Dzierżykraj-Rogalski, Cmentarzyska neo lityczne w Stoku i Lesie Stockim, Materiały i Prace Antropologiczne 1958, nr 30. Rocznik Lubelski 3, s. 294-295.
1998 Przedmowa. W: Człow iek wczoraj, dziś, jutro, red. A. Gąsiorowski, J. G urba, W. K ozak-Zychman. Lublin, s. 13.
2007 Archeologia na Wydziale M atematyczno-Przy rodniczym UMCS w Lublinie (1945-1952). W: Pół w ieku z dziejów archeologii polskiej (1939- 1989), red. J. Lech. Warszawa, s. 109-129. Prace / Kom itet N auk Pra- i Protohistorycznych PAN 6. K o w a l s k i K rzysztof
1998 Tadeusz Dzierżykray-Rogalski (1918-1998). Re nesansowa głowa i duch. Rzeczpospolita n r 25, z dnia 29 stycznia, s. XI.
K o z a k - Z y c h m a n W anda
1996 Stan badań antropologicznych nad materiałami neolitycznymi z Lubelszczyzny. A rcheologia Pol ski Środkow ow schodniej 1, s. 235-237.
2006 Ludność kultury pucharów lejkowatych pochowa na na cmentarzyskach w Karmanowicach, stan. 35, woj. lubelskie i w Pawłowie, stan. 3. woj. świę tokrzyskie. W: Idea megalityczna w obrządku p o grzebow ym ku ltu ry pucharów lejkowatych, red J. Libera, K. Tunia. Lublin-K raków , s. 401-406. K o z a k - Z y c h m a n W a n d a , G u r b a Jan
2001 Świat wierzeń ludności neolitu na pograniczu Europy Zachodniej i Wschodniej. W: Sanktuaria i kult, red. J. Kmieciński. Łódź, s. 19-33. Eastern Review 5.
K o z a k - Z y c h m a n W anda, S z e l i g a M arcin
2004 Pochówki ludności kultury amfor kulistych na L u belszczyźnie. W: Przez pradzieje i w czesne śred niowiecze. Księga Jubileuszowa na siedem dzie
siąte piąte urodziny docenta doktora Jana Gurby, red. J. Libera, A. Zakościelna. Lublin, s. 127-138. K r u p i ń s k i Tadeusz
1990 Informacja o osobach pracujących w zawodzie antropologa w Polsce. Przegląd A ntropologiczny 54: 1-2, s. 201-229.
L i b e r a J e r z y , Z a k o ś c i e l n a A nna
2006 Inwentarze krzemienne z grobów grupy południo- wo-wschodniej kultury pucharów lejkowatych. W: Idea m egalityczna w obrządku pogrzebow ym ku ltu ry pucharów lejkowatych, red J. Libera, K. Tunia. Lublin-Kraków, s. 135-169.
Ł a s k a - M i e r z e j e w s k a Teresa
1998a Elżbieta Promińską (1941-1998). Rocznik Towa rzystw a N aukowego Warszawskiego 61, s. 61-63. 1998b Profesor Elżbieta Promińską 1941-1998. Przegląd
A ntropologiczny 61, s. 123-124. M a l a r c z y k Jan
1968 Powstanie i organizacja Uniwersytetu M arii Cu- rie-Skłodowskiej w świetle źródeł. Lublin, s. 236- 237.
M a l i n o w s k i Andrzej
1971 Niektóre dotychczasowe osiągnięcia antropologii polskiej w dziedzinach badań kości ludzkich z gro bów ciałopalnych. W: Rozwój i dorobek a n tro pologii w 25-leciu PRL, red. C. Łuczak. Poznań, s. 165-175.
M o d r z e w s k a K rystyna
1951 Cmentarzysko średniowieczne w Czarnej Wielkiej. Spraw ozdania z Czynności i Posiedzeń Polskiej A kadem ii U m iejętności 52: 6, s. 526-529. Poczet
1974 Poczet archeologów polskich: Tadeusz Dzierżykraj- Rogalski. Z O tchłani W ieków 40: 4, s. 301-303. S t a w i ń s k i Jerzy S., S k u l s k a - K r u c z k o w s k a W ilhelm ina
1998 Tadeusz Dzierżykraj-Rogalski. Pożegnania. G aze ta W yborcza n r 25, z dnia 29 stycznia, s. 12. S t r z a ł k o J a n , D r o z d o w s k i Zbigniew
1998a Profesor Tadeusz Dzierżykray-Rogalski 1918-1998. Przegląd A ntropologiczny 61, s. 121-122. 1998b Tadeusz Dzierżykray-Rogalski (1918-1998). Rocz
nik Towarzystwa Naukowego W arszawskiego 61, s. 59-60.
T y s z k i e w i c z Jan
1976 Udział Połaków w rozwoju archeologii. W: W kład Polaków do ku ltu ry świata, red. M. A. Krąpiec, P. Taras, J. Turowski. Lublin, s. 295-314.
Dr hab. prof. UMCS Wanda Kozak-Zychman Doc. dr )an Gurba
Instytut Archeologii UMCS w Lublinie PI. M. Curie-Skłodowskiej 4 20-031 Lublin
