ARTYKUŁY–STUDIA
B e a t a A r c i m o w i c z , K a t a r z y n a C a n t a r e r o
NOWE KIERUNKI W PSYCHOLOGICZNYCH
BADANIACH NAD KULTURĄ
1. Specyfika psychologicznych badań nad kulturą
Psychologia międzykulturowa jest stosunkowo młodą gałęzią psychologii. Jak wspomina Triandis1, na początku w psychologii badania nad kulturą nie były po-pularne, nie cieszyły się też estymą środowiska naukowego. Z czasem badacze zaczęli dostrzegać wagę oddziaływania kultury na badane zmienne psychologicz-ne, i tak na przestrzeni lat wyodrębnione zostały już poszczególne rodzaje logii międzykulturowej, które znacznie różnią się od siebie. Traktowanie psycho-logicznych badań nad kulturą jako jednorodnej dziedziny badań jest niepoprawne i nie pozwala na uchwycenie specyfi ki całej dziedziny. Wyróżnić możemy co naj-mniej trzy rodzaje psychologii międzykulturowej2. Pierwszy jej rodzaj to psycho-logia międzykulturowa typu cross, ujęcie to skupia się na znalezieniu czynników kulturowych, które mogą wyjaśnić obserwowane różnice w funkcjonowaniu i właściwościach psychologicznych między przedstawicielami odrębnych kultur. Drugi rodzaj to psychologia międzykulturowa typu inter, której głównym miotem zainteresowań jest to, co się dzieje na styku kultur, czyli wtedy gdy przed-stawiciele odmiennych kultur wchodzą ze sobą w interakcję, w tym też, jak
argu-1 H.C. Triandis, Odysseus Wondered for 10, I Wondered for 50 Years [w:] Online Readings in Culture and Psychology, W.J. Lonner, D.L. Dinnel, S.A. Hayes, D.N. Sattler (eds.), http://www.ac.wwu.
edu/~culture [dostęp: 14.03.2010].
mentuje Price-Williams3, jaki wpływ na badania nad kulturą ma to, z jakiej kultury pochodzi badacz. Zagadnienia i teoretyczne rozważania dotyczące wielo-kulturowości mieścić się będą w tym nurcie psychologii. Pewnym utrudnieniem w języku polskim jest brak wyodrębnienia osobnego słowa mogącego dobrze scha-rakteryzować psychologię międzykulturową typu inter. W języku angielskim ist-nieje określenie intercultural psychology, które odnosi się do tego rodzaju badań, w przeciwieństwie do cross-cultural psychology opisującej psychologię międzykul-turową typu cross4. Podążając tym tropem, być może badania typu inter mogłyby być nazywane tylko i wyłącznie psychologią interkulturową, co mogłoby przyczy-nić się do lepszego pojmowania rodzajów badań psychologicznych nad kulturą. Psychologia kulturowa to kolejny rodzaj badań nad kulturą. Jej przedmiotem jest „odkrywanie różnorodności psychicznej ludzi w kontekście światów, które two-rzą”5. Psychologia kulturowa podkreśla intencjonalność działania człowieka i wza-jemne kształtowanie się kultury i psyche. W duchu tego rodzaju psychologii pro-wadzone są badania, gdzie analizie poddane zostaje to, co specyfi czne dla wybranej kultury, co niekoniecznie pojawi się w innych kulturach. Przykładem podejścia kulturowego do psychologii może być praca Szaroty6, w której analizie poddany został uśmiech – jego rodzaje i znaczenie z perspektywy wybranych kultur. Ogół badań w psychologii, które dotyczą kultury, nazywane są za Boskim psychologią międzykulturową7.
2. Etapy badań w psychologii międzykulturowej
Matsumoto oraz Hee Yoo opisali ewolucję trendów w badaniach psychologii mię-dzykulturowej, opierając na wyróżnionych w 2004 roku przez Michaela Bonda trzech etapach badań w psychologii międzykulturowej i proponując czwarty etap tych badań8. Pierwszy etap badań dotyczył porównań międzykulturowych. Bada-cze jako zmienną niezależną traktowali kraj, który był przedmiotem badania. By-ły to badania quasi-eksperymentalne, które w sposób istotny przyczyniBy-ły się do
3 D.R. Price-Wiliams, Cross-, Intra-, Inter-, and Just Plain Cultural [w:] Online Readings in Cul-ture…, op.cit., http://www.ac.wwu.edu/~culture [dostęp: 14.03.2010].
4 P. Boski, op.cit., s. 33. 5 Ibidem, s. 36.
6 P. Szarota, Psychologia uśmiechu, Warszawa 2006. 7 P. Boski, op.cit., s. 41.
8 D. Matsumoto, S. Hee Yoo, Toward a New Generation of Cross-cultural Research, „Perspectives
zdobywania informacji o różnorodności kultur i specyfi ce procesów psychologicz-nych, które bywały pojmowane wcześniej jako uniwersalne. Druga faza badań to badania wymiarów mogących wyjaśnić zróżnicowanie w obrębie różnych kultur. Ten etap badań wynikał z powtarzanego często błędu, jakim był błąd atrybucji kulturowej (cultural atribution fallacy), jak piszą Matsumoto i Hee Yoo, polega on na tym, że wnioskuje się, iż obserwowane różnice między dwiema grupami po-chodzącymi z różnych kultur (często po prostu różnych krajów) przypisać należy bliżej nieokreślonym czynnikom kulturowym9. Problem polega na tym, że po pierwsze, ignorowano wpływ czynników poza kulturowych na obserwowane róż-nice (takie jak: religia, poziom wykształcenia, poziom dobrobytu), po drugie, nie identyfi kowano tego, co leży u podłoża różnic między kulturami narodowymi.
Drugi etap badań charakteryzuje pojawienie się pierwszych prac, które próbo-wały znaleźć odpowiedź na pytanie o źródło obserwowanych różnic u przedstawi-cieli wybranych kultur. Pracą, która wywarła olbrzymi wpływ na rozwój badań w psychologii międzykulturowej, była opublikowana w 1980 roku książka Hofste-de10. Badacz ten wyróżnił na początku cztery podstawowe wymiary kultury (indy-widualizm/kolektywizm, męskość/kobiecość, unikanie niepewności, dystans wła-dzy), z czasem dodał do nich piąty wymiar – orientacja długoterminowa/ krótkoterminowa (we współpracy z Bondem). Kultury narodowe mogą zajmować różne miejsce na każdym z przedstawionych wymiarów, co pozwala na dobrą cha-rakterystykę każdej z nich. Wymiary Hofstede pozwoliły na znalezienie wytłuma-czenia dla różnic między wybranymi kulturami. Praca badacza odbiła się znacz-nym echem w psychologicznych badaniach kultury. Od jej napisania powstało wiele publikacji, które koncentrują się na wymiarach omówionych przez badacza, gdzie wymiary te służą jako zmienna niezależna w poszukiwaniu różnic między przedstawicielami kultur w wybranym obszarze funkcjonowania człowieka11.
9 Ibidem, s. 235.
10 Zob. G. Hofstede, Dimensioning Cultures: Th e Hofstede Model in Context [w:] Online Readings in Psychology and Culture (Unit 2, Chapter 14), International Association for Cross-Cultural
Psycho-logy, http://orpc.iaccp.org [dostęp: 14.03.2010]; G. Hofstede, Kultury i organizacje, Warszawa 2001.
11 Zob. R.K. Aune, L.L. Waters, Cultural Diff erences in Deception: Motivations to Deceit in Samo-ans and North AmericSamo-ans, „International Journal of Intercultural Relations” 1994, No. 18(2), s. 159–
–172. Por. G. Fu, F. Xu, C.A. Cameron, G. Heyman, K. Lee, Cross-cultural Diff erences in Children’s
Choices, Categorizations, and Evaluations of Truths and Lies, „Development Psychology” 2007,
No. 43(2), s. 278–293. Zob. M. Mealy, W. Stephen, I. Carolina Urrutia, Th e Acceptability of Lies: A Com-parison of Ecuadorians and Euro-Americans, „International Journal of Intercultural Relations” 2007,
No. 31, s. 689–702. Por. też R.L. Sims, Collective versus Individualist National Cultures. Comparing
Taiwain and U.S. Employee Attitudes toward Unethical Business Practices, „Business & Society” 2009,
Etap trzeci w badaniach międzykulturowych to koncentracja na badaniach wymiarów kultury. Pewnym ograniczeniem, które zarzucano wówczas badaczom, była zamiana etykiety kraju na etykietę wymiaru kulturowego12. Dzięki pracom Markus i Kitayamy badania skoncentrowały się na poszukiwaniu mediatorów ob-serwowanych zjawisk13. Opisane przez badaczy konstrukty Ja pełnią funkcję zmiennej pośredniczącej między wymiarami kultury a konkretnym badanym zja-wiskiem/zachowaniem. Etap trzeci badań charakteryzują badania kulturowe (cul-tural studies), czyli „głębokie opisy złożonych modeli teoretycznych kultury i Ja, które przewidują i tłumaczą różnice kulturowe”14. Badacze oprócz konstruktów Ja analizowali również moralność, potrzebę samooceny czy style poznawcze.
Matsumoto i Hee Yoo postulują, by następny etap badań koncentrował się na „badaniach łączonych” (linkage studies)15. Etap ten powinien być rozszerzeniem wcześniejszego, trzeciego, etapu badań. Badacze optują, by poszukiwanie wszelkich różnic i potencjalnych ich wyjaśnień nie opierało się na spekulacjach teoretycz-nych, ale było oparte na empirycznej weryfi kacji zakładanych modeli. Bywało, że badacz, próbując wyjaśnić różnice w poziomie konkretnej zmiennej, odwoływał się do kultury, z której pochodzi badana próba, zakładając, że powinna się ona charakteryzować określonym wymiarem i pewnymi praktycznymi implikacjami wiążącymi się z tymi wymiarami. Omijana była empiryczna weryfi kacja zakłada-nych implikacji, co nie pozwala na uprawnione wyciąganie wniosków odnośnie co do prawdopodobnych źródeł obserwowanych różnic.
Autorzy zwracają też uwagę, by w badaniach uwzględniać zmienne demografi cz-ne i ekologiczcz-ne, takie jak np. klimat, które mogą mieć istotny wpływ na różnice międzykulturowe. Co więcej, zmienne psychologiczne, takie jak zagregowane różni-ce w osobowości (w oparciu o model Wielkiej Piątki), mogą też być podłożem różnic międzykulturowych16. Badacze zachęcają też, by w badaniach uwzględniać inne wy-miary kultury, a nie tylko te opisane przez Hofstede. W wyjaśnianiu różnic między-kulturowych przydatne mogą być aksjomaty społeczne autorstwa Leunga i Bonda17
12 D. Matsumoto, S. Hee Yoo, op.cit., s. 235–236.
13 H. Markus, S. Kitayama, Culture and the Self: Implications for Cognition, Emotion, and Moti-vation, „Psychological Review” 1991, No. 98(2), s. 224–253.
14 D. Matsumoto, S. Hee Yoo, op.cit., s. 236. 15 Ibidem.
16 Ibidem, s. 237–238.
17 K. Leung, M.H. Bond, S. Reimel de Carrasquel, C. Munoz, M. Hernandez, F. Murakami,
S. Yamaguchi, G. Bierbrauer, T.M. Singelis, Social Axioms. Th e Search for Universal Dimensions of General Beliefs about How the World Functions, „Journal of Cross-Cultural Psychology” 2002, No. 33,
czy poszerzone wymiary kultury opisane w projekcie GLOBE18. Ważne jest też za-chowanie ekwiwalencji narzędzi wykorzystywanych do pomiaru wybranych cech w różnych kulturach. Jak podają badacze, nie wystarczy zadbać o poprawne tłuma-czenie narzędzia, a trzeba też sprawdzić, czy czynniki wyłaniające się z odpowiedzi osób badanych odpowiadają tym, które obecne były w oryginalnej wersji narzędzia. Wartościowym postulatem jest zachęcanie do badań eksperymentalnych na gruncie psychologii międzykulturowej19. Przykładem takich badań są prace Levine’a nad udzielaniem pomocy w różnych kulturach, które przeprowadzane były jako ekspe-rymenty naturalne20. Ze względu na często małą zgodność deklaracji z zachowaniem ten kierunek badań mógłby znakomicie uzupełnić przeprowadzone do tej pory ba-dania międzykulturowe typu „papier-ołówek”.
Nowe kierunki badań w psychologii międzykulturowej mogą wiele czerpać z już udokumentowanej wiedzy z metodologii badań międzykulturowych. W ba-daniach międzykulturowych konieczne jest dbanie o rozróżnienie poziomu kultu-ry i poziomu jednostki21. Badacze agregują jednostkowe wyniki (np. brany pod uwagę jest średni wynik uzyskiwany w odpowiedzi na dane pytanie kwestionariu-sza w określonej kulturze), co powoduje często uzyskanie różnych wyników na poziomie kulturowym i jednostkowym – wyniki te nie muszą się pokrywać. Do-brze to ilustruje przykład dochodów i zadowolenia z życia przytoczony przez Boskiego, gdzie na poziomie jednostkowym wysokość dochodów nie koreluje z za-dowoleniem z życia, a na poziomie kulturowym te kraje, które są bogate, są szczęśliwe22. W tym przypadku jednak nie mówimy o różnicach wynikających z agregacji danych, a z brania pod uwagę innych wskaźników na poziomie jednost-kowym i innych na poziomie kulturowym.
Należy również nadmienić, iż psychologiczne badania nad kulturą wychodzić będą poza obszar „czystej psychologii”. Są one przedmiotem zainteresowania so-cjologów, lingwistów i kulturoznawców. Ich perspektywa będzie odbiegać od spo-sobu uprawiania psychologii (zwłaszcza jeśli chodzi o dobór narzędzi czy
konkret-18 Zob. R.J. House, P.J. Hanges, M. Javidan, P. Dorfman, V. Gupta, Culture, Leaderhip, and Or-ganizations: Th e GLOBE Study of 62 Societies, Th ousand Oaks 2004.
19 Zob. D. Matsumoto, S. Hee Yoo, op.cit., s. 244–245. Zob. też: D. Matsumoto, Culture, Context and Behavior, „Journal of Personality” 2007, No. 75 (6), s. 1285–1320.
20 R.V. Levine, Measuring Helping Behavior aross Cultures [w:] Online Readings in Psychology and Culture (Unit 15, Chapter 9), International Association for Cross-Cultural Psychology, http://
orpc.iaccp.org [dostęp: 14.03.2010].
21 Zob. P. Boski, op.cit., s. 46–47. Zob. też: P.B. Smith, Levels of Analysis in Cross-Cultural Psycho-logy [w:] Online Readings in Culture…, op.cit.
ny przedmiot zainteresowania). Pewna trudność, która wydaje się wspólna wszystkim badaniom dotyczącym psychologicznych aspektów kultury, dotyczy sposobu ujmowania przedmiotu badań. Niezwykle ważne jest upewnienie się, że badacz rzeczywiście bada ten sam fenomen psychologiczny w różnych kulturach. Możliwe jest bowiem, że ten sam fenomen ma różne etykiety werbalne w różnych kulturach, jak również to, że różne fenomeny mają podobną lub taką samą etykie-tę werbalną. Ważne, by badacz miał pewność, że to, co jest przedmiotem badania, jest rozumiane podobnie w kulturze, w której prezentowana jest treść badania. Celowo piszemy tutaj „podobnie”, a nie „jednakowo”, ponieważ nie zawsze możliwe jest znalezienie dosłownego tłumaczenia określonej defi nicji. Wierzbicka podaje przykłady słów z języka polskiego (np. słowo „ludzki”), których odpowiedników nie sposób odszukać w innych językach23. Jest to więc znaczne utrudnienie w ba-daniach kultury. To, co może zrobić badacz, to w przypadku prezentowania narzę-dzia w nowej kulturze zadbać o poprawną jego adaptację. Oprócz tłumaczenia na dany język, tłumaczenia zwrotnego i skorygowania różnic, adaptacja powinna uwzględniać również specyfi kę danej kultury, co przejawia się często zmianą po-zycji testowych na bardziej adekwatne dla danej kultury24. Szczegółowe, praktycz-ne wskazówki dotyczące adaptacji testów psychologicznych opisapraktycz-ne zostały przy-kładowo w tekście Van de Vijvera i Hambletona25. W przypadku, gdy badacz konstruuje własne narzędzie, możliwe jest dołączenie pytania, w którym upewnia-my się, czy prezentowana treść rozumiana jest tak, jak zakłada badacz. Taką formę wybrano w badaniu prowadzonym właśnie przez Cantarero nad międzykulturo-wymi różnicami w akceptacji kłamstwa. Osoby badane mają zaprezentowane sy-tuacje społeczne obrazujące kłamstwo i są między innymi proszone o określenie stopnia, w jakim uznają daną sytuację za kłamstwo. Pozwala to upewnić się, czy narzędzie prezentuje faktycznie kłamstwo, niezależnie od kultury osoby badanej. Nie zawsze jednak podjęcie takich działań jest możliwe ze względu na formę na-rzędzia czy przedmiot badania.
23 A. Wierzbicka, Informacje udzielone podczas wykładu organizowanego z cyklu „Wyzwania Humanistyki XXI w.”, 27.09.2010, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie.
24 J. Brzeziński, Metodologia badań psychologicznych, Warszawa 2002, s. 576–597.
25 F. Van de Vijver, R.K. Hambleton, Translating Test: Some Practical Guidelines, „European
3. Internet w psychologicznych badaniach kultury
Nowe kierunki i tendencje w badaniach międzykulturowych nieodzownie wiążą się z wykorzystaniem nowej technologii do prowadzenia badań. Wiąże się to z coraz większą powszechnością tzw. nowych mediów w życiu ludzi, a co za tym idzie – z możliwością wykorzystywania ich jako ułatwienia przy prowadzeniu różnego rodzaju badań społecznych. Dane dotyczące użytkowania internetu są obiecujące – na całym świecie z roku na rok liczba osób korzystających z internetu rośnie. W krajach rozwiniętych w 2007 roku było ich ponad 55 osób na 100 mieszkańców, a w krajach rozwijających się prawie 13 osób na 100 mieszkańców. W skali całego świata ten wskaźnik wynosi ponad 20 osób na 10026. Przyglądając się poszczegól-nym regionom świata, zaobserwowano najwyższy procentowy przyrost internautów na terenie Afryki i Bliskiego Wschodu, gdzie dotychczas niewielki procent popula-cji miał dostęp do internetu (w roku 2000 na Bliskim Wschodzie odnotowano po-nad 3 mln użytkowników, w roku 2009 było ich już 57,5 mln – przyrost o popo-nad 1500%!). Najniższy przyrost liczby internautów nastąpił w tym samym okresie (2000–2009) w regionach o wysokim udziale internautów w populacji regionu (Eu-ropa – przyrost liczby internautów o niecałe 300%, Ameryka Północna – przyrost internautów o 130%). Ta tendencja dynamicznego przyrostu internautów na obsza-rach cechujących się wcześniej niskim odsetkiem internautów w populacji może oznaczać dla badaczy coraz lepszy dostęp do osób badanych w takich obszarach, jak Afryka czy Bliski Wschód27, gdzie naukowcy z Zachodu dotychczas rzadko pro-wadzili badania.
Prowadzenie badań za pośrednictwem internetu wydaje się niezwykłym uła-twieniem w przypadku badań z obszaru psychologii międzykulturowej. Możliwość dostępu do ponad miliarda siedmiuset milionów ludzi pochodzących z różnych kultur w ich własnym otoczeniu zdaje się spełnieniem marzeń niejednego badacza, który na celownik swoich badań wziął aspekt kulturowy. Jednak prowadząc bada-nia przy użyciu internetu, można napotkać wiele trudności. Dotyczą one zarówno kwestii techniczno-praktycznych, jak i merytoryczno-metodologicznych. Z pew-nością trudności odnoszą się do niewielkiej liczby narzędzi pomiaru właściwości psychologicznych zaprojektowanych do użytku online. Większość narzędzi, który-mi dysponują psychologowie, jest zaprojektowanych jako narzędzia „papier-ołówek”
26 S.B. Morshid, Measuring the Information Society – Th e ICT Development Index (2009),
Inter-national Telecommunication Union, http://www.itu.int/ITU-D/ict/publications/idi/2009/material/ IDI2009_w5.pdf [dostęp: 15.03.2010].
i tylko w takich warunkach badania (standaryzacja) możemy się spodziewać po-dobnej rzetelności i trafności oraz możliwości odniesienia do istniejących norm. Pozostaje również problematyka bezpieczeństwa danych pochodzących od bada-nych oraz bezpieczeństwa samego narzędzia28. Dane dotyczące badanych powinny być bezpiecznie przesyłane do bazy danych i bezpiecznie w niej przechowywane. Narzędzia, szczególnie służące diagnozie psychologicznej, powinny być dostępne jedynie dla osób, które są uprawione do posługiwania się nimi, a udostępnianie ich online stwarza możliwość przechwycenia takiego narzędzia przez osoby nieupraw-nione. Należy również zadbać o poszanowanie praw autorskich, także tych mate-rialnych, twórców narzędzi, które stosujemy.
Kolejną trudnością badań via internet jest rekrutacja osób do badań, która przebiega sposobami nielosowymi, na przykład metodą kuli śniegowej (tzw. łań-cuszka), gdzie w badaniu biorą udział osoby, które się znają i które polecają udział w badaniu kolejnym znajomym osobom. Podobnie nielosowy dobór ma miejsce, gdy ogłaszamy badanie na różnego rodzaju portalach, forach tematycznych itp. Jednak to, co zdaje się minusem, może być również celowym zabiegiem, gdy zależy nam na przebadaniu i dotarciu do konkretnej grupy osób, na przykład – emigrantów. Jednak w taki sposób dociera się jedynie do tych emigrantów, którzy prawdopodobnie z przyczyn jednostkowych na takie portale czy fora trafi ają29. Istnieją również metody losowego zapraszania osób do badania pod postacią tak zwanych „wyskakujących okienek”, z którymi zapewne każdy internauta miał okazję się spotkać. Taka metoda jest już kosztowna (zwykle takimi usługami zajmują się fi rmy badawcze) oraz często odbierana jako irytująca przez samych internautów.
Opierając swoje badania na internautach należy się liczyć z tym, że mogą oni stanowić pewną specyfi czną grupę, zarówno pod względem cech socjodemogra-fi cznych, jak i psychologicznych. Dla przykładu – badając polskich internautów największe szanse mamy, aby natknąć się na internautę o wykształceniu wyższym lub średnim albo osobę uczącą się. Częściej też będzie to mężczyzna niż kobieta, choć te różnice nie są obecnie tak znaczne (52,8% mężczyzn i 49,2% kobiet było
28 J. Epstein, W.D. Klingenberg, Od Elizy do Internetu: krótka historia diagnozowania za pomocą komputerów [w:] Psychologia a Internet, J. Paluchowski (red.), Warszawa 2001, s. 215–239.
29 Może to stanowić niekontrolowany czynnik mogący w sposób ukryty zafałszowywać wyniki
prowadzonego badania. Rozwiązaniem może się okazać zbieranie danych z różnych forów, portali i stron www lub też rozbudowanie badania o dokładną ankietę socjodemografi czną czy dotyczącą właściwości psychologicznych osób badanych.
użytkownikami internetu w 2009 roku w Polsce30). Internauta taki będzie raczej mieszkał w mieście powyżej 100 tysięcy mieszkańców (choć coraz częściej w mniej-szym mieście czy na wsi – systematycznie te różnice maleją) oraz będzie osobą między 16. a 44. rokiem życia31. Tak więc należy się liczyć z niereprezentatywnością internautów dla populacji, ponieważ pod względem socjodemografi cznym inter-nauci znacznie różnią się od grupy, która nie korzysta z internetu32.
Niektóre badania pokazują również, że pod względem funkcjonowania i cha-rakterystyki psychologicznej internauci mogą różnić się od nieinternautów – róż-nice te są związane również z intensywnością i stażem w korzystaniu z internetu33. Uważa się, że internauci są bardziej aktywni społecznie oraz towarzysko, bardziej zadowoleni z życia34 (za wyjątkiem zadowolenia z miejsca, w którym mieszkają) i zwykle czują się mniej osamotnieni35.
W przypadku badań za pośrednictwem internetu nie mamy również możliwo-ści kontrolowania czy ujednolicania warunków, w których różni badani przystę-pują do badania (ograniczenie w obszarze standaryzacji). Ograniczenie to obej-muje nie tylko warunki fizycznego otoczenia badanego (prywatny pokój, kawiarenka internetowa, biblioteka itp.), ale również nieznajomość rodzaju kom-putera i oprogramowania na tym komputerze zainstalowanego, z których badany korzysta36, co może powodować, że nasze narzędzie badawcze będzie inaczej się prezentować dla badanych używających innego soft ware’u lub wręcz nie działać pod niektórymi oprogramowaniami. Jest to szczególnie ważne, gdy w badaniu wykorzystuje się grafi kę i dźwięki, które mają wpływ na rzetelne zebranie wyni-ków37. Jednak te niejednolite warunki badania mogą być charakterystyczne dla danego środowiska społeczno-kulturowego, w którym jednostka żyje, a tym sa-mym zwiększać trafność zewnętrzną badania (obniżając trafność wewnętrzną). Warto jeszcze wspomnieć na marginesie (choć nie jest to kwestia marginalna), że badając za pośrednictwem internetu, nie jesteśmy w stanie kontrolować stanu
psy-30 J. Czapiński, T. Panek, Diagnoza społeczna 2009, Warszawa 2009, s. 296–303,
http://www.dia-gnoza.com/pliki/raporty/Diagnoza_raport_2009.pdf [dostęp: 13.03.2010].
31 Ibidem, s. 296–303.
32 Przynajmniej w przypadku Polski,prawdopodobnie te dysproporcje będą znacznie mniejsze
w krajach, gdzie odsetek internautów w społeczeństwie sięga 80–90% (kraje skandynawskie).
33 K. Henne, Internet – nowa technika badań w psychologii, „Nowiny Psychologiczne” 2004, nr 2,
s. 15.
34 J. Czapiński, T. Panek, op.cit., s. 301–303. 35 K. Henne, op.cit., s. 15.
36 J. Epstein, W.D. Klingenberg, op.cit., s. 230–234. 37 K. Henne, op.cit., s. 17.
chicznego osoby badanej. I tak może się zdarzyć, że osoba badana weźmie udział w badaniu w zmienionym stanie psychicznym, na przykład po zażyciu substancji psychoaktywnych czy pod wpływem silnych emocji itp. Fakt taki w badaniu pro-wadzonym metodami klasycznymi jesteśmy, jako badacze, w stanie wychwycić i odpowiednio zareagować, co jest raczej niemożliwe w badaniu via internet.
Ostatnim ważnym problemem związanym z badaniami za pośrednictwem in-ternetu jest wiarygodność danych oraz ich kompletność. Druga z kwestii jest dużo łatwiejsza do rozwiązania – istnieją programy „wymuszające” i „upominające się” o udzielenie odpowiedzi na każde z pytań, w przeciwnym razie nie pozwalają przejść do kolejnych etapów badania. Problem pierwszy dotyczący wiarygodności jest trudniejszy do rozwiązania. Prowadząc badania przez internet, można natknąć się na osoby podszywające się pod innych oraz osoby wielokrotnie wypełniające np. tę samą ankietę. Oczywiście istnieją również sposoby monitoringu tego proce-deru (np. przydzielanie badanym jednorazowych haseł dostępu do badania)38.
Zdecydowanymi korzyściami wynikającymi z używania internetu do zbierania danych od osób badanych są:
1) szybki kontakt z potencjalnymi osobami badanymi (od momentu zaprosze-nia do badazaprosze-nia a udziałem w badaniu może minąć zaledwie kilka/kilkana-ście sekund);
2) szybkość przenoszenia danych do programów obliczających statystyki (da-ne w inter(da-necie zbiera(da-ne są pod postacią cyfrową, dzięki czemu możemy wyeliminować nieścisłości wynikające z błędnego wpisania danych do pro-gramu statystycznego);
3) niski nakład fi nansowy na badania (możliwość samodzielnego tworzenia an-kiet za pomocą darmowych programów i baz danych, np.: www.ebadania.pl, www.ankietka.pl, podprogram w ramach poczty gmail pozwalający tworzyć proste ankiety itp.);
4) możliwość dotarcia do ludzi na całym świecie i przeprowadzenie badania w dogodnym dla badanych czasie (niezależność od barier fi zycznych, takich jak: odległość geografi czna, strefy czasowe czy bariery fi zyczne trudne do pokonania dla osób niepełnosprawnych fi zycznie)39;
5) możliwość dotarcia do grup badanych trudno dostępnych offl ine40 (jak jest w przypadku grup, które zrzeszają się ze względu na posiadanie podobnych
38 Ibidem, s. 26.
39 A. Słysz, B. Arcimowicz, Przyjaciele w internecie, Gdańsk 2009, s. 17–18 i 122. 40 Ibidem, s. 123–133.
zainteresowań – np. miłośnicy sztuki undergroundowej lub podobnych pro-blemów – np. rodzice dzieci o specjalnych potrzebach wychowawczych); 6) mały wpływ aprobaty społecznej dzięki zwiększonej możliwości
pozostawa-nia bezpiecznie anonimowym;
7) brak wpływu oczekiwań badacza, które mogą być przekazywane w badaniu twarzą w twarz – znane w literaturze naukowej jako efekt Rosenthala41 – które mogą mieć znacząco zniekształcający wpływ na wyniki badań zarów-no naukowych, jak i diagzarów-nostycznych;
8) wysoka rzetelność wyników uzyskiwanych przy użyciu wersji online kwe-stionariuszy oryginalnie stworzonych do użytku offl ine – porównania rze-telności uzyskanej podczas analizowania danych pozyskanych metodą „papier-ołówek” oraz elektroniczną. Można wręcz powiedzieć, że dane rane za pomocą internetu są praktycznie nie do odróżnienia od tych zbie-ranych tradycyjnymi metodami, np. w laboratorium42. W szczególności korzyści wymienione w punktach 3, 4, 5 są niezwykle istotne z punktu wi-dzenia badacza międzykulturowego.
4. Zakończenie
Bez względu na to, czy jest się zwolennikiem, sceptykiem czy przeciwnikiem badań z użyciem internetu, należy uznać że właśnie taki sposób prowadzenia badań w psychologii międzykulturowej stanie się w przyszłości powszechny, o ile nie dominujący. Chcąc korzystać z internetu w prowadzeniu badań międzykulturo-wych (i innych z dziedziny nauk społecznych, należy pamiętać, że internauci nie stanowią (jeszcze?) próbki populacji i w zależności od tego, jaka jest nasza grupa docelowa osób badanych i na kogo chce się generalizować wnioski z tak przepro-wadzonych badań, warto jest poznać, kto korzysta z internetu w badanym społe-czeństwie, kulturze czy regionie. Nowe kierunki w psychologicznych badaniach nad kulturą oznaczają zmiany zarówno w podejściu teoretycznym do badań (ich podmiotu/przedmiotu), jak i zmiany praktyczne – sposób prowadzenia tych ba-dań. Dzięki nowym rozwiązaniom technicznym nowe podejścia teoretyczne mogą łatwiej i szybciej zostać zweryfi kowane. Tym samym mogą przyczynić się do roz-woju wiedzy o kulturze i jej psychologicznych aspektach.
41 M. Toeplitz-Winiewska, Etyczne aspekty uprawiania zawodu psychologa [w:] Psychologia podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, J. Strelau (red.),
Gdańsk 2000, s. 827.
Rysunek 1. Przykładowa strona z badania internetowego
Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.ebadania.pl
L I T E R A T U R A :
Arcimowicz B., Słysz A., Przyjaciele w internecie, Gdańsk 2009.
Aune R.K., Waters L.L., Cultural Diff erences in Deception: Motivations to Deceit in Samoans
and North Americans, „International Journal of Intercultural Relations” 1994,
No. 18(2).
Boski P., Kulturowe ramy zachowań społecznych, Warszawa 2009. Brzeziński J., Metodologia badań psychologicznych, Warszawa 2002.
Czapiński J., Panek T., Diagnoza społeczna 2009, Rada Monitoringu Społecznego, http:// www.diagnoza.com/pliki/raporty/Diagnoza_raport_2009.pdf [dostęp: 13.03.2010]. Epstein J., Klingenberg W.D., Od Elizy do Internetu: krótka historia diagnozowania za
po-mocą komputerów [w:] Psychologia a Internet, J.Paluchowski (red.), Warszawa 2001.
Fu G., Xu F., Cameron C.A., Heyman G., Lee K., Cross-cultural Diff erences in Children’s
Choices, Categorizations, and Evaluations of Truths and Lies, „Development Psychology”
2007, nr 43(2).
Henne K., Internet – nowa technika badań w psychologii, „Nowiny Psychologiczne” 2004, nr 2.
Hofstede G., Dimensioning Cultures: Th e Hofstede Model in Context [w:] Online Readings in Psychology and Culture (Unit 2, Chapter 14), International Association for
Cross-Cultural Psychology, http://orpc.iaccp.org [dostęp: 14.03.2010]. Hofstede G., Kultury i organizacje, Warszawa 2001.
House R.J., Hanges P.J., Javidan M., Dorfman P., Gupta V., Culture, Leadership, and
Organi-zations: Th e GLOBE Study of 62 Societies, Th ousand Oaks 2004, http://www.interne-tworldstats.com/stats.htm [dostęp: 15.03.2010].
Leung K., Bond M.H., Reimel de Carrasquel S., Munoz C., Hernandez M., Murakami F., Yamaguchi S., Bierbrauer G., Singelis T.M., Social Axioms. Th e Search for Universal Dimensions of General Beliefs about How the World Functions, „Journal of Cross-Cultural
Psychology” 2002, No. 33.
Levine R.V., Measuring Helping Behavior across Cultures [w:] Online Readings in
Psycholo-gy and Culture (Unit 15, Chapter 9), International Association for Cross-Cultural
Psy-chology, http://orpc.iaccp.org [dostęp: 14.03.2010].
Markus H., Kitayama S., Culture and the Self: Implications for Cognition, Emotion, and
Motivation, „Psychological Review” 1991, No. 98(2).
Matsumoto D., Culture, Context and Behavior, „Journal of Personality” 2007, No. 75 (6). Matsumoto D., Hee Yoo S., Toward a New Generation of Cross-cultural Research,
„Perspec-tives on Psychological Science” 2006, No. 1(3).
Mealy M., Stephen W., Carolina Urrutia I., Th e Acceptability of Lies: A Comparison of Ecu-adorians and Euro-Americans, „International Journal of Intercultural Relations” 2007,
No. 31.
Morshid S.B., Measuring the Information Society – Th e ICT Development Index (2009),
International Telecommunication Union, http://www.itu.int/ITU-D/ict/publications/ idi/2009/material/IDI2009_w5.pdf [dostęp: 15.03.2010].
Price-Wiliams D.R., Cross-, Intra-, Inter-, and Just Plain Cultural [w:] Online Readings in
Culture and Psychology, W.J. Lonner, D.L. Dinnel, S.A. Hayes, D.N. Sattler (eds.), http://
www.ac.wwu.edu/~culture [dostęp: 14.03.2010].
Sims R.L., Collective versus Individualist National Cultures. Comparing Taiwain and U.S.
Em-ployee Attitudes toward Unethical Business Practices, „Business & Society” 2009,
No. 48(1).
Smith P.B., Levels of Analysis in Cross-cultural Psychology [w:] Online Readings in Culture
and Psychology, W.J. Lonner, D.L. Dinnel, S.A. Hayes, D.N. Sattler (eds.), http://www.
ac.wwu.edu/~culture [dostęp: 14.03.2010]. Szarota P., Psychologia uśmiechu, Gdańsk 2006.
Toeplitz-Winiewska M., Etyczne aspekty uprawiania zawodu psychologa [w:] Psychologia
podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej,
Triandis H.C., Odysseus Wondered for 10, I Wondered for 50 Years [w:] Online Readings in
Culture and Psychology, W.J. Lonner, D.L. Dinnel, S.A. Hayes, D.N. Sattler (eds.), http://
www.ac.wwu.edu/~culture [dostęp: 14.03.2010].
Van de Vijver F., Hambleton R.K., Translating Test: Some Practical Guidelines, „European Psychologist” 1996, No. 1(2).
Wierzbicka A., Informacje udzielone podczas wykładu organizowanego z cyklu „Wyzwania
Humanistyki XXI w.”, 27.09.2010, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie.
SUMMARY
Th e paper concentrates on two aspects of new directions in psychological research on culture. On the one hand these are new trends in theoretical framing of the subject matter of research. Th e evolution of research in cross-cultural psychology is being analyzed, show-ing probable future trends of these research. On the other hand, the paper focuses on the analysis of using internet in cultural studies. Some benefi ts and threats that result from using the internet as means of communication are shown.
