Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. V, 2000
No w e s t a n o w i s k o k u l t u r y p u c h a r ó w l e j k o w a t y c h w Le s i e St o c k i m,
s t a n. 7 1 , p o w. Pu ł a w y
Jo l a n t a No g a j- Ch a c h a j
Jesienią 1998 r. w skarpie drogi prow adzącej z Lasu Stockiego do Z będow ic, gm. K ońskow ola, odkryto pro fil jam y pradziejow ej. Przeprow adzony w yw iad pozw o lił ustalić, iż podczas budow y lokalnej drogi o szeroko ści około 6 m etrów rozcięte zostało niew ielkie w ynie sienie. W raz z w ybieraną przez spychacz ziem ią znisz czono bezpow rotnie znaczną część obiektu. W trakcie prospekcji terenow ej zauw ażono, że w ścianie profilu, w części brzeżnej obiektu, znajdują się duże kam ienie w apienne, a w dnie zaciem nienia tkw ią fragm enty kub ka, którego ucho zw ieńcza stylizow ana głow a barana (ryc. 4: 1). Latem 1999 roku przeprow adzono ratow ni cze badania w ykopaliskow e, finansow ane przez W oje w ódzkiego K onserw atora Z abytków w L ublinie oraz K atedrę A rch eo lo g ii U M C S. W ich w yniku odkryto znaczną część rozległej konstrukcji kam iennej, obiekty o charakterze gospodarczym oraz ślady orki neolitycz nej. Przekopano łącznie pow ierzchnię około 60 m 2. Wy kopy zostały założone w pobliżu m iejsca odsłonięcia profilu obiektu, tuż obok w kopu drogi (ryc. 1).
N ow o odkryte stanow isko 71 w Lesie Stockim po łożone je st na obszarze 75-76 A Z P 1 i posiada pow ierzch nię około 1 hektara. Z lokalizow ane je st na kulm inacji lessow ego garbu terenow ego, otoczonego ze w szystkich stron głębokim i i rozległym i w ąw ozam i (ryc. 2). W ąw o zy te osiągają głębokość kilkudziesięciu m etrów i znacz n ą szerokość. W tym regionie natężenie erozji w ąw ozo wej osiąga najw yższe w artości w kraju. W trakcie badań nie natrafiono na obszarze stanow iska na żadne zabytki archeologiczne2.
1 Zarówno w trakcie prac inwentaryzacyjnych w 1964 roku jak i w 1981 roku nic zarejestrowano tego stanowiska. W latach 40-tych i 50- tych XX wieku na terenie Lasu Stockicgo i w najbliższej przeprowadzo no liczne ratownicze badania wykopaliskowe cmentarzysk neolitycz nych. Nie wszystkie z tych stanowisk posiadają precyzyjną lokalizacją w terenie i na mapach w skali 1:10 000. W trakcie prowadzonych badań zaistniało uzasadnione przypuszczenie, że obszar stanowiska 71 mógł być już penetrowany przez archeologów. Wywiad środowiskowy wśród miejscowej ludności pozwolił taką ewentualność wyeliminować. W bez pośrednim sąsiedztwie stanowiska, na kolejnym wzniesieniu należało by lokalizować cmentarzysko F (L. Gajewski 1949, T. Dzicrżykrąj-Ro- galski 1958). Ponieważ bardzo niewiele informacji zachowało się o cmen tarzysku F (o jego wielkości, charakterze, funkcji) nic można wyklu czyć sytuacji, że stanowisko 71 jest częścią słabo rozpoznanego w cze śniej wymienianego cmentarzyska.
2 Przeprowadzone kilkakrotnie w różnych warunkach obserwacje nic przyniosły pozytywnych rezultatów. Na powierzchni natrafiono jedynie na drobno pokruszone bryłki wapienia, skupione w pobliżu brzegu drogi.
Prace w ykopaliskow e doprow adziły do odsłonięcia ju ż na głębokości 5 do 10 cm od pow ierzchni ziemi brył w apiennych znacznych rozmiarów. O dkryta konstrukcja kam ienna, o orientacji w zdłuż osi W -E, stanow iąca za pew ne część zniszczonego grobow ca m egalitycznego, m iała długość 8,5 m etra, szerokość 1,30-1,50 m i głębo kość około 0,5 m (ryc. 3). B udow ały j ą dwie w arstw y brył kam ienia w apiennego. W śród nich, zw racał uwagę, ułożony w centrum głaz z czerw onego piaskow ca (frag m ent kam ienia Żarnowego?). Eksploracja grobow ca nie doprow adziła do odkrycia oddzielnych grobów, a w nich szkieletów. N atrafiono jed y n ie na pojedyncze, drobne kości ludzkie i kilka bardzo drobnych ułam ków ceram i ki. W ydaje się, że groby (pochów ki) wew nątrz konstruk cji zostały zupełnie zniszczone a w zachow anej części konstrukcji ich nie było.
O d strony północnej konstrukcji kam iennej przyle gał obiekt (1), o w ypełnisku barw y intensyw nie brunat- no-czarnej. Tw orzył je silnie zgliniony less. D ługość obiektu około 9,0 metrów, szerokość 1,5 do 2,0 m etra i głębokość 50 do 55 cm. W części przydennej stw ier dzono w ystępow anie skupisk ceram iki KPL. N ie natra fiono na zabytki krzem ienne, kościane lub ślady polepy. K onstrukcja kam ienna w raz z tow arzyszącym jej obiektem została w kopana w istniejącą tutaj starszą jam ę o w ym iarach: 400 x 60-100 x 50 cm, przypuszczalnie o charakterze gospodarczym . W jej w ypełnisku, barw y szaro-beżow ej, szczególnie w części przydennej natra fiono na liczne fragm enty ceram iki K PL (ryc. 4) oraz tłuk kamienny.
Pod dnem ja m y natrafiono na pierw otny poziom gle by kopalnej, a w niej na ślady orki neolitycznej. Zacho w ały się one w postaci czterech rów noległych (smug?) bruzd o długości od 100 do 250 cm, szerokości 12 do 23 cm, głębokości kilku do kilkunastu centymetrów. Od ległość p om iędzy nim i w ynosiła k ilk a centym etrów . W przekroju bruzdy posiadały zarys nieckow aty lub łód- kowaty. W ypełnisko bruzd stanow ił less barw y szarej. Z w ypełnisk pobrano liczne próby do analiz archeobo- tanicznych.
Ponadto na stanow isku w yeksplorow ano płytkąjam ę o w ym iarach 70 x 60 x 40 cm zaw ierającą liczne drobne w ęgle i fragm enty polepy. Z achow ała się jedynie jej część przydenna. Trudno jednoznacznie określić jej przynależ ność kulturow ą i chronologiczną.
W ykonane so n d ą ręc z n ą odw ierty na stanow isku w ykazały istnienie kolejnych obiektów.
No w es t a n o w is k ok u l t u r yp u c h a r ó w l e jk o w a t y c hw Le s i e St o c k im 4 3
Ryc. 1. Las Stocki, stan. 71. Rozplanowanie wykopów na stanowisku.
1 - obszar przebadany w roku 1999; 2 - odwierty; 3 - krawędź drogi; 4 - profil I, w którym tkwiło naczynie KPL.
Do charakterystycznych znalezisk należą: fragm en ty w ylew u pucharu lejkow atego, zdobionego pod w yle wem ornam entem sznura dw udzielnego, kubka z uchem zwieńczonym głow ą barana, zdobionego także ornam en tem zygzaka i stylizow anym i nacięciam i, fragm ent na czynia z ornam entem plastycznych w ąsów oraz tłuk ka mienny.
N ajstarszym śladem gospodarki ludzkiej na stano wisku są pozostałości pierw otnego pola z zachow anym i śladam i orki. Z ostało ono pokryte w arstw ą deluwiów. To w nie w kopano potem niezbyt głęboką ja m ę - półzie- miankę. M ateriał ceram iczny zdeponow any w jej części przydennej w iązać należy z K PL. Część północna tego obiektu została zupełnie zniszczona przez budow ę kon strukcji kam iennej oraz tow arzyszącego jej obiektu. Z a równo grobow iec, ja k i tow arzyszący m u obiekt, należy datować na nieco m łodsze fazy KPL. D ow odzi tego zna
leziona w częściach przydennych ceram ika. O dkryta na stanow isku stratyfikacja obiektów kultury pucharów lej kow atych w skazuje, że natrafiono na w ielofazow e sta now isko KPL. M iejsce to z natury obronne, położone w stosunkow o niew ielkiej odległości od źródeł wody, stw arzało znakom ite w arunki dla neolitycznych m iesz kańców tych terenów. Z aobserw ow ana stratyfikacja na leży do zjaw isk rzadko obserw ow anych na stanow iskach KPL.
W rezultacie badań wykopaliskow ych w latach czter dziestych i pięćdziesiątych przeprow adzonych w tej czę ści Płaskow yżu odkryto cały szereg grobów płaskich lud ności kultury pucharów lejkow atych (por. J. K ow alczyk 1953; Z. Ślusarski 1954). Interw encyjny charakter ów czesnych badań nie pozw olił na szczegółow e opracow a nie stratygrafii rozkopanych stanow isk, chociaż bliższa analiza relacji pisem nych i opracow ań pozw ala przypusz
4 4 Jo l a n t a No g a j- Ch a c h a j
Ryc. 2. Las Stocki, stan. 71. Położenie topograficzne stanowiska.
1 - wąwozy; 2 - stoki dolin i wąwozów; 3 - brzeg wysoczyzny; 4 - wysoczyzna lessowa; 5 - stanowisko 71.
czać, że w kilku przypadkach taka sytuacja istniała. Ilość odkrytych cm entarzysk i grobów KPL w rejonie Lasu Stockiego w skazuje, że obszar ten przez stosunkow o długi czas był atrakcyjny dla osadników z młodszej epo ki kam ienia.
Już 50 lat tem u sygnalizowano znaczny stopień znisz czenia odkryw anych obiektów. Sytuacja obecnie je sz
cze się pogorszyła. Przykładem stanow iska bardzo za grożonego zniszczeniam i spow odow anym i działalnością gospodarczą człow ieka, a także płytkością zalegania jest w łaśnie stanow isko 71 w Lesie Stockim. N ależy bowiem dom niem yw ać, że w trak cie budow y drogi, w raz ze znaczną ilością bruku w apiennego zniszczono także po chów ek ludności KPL.
Lit e r a t u r a
D z i e r ż y k r a j - R o g a l s k i T.
1958 Cmentarzyska neolityczne w Stoku i w Lesie Stockim, „Materiały i Prace Antropologiczne”, nr 30, s. 6-70.
G a j e w s k i L.
1949 Kultura czasz lejkowatych między Wisłą a Bu giem, Ann. UMCS, sectio F, vol. 9, s. 1-194 .
K o w a l c z y k J.
1953 Dwa groby amfor kulistych z Lasu Stockiego i Stoku, pow. Puławy, Spr. PMA, t. 5, s. 38-47. Ś l u s a r s k i Z.
1954 Nowe groby i cmentarzyska kultury czasz lejo- watych z Lasu Stockiego i Stoku, w powiecie puławskim, Ann. UMCS, sec. F, vol. 5: 1950, s. 9-54.
No w es t a n o w is k ok u l t u r yp u c h a r ó w l e jk o w a t y c hw Le s ie St o c k im 4 5
Ryc. 3. Las Stocki, stan. 71. Rozplanowanie odkrytych obiektów na stanowisku.
1 - kamienie wapienne; 2 - less brunatno-czamy, 3 - less rudo-brązowy; 4 - less rudy; 5 — less szaro-beżowy; 6 - less czarny; 7 - less szaro-czarny; 8 - less zółto-szary; 9 - odwiert; 10 - miejsce odkrycia naczynia.
*
4 6 Jo l a n t a No g a j- Ch a c h a j
Ryc. 4. Las Stocki, stan. 71. Wybór materiału ceramicznego odkrytego na stanowisku.
Jo la n ta No g a j- Ch a c h a j
A Ne w Si t e o f t h e Fu n n e l Be a k e r Cu l t u r e i n La s St o c k i, Si t e 7 1 , Pu ł a w y Di s t r i c t
In autumn 1998, a damaged prehistoric feature w as acci dentally discovered in Las Stocki during the road works. D u ring the rescue excavations at an area o f about 60 sq. m a stone grave o f considerable size w as uncovered, as w ell as domestic pits and traces o f N eolithic ploughing.
Two layers o f chalk clods formed the preserved part o f the megalithic grave. There w ere no separate grave chambers. On the northern side o f the construction, there w as an adjoining
feature characterised by an intensively brownish and black fil ling, at the bottom o f which there were fragments o f pottery from the Funnel Beaker culture. Both features were dug into a pre-existing pit o f clearly dom estic character. A t the bottom o f this pit numerous potsherds from the Funnel Beaker culture were found, w hile, under the bottom o f the pit, the primary ground level w as reached. It show ed remnants o f four parallel furrows, w hich should be interpreted as traces o f ploughing.
