Kryzys filozofii analitycznej

(1)

Diametros nr 6 (grudzie 2005): 199 – 202

199

Kryzys filozofii analitycznej

Robert Piłat

Poni sze uwagi stanowi uzupełnienie diagnozy Tadeusza Szubki, któr uwa am za trafn . Chc wskaza na kilka dodatkowych problemów, które zmuszaj do przemy lenia statusu teoretycznego filozofii analitycznej.

Słowo „analityczna” w nazwie nurtu odnosi si do czterech rodzajów analiz problemów filozoficznych: (1) j zykowej; (2) logicznej; (3) poj ciowej; (4) teoretyczno-naukowej (wykorzystuj cej dorobek nauk empirycznych). Je li chodzi o analizy lingwistyczne i logiczne to ich sukcesy i ograniczenia zostały rozpo-znane jaki czas temu. Tzw. filozofia lingwistyczna w stylu Austina przyniosła niezmiernie ciekawe rezultaty. Jako ogólny paradygmat doszła wprawdzie do swego kresu, lecz pozostawiła narz dzia poznawcze o trwałej warto ci. Z kolei logiczne narz dzia analizy wci si rozwijaj , z tym tylko, e dzi lepiej widzimy zakresowe ograniczenia w ich stosowaniu. Kłopoty wi si natomiast z analiz poj ciow i teoretyczno-naukow . Pierwsza rozwija si ywiołowo moc charakte-rystycznego dla filozofii analitycznej ywiołu polemicznego, zmuszaj cego kolejnych adherentów do przegrupowa ich aparatów poj ciowych. Druga w naturalny sposób pod a za osi gni ciami nauk, w coraz mniejszym stopniu dostrzegaj c to samo współczesnych problemów naukowych z tradycyjnymi problemami filozoficznymi (naturalizacja problemów filozoficznych). Moje uwagi odnosz si do poj ciowych i naukowych rodków poznawczych filozofii analitycznej.

I

Charakterystyczne dla wczesnych stadiów filozofii analitycznej było skupienie si na problemach nie za na systemach czy stanowiskach filozoficznych. Ta orientacja okazała si bardzo płodna. Tymczasem czytelnik dzisiejszej literatury filozoficznej widzi, e formułuje si w niej niezliczone „izmy”, czyli wła nie stanowiska filozoficzne. Stanowisko filozoficzne tym si ró ni od innych s dów

(2)

Robert Piłat Kryzys filozofii analitycznej

200

filozoficznych, e nie jest ci le zwi zane z precyzyjnym pytaniem, lecz wyznacza odpowiedzi na bli ej nieokre lony zbiór ju znanych i jeszcze nie sformuło-wanych, potencjalnych pyta (tych na przykład, które mog si pojawi wraz z rozwojem wiedzy empirycznej). Coraz cz stsze w filozofii analitycznej – wbrew pierwotnym ideałom – jest zajmowanie si stanowiskami i koncepcjami, a nie problemami rzeczowymi. Chodzi ju nie o to, jak si rzeczy maj , tylko o to, jakie nale y zaj ogólne stanowisko i jaki jest zakres jego zgodno ci i niezgodno ci z innymi stanowiskami. Te stanowiska czy pogl dy (nazywane czasem zwodniczo teoriami) uzasadniane s : (1) przez przytoczenie danych empirycznych potwier-dzaj cych dane stanowisko (weryfikacjonizm); (2) przy pomocy eksperymentu my lowego, pokazuj cego niestosowalno jakiego poj cia i korelatywnie fałszy-wo jakiego s du w okre lonym wiecie mo liwym, a tym samym podwa aj ce ogólno zwalczanego poj cia czy s du; (3) przy pomocy zdroworozs dkowego opisu jakiego zjawiska i dokonaniu generalizacji. Owe wyj ciowe przykłady zaczerpni te s z ró nych poziomów ontologicznych i funkcjonalnych; mog dotyczy termostatów, oka aby, fenomenu , wywoływaniu działania przez pomy lenie i postanowienie, wskazywania i nazywania, itd. Nast pnie autorzy uogólnie przyst puj do polemik pokazuj cych, bł dno innych stanowisk opozycyjnych lub sprzecznych. W ten sposób otrzymujemy na przykład: przeciwstawienie: naturalizmu i antynaturalizmu, eksternalizmu i internalizmu, eliminacjonizmu i akceptacji kategorii psychologii potocznej, itd. Argumentami w tych polemikach s znów realne lub wyimaginowane przypadki, które dany pogl d czyni mo liwymi (co jest argumentem za), lub niemo liwymi (co jest argumentem przeciw). Jednak sposoby pozyskiwania testuj cych przypadków s wysoce arbitralne – ich uzyskiwanie nie jest kontrolowane przez teori . Tym wła nie ró ni si owe stanowiska od teorii naukowych, które musz wyja ni nie tylko same badane zjawiska, lecz tak e sposób identyfikacji tych zjawisk, np. przez teorie przyrz dów pomiarowych. W charakteryzowanej tu metodzie post powania mo na w zasadzie ignorowa fakty, które nie maj reprezentacji w proponowanych modelach i „teoriach”.

(3)

201 II

Najlepsze osi gni cia filozofii analitycznej wyrosły na silnej wiadomo ci odwie-cznych problemów filozofiodwie-cznych. Ta wiadomo jest coraz ubo sza. Autorzy analityczni odpowiadaj cz sto wył cznie na pytania, które sami formułuj . Nie dokonuj wysiłku reinterpretacji pyta klasycznych. W ten sposób zatraca si pewien horyzont filozoficzny i historyczny. Na przykład, nie wystarczy, jak Quine, podwa y zasadno rozró nienia analityczne-syntetyczne. Jak wiadomo rozró nienie to funkcjonowało w obszernym systemie twierdze filozoficznych np. Kanta. Podwa enie tego rozró nienia nie implikuje zanegowania całego tego systemu. Zmusza raczej do przeprowadzenia reintepretuj cej krytyki kantyzmu. Trzeba zobaczy jak przekształci si pole poj i twierdze Kanta po usuni ciu lub osłabieniu rozró nienia analityczne-syntetyczne. Tego jednak filozofowie anality-czni nie robi . Krótko mówi c „wylewaj dziecko z k piel ”. Ten brak holistycznej i historycznej wra liwo ci słusznie podkre la Tadeusz Szubka w swojej diagnozie. Najwa niejsze jest jednak co innego: je li nie widzi si klasycznego horyzontu pyta filozoficznych, to pytania, jak si zadaje, s tylko werbalnie tymi samymi pytaniami – tre ich ulega zaw eniu i przeinaczeniu. Filozofia analityczna nie tyle ignoruje histori filozofii, lecz ze wzgl du na wzajemne uwarunkowanie swych pyta i odpowiedzi nie mo e jej uwzgl dni . Powoływanie si na tego czy innego my liciela z przeszło ci pełni rol retoryczn lub inspiruj c – nie zmierza jednak do uwzgl dnienia cało ci jego my li ograniczaj c si do wybranych podr cznikowych tez. Ten brak rozumiej cej interpretacji i cało ciowego podej cia jest czasem prawdziwie enuj cy. Kartezjusz pojawia jako autor dziwacznego

cogito ergo sum, Berkeley jako twórca zupełnie obł dnego solipsyzmu itd.

Wi kszo tych os dów i przytocze jest, szczególnie w ustach młodszych autorów analitycznych, całkowicie fałszywa.

Podsumujmy wyra one wy ej oceny:

(I) Wi kszo głoszonych w filozofii analitycznej stanowisk niczemu wa nemu nie słu y i pełni funkcj retoryczn i dialektyczn . Owe naturalizmy, ekster-nalizmy, funkcjoekster-nalizmy, deflacjonizmy w kwestii X czy Y, itd. wykraczaj w

(4)

202

swych pretensjach daleko poza swoje bazy uzasadnie i tylko cz ciowo słu rozwi zywaniu realnych problemów. Nie mo na si dziwi , e dla wielu czytelni-ków dzisiejsza filozofia analityczna budzi silne skojarzenia ze redniowieczn scholastyk .

(II) Polemiczny (dialektyczny) charakter twórczo ci analitycznej sprawia, e

pytania staj si funkcjami udzielonych wcze niej odpowiedzi. Nie wyrastaj z niezale nej fenomenologicznej podstawy ani z twórczego przetworzenia wiedzy naukowej na problemy filozoficzne, jak to miało miejsce w przeszło ci – w klasycznym okresie rozwoju filozofii analitycznej. To oderwanie si od szerokiego i (przyznaj ) niemo liwego do dokładnego wysłowienia horyzontu poznawczego, w którym rodz si filozoficzne pytania sprawia, e filozofia analityczna nie jest w stanie powa nie nawi za do pogl dów historycznych.

Na koniec, chc podkre li , e te do gorzkie, krytyczne uwagi dotycz usterek w obr bie tradycji, któr sk din d uwa am za niezwykle warto ciow i której po wi cam wi kszo czasu i energii; tradycji, której j zyk uwa am za własny. Wi cej jeszcze, w filozofii analitycznej widz potencjał, mog cy przez rozwini cie samokrytycznej samo wiadomo ci zbli y si do filozofii bezprzymiotnikowej, o której za Putnamem, pisze Tadeusz Szubka. Jest wiele otwartych filozoficznych problemów, do których mo na i trzeba podej analitycznie wła nie. Sympatia i zaanga owanie w rozwój analitycznego paradygmatu nie stoj , jak s dz , w sprzeczno ci z konstatacj , e „ le si dzieje w pa stwie du skim”.