Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce. Doświadczenia transformacji oraz perspektywy wynikające z członkostwa w Unii Europejskiej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 867. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Ryszarda Bolonek Katedra Ekonomii Stosowanej. Dariusz Firszt Katedra Ekonomii Stosowanej. Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce. Doświadczenia transformacji oraz perspektywy wynikające z członkostwa w Unii Europejskiej 1. Wstęp Przemiany polityczne i gospodarcze zainicjowane w Polsce w 1989 r. od początku ukierunkowane były na zacieśnienie współpracy z krajami Europy Zachodniej, czego efektem miało być pełnoprawne uczestnictwo w UE. Takie działania były uzasadnione ze względów historycznych, geograficznych, kulturowych i gospodarczych, dzięki czemu uzyskały poparcie społeczne. Podstawą konsensusu społecznego w tym zakresie było niewątpliwie przekonanie, że integracja europejska jest dla Polski najlepszą drogą rozwoju cywilizacyjnego, osiągnięcia dobrobytu i podniesienia jakości życia obywateli. Z tego względu wiele analiz ekonomicznych przeprowadzanych w ciągu ostatnich kilkunastu lat dotyczy porównań Polski i innych krajów UE mających na celu uchwycenie przewidywanej wcześniej konwergencji. Chociaż najbardziej uniwersalnym wskaźnikiem skracania dystansu rozwojowego między Polską a krajami rozwiniętymi jest wartość PKB per capita, konieczne są bardziej złożone analizy, nie tylko określające dotychczasowe efekty tego procesu, ale również wskazujące. ZN_867_Księga.indb 101. 2012-01-10 10:05:13.

(2) 102. Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. kierunki jego kontynuacji, przede wszystkim analiza struktury gospodarki Polski w kontekście międzynarodowym. Celem artykułu jest ukazanie podstawowych tendencji zmian w strukturze gospodarki Polski w przekrojach: podmiotowym, sektorowym, asortymentowym, technologicznym i geograficznym w latach 1990–2007. Przeprowadzona analiza umożliwia określenie tempa zachodzenia zmian oraz stwierdzenie, czy prowadzą one do modernizacji. Podjęto również próbę określenia znaczenia akcesji Polski do UE w stymulowaniu zmian strukturalnych zachodzących w polskiej gospodarce. 2. Czynniki mające wpływ na przemiany strukturalne w warunkach transformacji systemowej Przemiany strukturalne zachodzące w gospodarkach rynkowych mają w głównej mierze charakter permanentnych, ewolucyjnych procesów, stanowiących wypadkową decyzji podejmowanych przez indywidualne podmioty gospodarcze. Dążenie przedsiębiorstw do maksymalizacji zysku w warunkach konkurencji skłania je do ciągłego poszukiwania najbardziej efektywnych sposobów inwestowania posiadanego kapitału. Odpowiadając na sygnały docierające z rynku, głównie zmiany popytu, modyfikują rodzaj i skalę działalności, co przekłada się na obserwowane w skali makro zmiany w strukturze produkcji i zatrudnienia. Nieodłącznym elementem gry rynkowej jest również powstawanie nowych firm w miejsce nierentownych, czego wyrazem są kolejne przemiany w strukturze gospodarki. Szczególną rolę w tych przeobrażeniach strukturalnych odgrywa konkurencja innowacyjna, polegająca na osiąganiu przewagi konkurencyjnej i dodatkowych zysków przez wdrażanie innowacji technicznych i organizacyjnych. Przyczynia się ona do wprowadzania na rynek nowych produktów, będąc tym samym podstawowym czynnikiem zmian jakościowych w rzeczowej strukturze produkcji. Zmiany technologiczne prowadzą również do modyfikacji metod wytwarzania i wzrostu wydajności, co przekłada się na wzrost dochodu narodowego i zmiany popytu, będące źródłem dalszych przeobrażeń strukturalnych. Sprawnie działający mechanizm rynkowy dostarcza zatem bodźców do ciągłych przeobrażeń strukturalnych w gospodarce, określanych w literaturze mianem twórczej destrukcji. Sprzyja to trwałemu dostosowaniu podaży i popytu oraz stanowi podstawę ciągłego wzrostu efektywności i rozwoju gospodarczego. W procesie przemian strukturalnych w każdej gospodarce rynkowej uczestniczy również państwo. Zakres jego oddziaływania bywa jednak różny: może ograniczać się do działań pośrednich, mających na celu zapewnienie sprawności rynku i usuwanie barier aktywności gospodarczej, może również przybierać formę bezpośredniego udziału państwa w procesie alokacji. Z doświadczeń histo-. ZN_867_Księga.indb 102. 2012-01-10 10:05:13.

(3) Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce.... 103. rycznych, w tym również państw, w których polityka przemysłowa była zakrojona na szeroką skalę (m.in. Japonii i Korei Południowej), wynika jednak, że ingerencja państwa ma charakter uzupełniający, stymulujący bądź korygujący działanie mechanizmu rynkowego, który stanowi główny czynnik strukturotwórczy. W gospodarce centralnie planowanej mechanizm przemian strukturalnych znacznie odbiegał od przedstawionego schematu, jako że inny był zestaw oraz waga poszczególnych czynników strukturotwórczych. Decyzje alokacyjne były podejmowane przede wszystkim ze względu na kryteria polityczne, często nieracjonalne ekonomicznie. Inne były również cele społeczne: najważniejsze było utrzymanie pełnego zatrudnienia [Woźniak 1993, s. 206]. Prymat względów politycznych i społecznych wymagał zastąpienia bodźców rynkowych decyzjami władz centralnych w zakresie celów działalności gospodarczej (m.in. asortymentu produkowanych wyrobów) oraz środków ich realizacji (określenia stosowanych technologii, przydziału zadań produkcyjnych poszczególnym podmiotom). Na skutek tego rodzaju interwencji struktury gospodarek w krajach socjalistycznych ewoluowały w innym kierunku niż w krajach o ustroju rynkowym, co przejawiało się przede wszystkim nadmiernym rozwojem przemysłu, szczególnie ciężkiego, kosztem sektora usług oraz koncentracją na wytwarzaniu dóbr zaopatrzeniowych, a nie konsumpcyjnych. Transformacja systemu ekonomicznego rozpoczęta w 1989 r., prowadząca do wdrożenia instytucjonalnych podstaw działania mechanizmu rynkowego, oznaczała, że w procesie przemian strukturalnych wiodącą rolę zaczęły odgrywać czynniki ekonomiczne. Budowanie gospodarki rynkowej było długotrwałe, co wpłynęło na dynamikę i kierunki przeobrażeń strukturalnych. W początkowej fazie transformacji dostosowania ilościowe w gospodarce były intensywne i w większości negatywne (oczyszczano rynek z tzw. produkcji niechcianej), aby w kolejnych latach przybrać formę procesów o charakterze ewolucyjnym, będących stałym elementem funkcjonowania gospodarek kapitalistycznych (zob. m.in. [Kaczmarek et al. 2005]). Znaczny wpływ na kierunki oraz dynamikę zmian strukturalnych w gospodarce Polski po 1989 r. miały zmiany otoczenia międzynarodowego. Spotęgowała go liberalizacja obrotów handlowych z zagranicą. Pierwszym bodźcem wymuszającym przekształcenia w strukturze produkcji, związanym ze zmianami zachodzącymi w obrotach handlowych z zagranicą, był upadek RWPG i kryzys gospodarczy w krajach bloku wschodniego, który oznaczał dla Polski utratę tradycyjnych rynków eksportowych [Lipowski 1994, s. 80]. Doprowadziło to do ograniczenia produkcji w wielu sektorach. Jednocześnie liberalizacja międzynarodowych obrotów handlowych przyczyniła się do aktywnych dostosowań strukturalnych. Pojawiła się szansa na dynamizację eksportu w walutach wymienialnych, której warunkiem była modernizacja asortymentu i poprawa jakości wyrobów eksportowych. Bodźców do przeobrażeń struktury gospodarki dostar-. ZN_867_Księga.indb 103. 2012-01-10 10:05:13.

(4) 104. Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. czyło również otwarcie rynku na towary z importu, co wiązało się ze wzmożoną konkurencją dla podmiotów produkujących na rynek krajowy. Z jednej strony motywowało to polskich producentów do zwiększania konkurencyjności, z drugiej jednak – spowodowało upadek wielu przedsiębiorstw, które nie były w stanie sprostać zagranicznej konkurencji. Wpływ handlu międzynarodowego na przeobrażenia strukturalne ujawnił się także poprzez zwiększony dostęp podmiotów krajowych do importowanych dóbr kapitałowych, będących nośnikiem postępu technicznego. Intensyfikacja obrotów handlowych wiązała się zatem z otwarciem ważnego kanału transferu technologii, który odegrał istotną rolę w modernizacji polskiej gospodarki. Nie bez znaczenia dla zachodzących w Polsce przemian strukturalnych była również liberalizacja przepływów kapitałowych, przede wszystkim zaś otwarcie gospodarki na napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Niska wartość PKB per capita w Polsce na początku okresu transformacji oraz obniżające się w wyniku recesji transformacyjnej dochody wiązały się z małą zdolnością gospodarki do akumulacji kapitału. Stanowiło to istotną barierę w procesach restrukturyzacyjnych i modernizacyjnych, których realizacja wymaga ponoszenia znacznych nakładów finansowych. Dostęp do kapitału zagranicznego umożliwiał uniezależnienie poziomu inwestycji od wysokości oszczędności krajowych i przyspieszenie rozwoju gospodarczego. Szczególne znaczenie należy przypisać BIZ łączącym napływ środków finansowych z dyfuzją wiedzy technicznej i nowoczesnych metod organizacji i zarządzania. Chociaż nadzieje wiązane z obecnością zagranicznych inwestorów nie zostały spełnione, odegrali oni ważną rolę w procesie przemian strukturalnych w okresie transformacji. Czynnikiem stymulującym dostosowywanie struktur gospodarczych w Polsce do standardów obowiązujących w krajach rozwiniętych był również proces integracji z UE. Przyczynił się on do zwiększenia otwartości polskiej gospodarki, mierzonej udziałem eksportu i importu w dochodzie narodowym, a co za tym idzie, nasilenia opisanych bodźców stymulujących przemiany strukturalne. Wejście do UE w 2004 r. oprócz dalszego zacieśniania współpracy w dziedzinie handlu i przepływów kapitałowych spowodowało także napływ nowych impulsów dynamizujących proces restrukturyzacji (uruchomiono fundusze strukturalne, otwarto dla Polaków unijne rynki pracy). Analizując czynniki determinujące przemiany strukturalne w gospodarce Polski w okresie transformacji, nie sposób pominąć polityki państwa, chociaż jej wpływ na ten proces był stosunkowo mały i ograniczał się właściwie do działań pośrednich. Państwu przypadła przede wszystkim rola kreatora przeobrażeń systemowych, w szczególności tworzenie ram instytucjonalnych gospodarki rynkowej, a także realizacja procesu prywatyzacji, co było podstawowym mechanizmem oddziaływania na struktury gospodarcze. Poza tym państwo – co prawda w coraz mniejszym stopniu, determinowanym przebiegiem prywatyzacji – wystę-. ZN_867_Księga.indb 104. 2012-01-10 10:05:13.

(5) Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce.... 105. powało jednak w roli właściciela części aparatu wytwórczego, co uprawniało do sterowania procesami gospodarczymi na poziomie mikroekonomicznym. Zakres bezpośredniej polityki strukturalnej państwa po 1989 r. był niewielki. Wynikało to po części z przyczyn subiektywnych, ponieważ twórcy programu transformacji przyjęli założenie, że zakres interwencjonizmu państwa, w tym polityki przemysłowej, należy ograniczyć do minimum, przede wszystkim jednak było podyktowane względami obiektywnymi – brakiem wystarczających środków finansowych (szczególnie na początku okresu transformacji, w warunkach recesji i ogromnego długu zagranicznego). 3. Ewolucja podmiotowej struktury gospodarki Polski Jedną z najważniejszych cech gospodarki świadczącą o poziomie jej rozwoju jest struktura podmiotowa, mająca duże znaczenie dla efektywności gospodarowania oraz zdolności do trwałego wzrostu. Z doświadczeń państw rozwiniętych wynika, że optymalna struktura podmiotowa charakteryzuje się dominującym udziałem sektora prywatnego, ograniczoną aktywnością sektora publicznego (działalności ukierunkowanej głównie na dostarczanie dóbr publicznych), dekoncentracją działalności gospodarczej (rozwiniętym sektorem małych i średnich przedsiębiorstw – MŚP), zróżnicowaniem dostępnych form prawno-organizacyjnych prowadzenia biznesu, a także obecnością podmiotów sfery finansowej (banków, giełd, funduszy inwestycyjnych), usprawniających przebieg procesów w realnej sferze gospodarki. Struktura podmiotowa gospodarki Polski na początku transformacji w 1989 r. znacznie odbiegała od standardów właściwych dla gospodarek rynkowych, nie spełniając żadnego z wymienionych kryteriów. Podstawowym przejawem jej nieprawidłowego ukształtowania był dominujący udział sektora publicznego w tworzeniu PKB oraz koncentracja działalności produkcyjnej w dużych przedsiębiorstwach państwowych przy jednoczesnym niedostatecznym rozwoju sektora MŚP. Najistotniejszym procesem składającym się na całość przeobrażeń struktury podmiotowej polskiej gospodarki była więc radykalna zmiana struktury własnościowej, zmierzająca do odwrócenia relacji udziału sektora publicznego i prywatnego. Prawo do dysponowania majątkiem oraz odpowiedzialność za jego utratę wpływają bowiem na racjonalność działania podmiotów gospodarczych oraz wyzwalają aktywność ukierunkowaną na pomnażanie zysków. Skłaniają ponadto przedsiębiorców do właściwego szacowania ryzyka przedsięwzięć gospodarczych, w szczególności procesów inwestycyjnych, istotnych dla ewolucji struktury gospodarki w różnych zakresach: modernizacji technicznej, zmiany struktury asortymentowej, przeobrażeń rynku pracy itd. [Woźniak 1995, Bałtowski 2002, Bałtowski i Miszewski 2006].. ZN_867_Księga.indb 105. 2012-01-10 10:05:13.

(6) 106. Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. Prywatyzacja gospodarki Polski przebiegała stopniowo, w zmiennym tempie, począwszy od drugiej połowy 1990 r., i skutkowała ciągłym spadkiem udziału sektora publicznego w dochodzie narodowym i innych wskaźnikach makroekonomicznych. Proces ten nie jest jednak zakończony. Z udziałem sektora publicznego w tworzeniu PKB przekraczającym 20% Polska nadal odbiega pod tym względem od krajów rozwiniętych; w większości gospodarek zachodnioeuropejskich udział sektora publicznego w PKB nie przekracza 10%, a w krajach pozaeuropejskich udział ten jest jeszcze mniejszy [Błaszczyk 2007]. W 2007 r. w Polsce działały 572 przedsiębiorstwa państwowe, co stanowiło 7% stanu z 1991 r. (wówczas ich liczba była największa). Ponadto 347 podmiotów było jednoosobowymi spółkami skarbu państwa [Rocznik… 2008]. Udział podmiotów stanowiących własność państwa w łącznej liczbie podmiotów rynkowych był więc niewielki, większość tych przedsiębiorstw stanowiły jednak podmioty o rozmiarach wielokrotnie przekraczających średnią dla całej gospodarki, co przekładało się na duży udział tych jednostek w wartości majątku, produkcji i zatrudnienia. Nadmiernie rozbudowana własność państwowa obniża efektywność gospodarki. Znaczna część podmiotów będących pod kontrolą Skarbu Państwa cechuje się znacznie niższą wydajnością pracy niż podmioty sektora prywatnego, co nie przekłada się na adekwatne zróżnicowanie wynagrodzeń. Przedsiębiorstwom tym w całym okresie transformacji była udzielana znaczna pomoc publiczna (w ostatnich latach sukcesywnie ograniczana, co wynika z uregulowań obowiązujących w UE), zwykle jednak nie przeznaczano jej na cele rozwojowe – inwestycje w przeliczeniu na zatrudnionego w sektorze prywatnym są ponad dwukrotnie wyższe. Wydatki te, stanowiące poważne obciążenie dla budżetu państwa, ograniczają możliwości finansowego wspierania sektorów rozwojowych. Utrzymywanie takiego stanu rzeczy hamuje dalszą restrukturyzację i modernizację gospodarki. Konsekwencją przekształceń własnościowych w gospodarce oraz wprowadzenia swobody działalności gospodarczej był dynamiczny wzrost liczby przedsiębiorstw (w pierwszych latach transformacji wręcz skokowy). Wynikało to z podziału prywatyzowanych dużych państwowych podmiotów gospodarczych, a przede wszystkim z powstawania nowych firm, tworzonych od podstaw. Najbardziej spektakularnym zjawiskiem w procesie rozwoju przedsiębiorczości na początku lat 90. była niewątpliwie ekspansja sektora MŚP. Jego znaczenie dla funkcjonowania i rozwoju współczesnych gospodarek jest bezdyskusyjne, m.in. dlatego że [Bucka 2004, Woźniak 2006]: – charakteryzuje się elastycznością i zdolnością szybkiego reagowania na bodźce zewnętrzne, co wynika ze względnej łatwości zmiany profilu działalności oraz z dużej rotacji przedsiębiorstw w obrębie tego sektora – cecha ta miała szczególne znaczenie na początku transformacji, kiedy MŚP wypełniły częściowo lukę. ZN_867_Księga.indb 106. 2012-01-10 10:05:13.

(7) Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce.... 107. pomiędzy popytem konsumpcyjnym a strukturą produkcji nastawioną na dobra pośrednie; – stanowi jeden z podstawowych obszarów tworzenia miejsc pracy, umożliwiając zatrudnienie siły roboczej, z której rezygnowały restrukturyzowane duże przedsiębiorstwa państwowe; – odgrywa znaczącą rolę w kreacji oraz dyfuzji innowacji i chociaż z przyczyn finansowych i organizacyjnych nie dorównuje on korporacjom międzynarodowym w zakresie B+R, ma jednak istotny udział m.in. w opracowywaniu tzw. technologii niszowych (w krajach rozwiniętych dużo firm powstaje w wyniku innowacyjnego pomysłu założyciela), w zakresie postępu technicznego MŚP są zatem komplementarne w stosunku do dużych firm. Niestety, ekspansja sektora MŚP w Polsce nie przyczyniła się do zmian strukturalnych w innych zakresach w takim stopniu, jak można byłoby wnioskować z przesłanek teoretycznych, głównie z powodu niewystarczających źródeł finansowania tej sfery przedsiębiorczości. Problemy z pozyskaniem kapitału wynikały m.in. z samej struktury podmiotowej sektora MŚP, cechującego się nadmiernym rozdrobnieniem – w Polsce udział mikroprzedsiębiorstw w tej grupie podmiotów jest większy niż w UE, a udział średnich firm jest o połowę mniejszy niż przeciętny w krajach unijnych [Rozwój… 2004, s. 149]. Większość podmiotów w tej grupie to niewielkie firmy rodzinne z minimalnymi zasobami kapitałowymi i cechujące się niewielką zdolnością akumulacji. Ponadto w niewielkim zakresie korzystają one z finansowania zewnętrznego – aż 80% z nich nie korzysta z kredytów bankowych [Rozwój… 2004, s. 149]. Ponadto nie ma odpowiednich rozwiązań prawnych i instytucjonalnych w zakresie pozyskiwania kapitału obcego i egzekucji wierzytelności (w wypadku zatorów płatniczych małe firmy ponoszą straty w pierwszej kolejności). Przekłada się to na niewielką skłonność tych podmiotów do inwestowania, a poziom inwestycji w przeliczeniu na zatrudnionego jest znacznie niższy niż w dużych firmach. W tych okolicznościach nie dziwi to, że ekspansja MŚP dotyczy tylko wybranych rodzajów działalności (głównie handlu i usług), niezaliczanych do nowoczesnych sektorów. Jednocześnie niewystarczający jest udział tego sektora w przetwórstwie przemysłowym, co jest jedną z przyczyn rozbieżności pomiędzy strukturą asortymentową produkcji a popytem, skutkującą ujemnym saldem w obrotach bieżących w handlu z zagranicą. Procesowi prywatyzacji i ekspansji sektora prywatnego towarzyszyły przeobrażenia prawno-organizacyjnych form prowadzenia działalności gospodarczej. Liberalizacja przepisów dotyczących tworzenia i funkcjonowania przedsiębiorstw umożliwiła stosowanie w praktyce przepisów kodeksu handlowego z 1934 r.1, pozwalając na tworzenie spółek na zasadach zbliżonych do obowiązujących 1 Obecnie poszczególne formy prawne prowadzenia działalności reguluje ustawa z 15 września 2000 r. – kodeks spółek handlowych.. ZN_867_Księga.indb 107. 2012-01-10 10:05:13.

(8) Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. 108. w krajach zachodnich. Oznaczało to możliwość optymalnego dostosowania ustroju podmiotu do rodzaju i skali prowadzonej działalności oraz posiadanych zasobów. Szczególną rolę w transformacji systemu gospodarczego w Polsce odegrało upowszechnienie prowadzenia działalności w formie spółek kapitałowych (spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i spółek akcyjnych). Normy prawne regulujące kwestie ich działalności stanowią jeden z podstawowych elementów ładu instytucjonalnego gospodarki rynkowej. Instytucja spółki kapitałowej pełni bowiem ważną funkcję w procesie alokacji zasobów w gospodarce, umożliwiając gromadzenie kapitału na prowadzenie działalności i przyczyniając się tym samym do usprawnienia procesu inwestowania oszczędności. Przebieg tych procesów w okresie transformacji gospodarczej warunkowany jest oczywiście postępem w zakresie rozwoju instytucji rynku kapitałowego, przede wszystkim giełdy papierów wartościowych. Tabela 1. Podmioty gospodarki narodowej według form prawnych w Polsce w latach 1989–2007 Wyszczególnienie. 1989. 1991. 1994. 1997. 2001. 2005. 2007. Podmioty gospodarcze ogółem. ∙. Przedsiębiorstwa państwowe. 7337. 8 591. Zakłady osób fizycznych. ∙. ∙. Spółki prawa handlowego. ·. 53 771. 95 017. 126 465. 177 085. 230 588. 258 299. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. ·. 51 148. 90 146. 119 053. 161 049. 195 029. 216 887. 1 572 078 2 120 382 2 596 890 3 325 540 3 615 621 3 685 608 5 519. 3 369. 1 718 381 2 090 013. 2 054. 1 029. 572. 2 600 2 776 459 2 787 650 127. Spółki akcyjne. ·. 2 020. 3 897. 6 378. 8 486. 8 607. 8 853. Spółki z udziałem kapitału zagranicznego. ·. 4 796. 19 737. 32 070. 45 765. 54 336. 61 546. Spółki notowane na GPW. ·. 9. 44. 143. 230. 255. 351. Źródło: [Roczniki… 1995–2008].. Wraz z ekspansją podmiotów sektora prywatnego działających w realnej sferze gospodarki następował rozwój sektora finansowego, przejawiający się. ZN_867_Księga.indb 108. 2012-01-10 10:05:14.

(9) Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce.... 109. wzrostem liczby banków, instytucji ubezpieczeniowych, firm leasingowych itp. Na szczególną uwagę zasługuje wzrost zainteresowania przedsiębiorców Giełdą Papierów Wartościowych w Warszawie jako miejscem pozyskiwania kapitału. Na pierwszej sesji GPW w kwietniu 1991 r. notowanych było zaledwie 5 spółek (pod koniec roku było ich 9), a w 2007 r. na rynku giełdowym realizowano obrót akcjami 351 podmiotów (tabela 1). Obecnie GPW jest liderem w regionie pod względem liczby notowanych spółek oraz kapitalizacji. Jednocześnie systematycznie skracany jest dystans między Polską a krajami rozwiniętymi: na krótko przed przystąpieniem Polski do UE (pod koniec 2003 r.) kapitalizacja warszawskiej giełdy w relacji do PKB wynosiła 17,9% (łączna kapitalizacja giełd w krajach UE w tamtym casie przekraczała 75% PKB państw unijnych), a pod koniec 2006 r. kapitalizacja GPW osiągnęła poziom 60% PKB [Coraz… 2006, Warszawska… 2006]2. Istotnym przejawem przeobrażeń struktury podmiotowej gospodarki Polski w okresie transformacji był także niezwykle dynamiczny wzrost liczby spółek z udziałem kapitału zagranicznego. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski na dużą skalę rozpoczął się w 1991 r. w wyniku uchwalenia Ustawy z dnia 14 czerwca 1991 r. o spółkach z udziałem zagranicznym, wprowadzającej zasadę swobody (z pewnymi wyjątkami) tworzenia na obszarze Polski spółek z udziałem kapitału zagranicznego3. W latach 1991–2007 liczba spółek z udziałem kapitału zagranicznego wzrosła niemal 13-krotnie, a wartość zobowiązań z tytułu BIZ pod koniec 2009 r. przekroczyła 119 mld euro [Zagraniczne… 2009, s. 12]. Uzupełniając niedobory kapitałowe polskiej gospodarki, BIZ w znacznym stopniu przyczyniły się do jej rozwoju. 4. Przeobrażenie sektorowej struktury tworzenia dochodu narodowego oraz asortymentowej struktury produkcji U progu przemian ustrojowych w 1989 r. struktura sektorowa i asortymentowa gospodarki polskiej miała wiele cech typowych dla krajów socjalistycznych, odbiegając tym samym od standardów obowiązujących w rozwiniętych państwach kapitalistycznych. Według kryteriów ekonomicznych rozbieżności te należy określić jako deformacje struktury gospodarczej, polegające przede wszystkim na dużym udziale rolnictwa i przemysłu ciężkiego, nierozwiniętym sektorze usług, niedoborach produktów konsumpcyjnych oraz zacofaniu technologicznym. Zmiana systemu ekonomicznego, której efektem było uruchomienie Zob. także www.gpw.com.pl. Propozycje otwarcia polskiego rynku na inwestorów zagranicznych pojawiały się w ustawodawstwie PRL już w drugiej połowie lat 70., ale ze względu na bariery administracyjne nie wzbudziły one większego zainteresowania [Freitag-Mika 2007]. 2 3. ZN_867_Księga.indb 109. 2012-01-10 10:05:14.

(10) 110. Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. mechanizmu podażowo-popytowego oraz wprowadzenie rachunku ekonomicznego, spowodowała, że podmioty gospodarcze stanęły przed koniecznością dostosowania profilu działalności do potrzeb odbiorców. Rozpoczął się proces dostosowań ilościowych, zmierzający do niwelacji rozbieżności pomiędzy ofertą przedsiębiorstw a strukturą popytu. Jednym z elementów tego procesu były przeobrażenia struktury rodzajowej, polegające na zmianie udziału poszczególnych sektorów (rolnictwa, przemysłu, usług) w tworzeniu dochodu narodowego oraz zmianie udziału poszczególnych dóbr w całkowitej produkcji przemysłowej. Ogólną tendencją było systematyczne zmniejszanie się udziału przemysłu w dochodzie narodowym i jednoczesny wzrost znaczenia sektora usługowego. W początkowej fazie transformacji (1989–1992) tego rodzaju przesunięcia strukturalne odbywały się głównie z powodu istotnego spadku poziomu produkcji przemysłowej. Wynikało to nie tyle z koniunkturalnego obniżenia popytu, co z wdrożenia mechanizmu cenowego, a co za tym idzie, ujawnienia „produkcji niechcianej” (szacowanej nawet na 40% produkcji przemysłowej). Od momentu powstrzymania „recesji transformacyjnej” w drugiej połowie 1992 r. aż do chwili obecnej obserwuje się nieprzerwaną tendencję wzrostową (choć o zmiennej dynamice) zarówno w sferze produkcyjnej, jak i usługowej. Dynamika produkcji w analizowanym okresie była zróżnicowana w poszczególnych sektorach gospodarki, w związku z czym następowały kolejne zmiany strukturalne, polegające na dalszym, systematycznym zmniejszaniu udziału rolnictwa i przemysłu w wytwarzaniu dochodu narodowego oraz istotnym zwiększeniu udziału sektora usług: z niecałych 50% w 1992 r. do prawie 63% w 2007 r. (rys. 1). Udział sektora usług w gospodarce jest uznawany za wyznacznik poziomu jej rozwoju, wspomniana struktura świadczy zatem o osiąganiu przez polską gospodarkę poziomu rozwiniętych gospodarek rynkowych, dystans między Polską a państwami najbogatszymi jest jednak jeszcze spory (rys. 2). Ocena zaawansowania przemian strukturalnych w Polsce na podstawie opisanych zmian sektorowych musi być ostrożna ze względu na specyfikę przebiegu procesów dostosowawczych. Naturalny proces serwicyzacji, obserwowany w krajach rozwiniętych, ma źródło w materialnej sferze gospodarki. Zmiany jakościowe w przemyśle, głównie postęp technologiczny i organizacyjny, prowadzą do wzrostu produktywności w przemyśle, a jednocześnie podnoszą dochód narodowy i zmieniają strukturę popytu. Są to zatem synchroniczne zmiany podaży (spadek zapotrzebowania na siłę roboczą w przemyśle) i popytu (zwiększenie zapotrzebowania na usługi), będące przejawem ogólnego rozwoju społeczno-gospodarczego. W Polsce proces ten przebiegał nieco inaczej. Przyczyną zmian strukturalnych w tym zakresie było ograniczenie udziału przemysłu w tworzeniu dochodu narodowego i zatrudnienia w przemyśle w wyniku przemian transformacyjnych i dostosowania produkcji do rzeczywistych potrzeb rynku. Nie były to ewolucyjne zmiany innowacyjne.. ZN_867_Księga.indb 110. 2012-01-10 10:05:14.

(11) Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce.... 111. 250 200 150 100 50. Rolnictwo. Przemysł. 2007. 2006. 2005. 2004. 2003. 2002. 2001. 2000. 1999. 1998. 1997. 1996. 1995. 1994. 1993. 1992. 0. Usługi. Rys. 1. Dynamika (ceny stałe) i struktura wartości dodanej brutto w gospodarce polskiej w latach 1992–2007 (w %) Źródło: [Roczniki… 1993–2008].. 100 90 80 70 60 50 40 30 20. Rolnictwo. Przemysł. Rumunia. Ukraina. Rosja. Czechy. Irlandia. Słowacja. Polska. Finlandia. Węgry. Niemcy. Francja. Wielka Brytania. 0. Stany Zjednoczone. 10. Usługi. Rys. 2. Udział poszczególnych sektorów w tworzeniu wartości dodanej brutto w Polsce i wybranych krajach w 2005 r. (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie www.unece.org/stats.. ZN_867_Księga.indb 111. 2012-01-10 10:05:15.

(12) Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. 112. Równocześnie z przesunięciami sektorowymi następowały głębokie przeobrażenia w przemyśle – zmiany struktury rodzajowej produkcji. W pierwszych latach transformacji głównym czynnikiem strukturotwórczym było – jak już wspomniano – wycofanie z rynku zbędnej produkcji. Przeważały zatem dostosowania negatywne: ograniczenia produkcji w wielu działach przemysłu i upadłość części przedsiębiorstw. Najczęstszą reakcją podmiotów z ograniczoną zdolnością inwestycyjną na sytuację kryzysową była bowiem rezygnacja z nierentownych działów i racjonalizacja zatrudnienia. Co istotne, choć spadek aktywności gospodarczej dotknął głównie branże schyłkowe, skutkiem ubocznym kryzysu było także ograniczenie produkcji w sektorach uznanych za rozwojowe (np. elektromaszynowym). W tak zmiennym otoczeniu wewnętrznym i zewnętrznym struktura asortymentowa zmieniała się różnorako, a pozytywne działania (np. ograniczenie produkcji hutnictwa) były prowadzone równolegle z negatywnymi (np. przejściowe zwiększenie udziału górnictwa w produkcji przemysłowej). W zmianach strukturalnych w latach 1989–1992 trudno dostrzec wyraźną tendencję do modernizacji gospodarki. Począwszy od 1992 r., wartość produkcji sprzedanej w większości dziedzin wytwórczości ponownie zaczęła wzrastać (tabela 2). Wiodącą rolę w procesie przemian strukturalnych zaczęły zatem odgrywać dostosowania aktywne, związane m.in. z postępującą prywatyzacją, poprawą sytuacji finansowej podmiotów gospodarczych, stabilizacją makroekonomiczną, rozwojem systemu finansowego oraz napływem inwestycji zagranicznych. Tabela 2. Dynamika (ceny stałe) i zmiana struktury (ceny bieżące) produkcji sprzedanej przemysłu w Polsce w latach 1992–2007 Wyszczególnienie. Dynamika 1990– 1990 1992 1995 1997 2000 2002 2004 2007 –2007 Struktura. Produkcja sprzedana przemysłu 100 100 100 100 100 100 ogółem Górnictwo 7,9 9,6 7,6 7,3 5,5 5 Przetwórstwo przemysłowe 84,2 79,2 82,8 83,5 84,3 83,2 ogółem Produkcja artykułów spożyw17,5 20,6 20,2 19,8 18,2 19,9 czych i napojów Produkcja wyrobów tytoniowych 1,1 1,6 1,7 0,9 0,8 0,6 Włókiennictwo 3,7 2,9 2,5 2,3 1,8 1,7 Produkcja odzieży i wyrobów 2,8 3 2,5 2,4 1,9 1,9 futrzarskich Produkcja skór wyprawionych 1,6 1,3 1 1 0,7 0,7 i wyrobów z nich. ZN_867_Księga.indb 112. 100. 100. 2,8. 4,9. 4,5. 0,7. 85,0. 86,0. 3,3. 16,7. 16,0. 2,5. 0,5 1,6. 0,5 1,3. 0,9 1,6. 1,4. 1,0. 1,4. 0,5. 0,4. 1,0. 2012-01-10 10:05:15.

(13) Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce.... 113. cd. tabeli 2 Wyszczególnienie Produkcja drewna, wyrobów z drewna oraz ze słomy i wikliny Produkcja masy włóknistej oraz papieru Działalność wydawnicza, poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji Produkcja koksu i produktów rafinacji ropy naftowej Produkcja wyrobów chemicznych Produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych Produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych Produkcja metali Produkcja wyrobów z metali Produkcja maszyn i urządzeń Produkcja maszyn biurowych i komputerów Produkcja maszyn i aparatury elektrycznej Produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków Produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep Produkcja pozostałego sprzętu transportowego Produkcja mebli, pozostała działalność produkcyjna Przetwarzanie odpadów Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę. Dynamika 1990– 1990 1992 1995 1997 2000 2002 2004 2007 –2007 Struktura. 2,1. 2,2. 2,7. 2,8. 3,2. 3,1. 3,1. 3,0. 3,9. 1,4. 1,3. 2,1. 1,9. 2,1. 2,3. 2,1. 2,0. 4,8. 1,4. 2. 2,5. 2,8. 3,4. 3,7. 3,0. 2,8. 4,7. 5,2. 6,4. 5,3. 3,9. 5,3. 4. 5,0. 4,9. 1,0. 6,5. 5,7. 6,5. 6,3. 5,7. 5,9. 6,0. 5,6. 2,3. 2. 2,4. 3,1. 3,4. 3,8. 4,4. 4,7. 5,1. 9,9. 3,7. 3,5. 3,6. 3,9. 4,6. 4,6. 4,1. 4,7. 3,5. 10,3 3,4 7,8. 5,9 3,6 5. 6,3 3,7 5,4. 5,9 4,1 5,5. 4,8 4,8 4,6. 3,5 5,3 4,3. 4,8 5,9 4,6. 4,8 6,8 5,6. 1,3 8,9 3,0. 0,3. 0,1. 0,2. 0,3. 0,3. 0,3. 0,2. 0,2. 9,1. 2,7. 2,2. 2,4. 2,6. 2,9. 2,8. 3,1. 3,4. 5,0. 1,6. 1,1. 1,3. 1,6. 1,9. 2,1. 2,0. 2,1. 11,8. 0,8. 0,7. 0,9. 1. 1,0. 1. 0,9. 1,0. 4,9. 3. 2,6. 3,4. 5,2. 6,3. 5,2. 8,6. 9,0. 10,2. 2,7. 2,1. 2,2. 2,1. 2,2. 1,8. 1,7. 1,6. 1,9. 2,2. 2,5. 3. 3,5. 3,7. 3,7. 4,1. 3,7. 5,6. 0,4. 0,3. 0,3. 0,3. 0,3. 0,4. 0,5. 0,5. 2,2. 7,9. 11,2. 9,6. 9,2. 10,1. 11,8. 10,1. 9,5. 1,2. Źródło: [Roczniki… 1993–2008].. ZN_867_Księga.indb 113. 2012-01-10 10:05:16.

(14) 114. Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. Główną tendencją w latach 1992–2007 było zmniejszanie się udziału górnictwa w strukturze produkcji przemysłowej. Wolumen sprzedaży przemysłu wydobywczego w tym okresie charakteryzował się największym spadkiem spośród wszystkich działów przemysłu i w 2007 r. stanowił 70% stanu z 1990 r. W obrębie przetwórstwa przemysłowego względnie słabą dynamiką wzrostu, skutkującą zmniejszeniem udziału w strukturze przemysłu, odnotowano przede wszystkim w wypadku hutnictwa, produkcji koksu i rafinacji ropy naftowej oraz przemysłu włókienniczego i odzieżowego. Ponadprzeciętną dynamiką wzrostu charakteryzowała się natomiast produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych, wyrobów metalowych, a także samochodów, sprzętu radiowo-telewizyjnego oraz maszyn biurowych i komputerów. Przełożyło się to na zwiększenie udziału tych dziedzin wytwórczości w strukturze produkcji sprzedanej przemysłu. Zmiany struktury produkcji sprzedanej w 2007 r. w porównaniu z rokiem 1992 należy uznać za znaczne, a generalna tendencja wskazuje na modernizację polskiego przemysłu. Jej tempo nie jest jednak zadowalające. Tendencjom tym towarzyszy niewątpliwa poprawa organizacji i zarządzania w sektorze przedsiębiorstw. Wdrażane zmiany mają również pozytywny wpływ na środowisko [Macias 2006]. Przytoczone argumenty są niewystarczające do wydania pozytywnej oceny dotyczącej przemian strukturalnych w polskiej gospodarce. Należy podkreślić, że podobne tendencje wystąpiły w większości krajów, co wynika m.in. z ciągłego postępu technicznego. Modernizacja gospodarki jest osiąganiem ciągle nowego celu, a jej efekty należy oceniać w porównaniu do osiągnięć innych. Priorytetem w strategii gospodarczej, nie tylko krajów rozwiniętych, ale również gospodarek poszukujących skutecznych metod nadrabiania zaległości rozwojowych, jest rozwój przemysłu wysokiej techniki, w szczególności z zakresu produkcji dóbr finalnych, gwarantujący wysoką konkurencyjność. Analiza struktury produkcji polskiego przemysłu w podziale na sektory o różnym poziomie zaawansowania technologicznego, przedstawiona w tabeli 3, dostarcza dowodów na to, że mimo pozytywnych tendencji w wybranych dziedzinach nie obserwuje się ogólnego trendu wzrostowego w zakresie produkcji dóbr wymagającej specjalistycznej wiedzy. W ostatnim 10-leciu struktura ta uległa niewielkim zmianom: nieznacznie zmalał udział dóbr o najniższym poziomie zaawansowania technologicznego na rzecz artykułów zaliczanych do średnioniskiej techniki. Restrukturyzacja polskiego przemysłu nosi znamiona modernizacji technologicznej, dotyczy ona jednak przede wszystkim produkcji dóbr standardowych i ogranicza się do poprawy jakości i wydajności, nie następuje istotny rozwój nowych dziedzin przemysłu. Przestarzała struktura asortymentowa nie tylko decyduje o niskiej atrakcyjności wyrobów polskiego przemysłu za granicą, ale też nie umożliwia zaspokojenia popytu wewnętrznego na dobra high-tech. Dlatego też w handlu tymi produktami. ZN_867_Księga.indb 114. 2012-01-10 10:05:16.

(15) Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce.... 115. niezmiennie utrzymuje się ujemne saldo w obrotach bieżących z zagranicą. Dla porównania należy wspomnieć, że w krajach o największym potencjale technologicznym dobra z grupy wysokiej techniki w eksporcie stanowią ponad 20% [Nauka… 2007]. Tabela 3. Udział przemysłu o określonym zaawansowaniu technologicznym w produkcji sprzedanej w Polsce oraz w eksporcie i imporcie w latach 1995–2006 Wyszczególnienie Udział w produkcji sprzedanej przemysłu ogółem. 1995 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 100. 100. 100. 100. Wysoka technika. 3,3. 3,9. 4. Średniowysoka technika. 24,4 25,2 27,5. Średnioniska technika. 13,8 14,5. Niska technika. 58,5 56,3 49,5 39,1. 19. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 5,6. 4,3. 4,8. 4,5. 4,5. 4,5. 4,9. 34. 22,6 21,5 23,6 25,6 26,1 26,7. 21,3 15,8. 17,3. 17,7. 31,3 32,1 32,5. 57,3 56,4 54,3 38,6 37,3 35,9. Udział wyrobów wysokiej techniki w imporcie. 9. 9,8. 12. 12,3 11,4. 10,1. 9,5. 9,2. 10,3. 9,2. Udział wyrobów wysokiej techniki w eksporcie. 2,3. 2,4. 3,1. 2,9. 2,2. 2,6. 2,3. 3,2. 3,1. 2,7. Źródło: [Nauka… 2004–2008].. Nadmierny wzrost importochłonności gospodarki (w rekordowym pod tym względem 2004 r. wartość importu przekroczyła 325 mld zł, co stanowiło prawie 35% popytu), będący wynikiem niskiej konkurencyjności polskiego przemysłu, należy uznać za jedną z największych porażek transformacji gospodarczej. Chociaż w ciągu kilku ostatnich lat obserwuje się pozytywną tendencję w eksporcie, nie jest on wystarczający do zrównoważenia importu, co skutkuje ujemnym saldem w obrotach bieżących z zagranicą (53,5 mld zł w 2004 r.) oraz narastaniem zagranicznego zadłużenia gospodarki. Oznacza to, że mimo znacznych zmian, jakie miały miejsce w ciągu ostatnich kilkunastu lat, struktura wytwarzania w polskiej gospodarce ciągle jest niedostosowana do popytu. 5. Problemy wynikające z przestrzennego zróżnicowania rozwoju polskiej gospodarki W ocenie rozwoju społeczno-ekonomicznego państw w drugiej połowie XX w. coraz większy nacisk kładzie się na analizę przestrzennego zróżnicowania aktywności gospodarczej. Wyrazem tego jest wzrost znaczenia polityki regionalnej, mającej na celu stymulowanie racjonalnego rozwoju poszczególnych obszarów kraju – niwelowanie różnic w poziomie życia w różnych regionach dzięki wykorzystaniu ich potencjału, wynikającego np. z czynników demograficznych,. ZN_867_Księga.indb 115. 2012-01-10 10:05:16.

(16) 116. Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. kulturowych, zasobów naturalnych, położenia geograficznego itd. Coraz ważniejsze jest także zapobieganie degradacji środowiska naturalnego wynikającej z nadmiernej koncentracji produkcji przemysłowej. Analizując przestrzenną strukturę gospodarki Polski, można wskazać wiele nieprawidłowości. Najważniejszą z nich jest nadmierne zróżnicowanie rozwoju gospodarczego i infrastruktury, a co za tym idzie, poziomu dochodów w różnych regionach kraju. W związku z tymi dysproporcjami wprowadzono podział na „Polskę A” (lepiej rozwinięta część środkowa i zachodnia) oraz „Polskę B” (regiony słabiej rozwinięte, głównie wschodnia część kraju) [Marciniak 2003, s. 19]. Różnice regionalne wynikają z uwarunkowań historycznych i trudno upatrywać ich przyczyn jedynie w decyzjach podjętych w okresie planowania centralnego. Dysproporcje rozwoju ekonomicznego poszczególnych części kraju uwidoczniły się w okresie rozbiorów Polski. Inwestycje w okresie międzywojennym były niewystarczające do aktywizacji ekonomicznej słabiej rozwiniętych regionów rolniczych. Polityka gospodarcza prowadzona w PRL, kiedy decyzje inwestycyjne były dyktowane względami politycznymi i prowadziły często do rozwiązań nieracjonalnych ekonomicznie, nie doprowadziła do zniwelowania regionalnego zróżnicowania rozwoju. Przeciwnie, skutki tej polityki doprowadziły do dezaktywizacji całych regionów (likwidacja PGR-ów w północnej i wschodniej Polsce, upadek przemysłu włókienniczego w regionie łódzkim itd.). Proces uprzemysłowienia w latach 1945–1989 spowodował, że na wielu obszarach wystąpiło zagrożenie ekologiczne. Zmiany ekonomiczne zachodzące w okresie transformacji doprowadziły do zwiększenia różnic rozwojowych między regionami, a nowym wyznacznikiem aktywności gospodarczej w poszczególnych regionach stał się poziom bezrobocia. Jedną z ważniejszych decyzji podjętych w celu poprawienia struktury przestrzennej polskiej gospodarki było przeprowadzenie reformy administracyjnej (1999 r.). Jej istotą było dokonanie podziału terytorialnego dyktowanego w większym stopniu niż wcześniej czynnikami ekonomicznymi. Utworzono 16 województw, 308 powiatów i 65 miast na prawach powiatu oraz 2489 gmin (podział na gminy pozostał bez zmian). Reorganizacja podziału administracyjnego i związane z nią delegowanie części uprawnień władzy publicznej spowodowały widoczną poprawę jakości zarządzania na szczeblu lokalnym i regionalnym. Można przypuszczać, że racjonalizacja podziału regionalnego przyczyni się do dalszej specjalizacji gospodarki regionalnej oraz poprawy jej efektywności. Na niwelowanie asymetrii w rozwoju poszczególnych części kraju niewątpliwie wpłynie także akcesja do UE i wynikający z niej dostęp do funduszy strukturalnych. Ważnym przykładem pozytywnych skutków akcesji do UE jest uczestnictwo pięciu najbiedniejszych województw wschodnich (podkarpackiego, lubelskiego, warmińsko-mazurskiego, podlaskiego i świętokrzyskiego) w programie operacyj-. ZN_867_Księga.indb 116. 2012-01-10 10:05:16.

(17) Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce.... 117. nym „Rozwój Polski Wschodniej”. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego wyasygnował na ten program na lata 2007–2013 2,27 mld euro. Program ten jest wyrazem europejskiej polityki spójności. 6. Problemy na rynku pracy jako konsekwencja przemian strukturalnych Jednym z podstawowych problemów ostatnich kilkunastu lat, zarówno w sensie ekonomicznym, jak i społecznym, było w Polsce duże bezrobocie. Od 1991 r., kiedy stopa bezrobocia przekroczyła 10%, przez kolejnych kilkanaście lat, nawet w okresie największego przyspieszenia gospodarczego w latach 1995–1997, nie spadła poniżej tej wartości, osiągając w 2003 r. rekordowy poziom 20%. Znaczną poprawę odnotowano dopiero w 2006 r., co wynikało z poprawy koniunktury, a przede wszystkim liberalizacji rynków pracy w UE i migracji zarobkowej Polaków. Analizując tendencje dotyczące rynku pracy w Polsce, można wskazać dwie podstawowe przyczyny bezrobocia w pierwszych latach transformacji. Pierwszą z nich były zmiany koniunkturalne, polegające na ograniczeniu popytu w wyniku realizacji „terapii szokowej”, skutkujące ograniczeniem produkcji i zatrudnienia. Drugiej przyczyny należy upatrywać w ujawnieniu bezrobocia ukrytego w sektorze przedsiębiorstw. Do 1989 r. zapewnienie pełnego zatrudnienia należało do priorytetowych zadań państwa, które realizowano z przyczyn politycznych. Poziom zatrudnienia w państwowych podmiotach gospodarczych był ustalany w oderwaniu od zasad rachunku ekonomicznego. Doszło do przerostu zatrudnienia od kilkunastu do nawet 30% [Sztanderska 2001]. Urynkowienie gospodarki obnażyło skalę tego zjawiska i doprowadziło do jego ograniczenia, czego skutkiem był gwałtowny wzrost bezrobocia w latach 1990–1991. Jedną z podstawowych przyczyn bezrobocia po 1992 r. były przemiany strukturalne, których nieodłącznym elementem są zmiany popytu na pracę w wyniku likwidacji oraz tworzenia miejsc pracy. W związku ze zmianami udziału głównych sektorów gospodarki w tworzeniu dochodu narodowego zmieniały się proporcje liczby zatrudnionych w tych sektorach. Spadkowi udziału rolnictwa i przemysłu w tworzeniu wartości dodanej towarzyszyło zmniejszenie udziału pracujących w tych sektorach w ogólnej liczbie pracujących w gospodarce. W sektorze usług wystąpiła tendencja wzrostowa, zarówno w odniesieniu do udziału w wartości dodanej, jak i w zatrudnieniu. W dwóch pierwszych sektorach zatrudnienie straciło 3,1 mln osób, w sektorze usług utworzono zaś ponad 1 mln miejsc pracy, ogólny spadek liczby miejsc pracy w latach 1992–2005 wynosił więc 2,1 mln. Do wyjaśnienia przyczyn istotnego spadku zatrudnienia w sektorze przemysłu potrzebna jest analiza procesów tworzenia i likwidacji miejsc pracy w poszcze-. ZN_867_Księga.indb 117. 2012-01-10 10:05:16.

(18) 118. Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. gólnych dziedzinach wytwórczości. Wystąpiła wyraźna różnica pomiędzy liczbą branż, w których powstawały miejsca pracy, a tych, w których nastąpiła ich redukcja. W zdecydowanej większości działów przemysłu w analizowanym okresie odnotowano spadek liczby pracujących, nowe miejsca pracy powstały zaś jedynie w kilku z nich. Łącznie zlikwidowano 1050,1 tys. miejsc pracy, a na ich miejsce powstało jedynie 183,9 tys. nowych stanowisk. Na tej podstawie można stwierdzić, że restrukturyzacja polskiej gospodarki miała charakter deindustrializacji, nie zaś reindustrializacji. Nastąpiło ograniczenie udziału branż schyłkowych, zarówno w produkcji, jak i zatrudnieniu, ale nie nastąpił rozwój nowych branż. Braki w zakresie modernizacji przetwórstwa przemysłowego spowodowały, że asortyment produkcji nie odpowiadał strukturze popytu krajowego. Niska konkurencyjność międzynarodowa gospodarki ograniczała możliwości eksportowe. Skutkiem był rosnący deficyt w międzynarodowych obrotach handlowych i jego konsekwencje zarówno dla rynku pracy („import bezrobocia”), jak i wzrostu gospodarczego. Zmniejszenie zatrudnienia przy wzroście produkcji (mierzonej zarówno wzrostem produkcji sprzedanej przemysłu, jak i wartości dodanej) świadczy o tym, że w Polsce w analizowanym okresie wystąpił wzrost bezzatrudnieniowy. Jest to zjawisko naturalne we współczesnych gospodarkach, wynikające z postępu technologicznego. Tendencje do znacznego wzrostu PKB przy niewielkim wzroście zatrudnienia bądź braku zmian w tym zakresie są szczególnie widoczne w gospodarkach transformujących się, ponieważ zacofanie technologiczne i związane z nim szanse na wdrażanie postępu w wyniku transferu technologii, w szczególności za pośrednictwem BIZ, mogą prowadzić do szybkiego wzrostu wydajności pracy [Kwiatkowski, Roszkowska i Tokarski 2004]. Należy zaznaczyć, że nie istnieje prosty związek pomiędzy postępem technicznym a wzrostem bezrobocia. Teoretyczne dociekania prowadzą do sprzecznych wniosków na temat tej zależności, z badań empirycznych wynika zaś, że wpływ postępu technologicznego na poziom zatrudnienia jest niewielki [Socha i Sztanderska 2000]. Nie znaleziono dowodów potwierdzających słuszność poglądu o „końcu pracy”, ponieważ kraje przodujące w tworzeniu nowych technologii to jednocześnie kraje o najwyższej stopie zatrudnienia [Kabaj 2002]. Nie ulega wątpliwości, że zmiany technologiczne prowadzą do likwidowania miejsc pracy w jednych branżach oraz ich tworzenie w innych działach gospodarki, a efekt w postaci wzrostu lub spadku zatrudnienia jest wypadkową tych dwóch tendencji. Dynamika procesu tworzenia miejsc pracy w nowych sektorach zależy od zdolności społeczeństwa do absorpcji technologii, od jego innowacyjności i aktywności w zakresie działalności B+R oraz od skali inwestycji. W polskiej gospodarce obserwuje się spontaniczny transfer technologii, prowadzący do wzrostu efektywności wytwarzania wyrobów tradycyjnych, a tym. ZN_867_Księga.indb 118. 2012-01-10 10:05:17.

(19) Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce.... 119. samym likwidacji miejsc pracy. Nie towarzyszy temu rozwój przemysłu wysokiej techniki, ani w zakresie zwiększenia udziału w produkcji, ani w zatrudnieniu. Odsetek pracujących w branżach zaawansowanych technologicznie, zarówno w produkcji, jak i w usługach, znacznie odbiega w Polsce od średniej w UE. W gospodarkach rozwiniętych w działach opartych na wiedzy od połowy lat 90. powstaje większość nowych miejsc pracy. Jest to korzystne nie tylko z uwagi na poziom zatrudnienia, ale przede wszystkim jego strukturę – większość miejsc pracy w „nowych” sektorach to stanowiska dla wykwalifikowanych pracowników zarządu i kadry naukowo-technicznej [Zakrzewski 2002]. Pokazuje to, jak ważnym zadaniem jest rozwijanie dziedzin gospodarki opartych na wiedzy, przyczyniające się do powstawania miejsc pracy dla rosnącej liczby absolwentów, a tym samym – do poprawy struktury zatrudnienia. Od 2006 r. sytuacja na polskim rynku pracy zdecydowanie się poprawiła, przede wszystkim dzięki wysokiej dynamice wzrostu gospodarczego (m.in. boomu inwestycyjnego w budownictwie) oraz otwarciu rynków pracy większości krajów UE i emigracji zarobkowej Polaków. Nie oznacza to jednak rozwiązania problemów strukturalnych w zatrudnieniu. Należy podkreślić, że pomimo trudności ze znalezieniem odpowiednich pracowników, szczególnie w latach 2007–2008, stopa bezrobocia na poziomie około 9% zdecydowanie przekraczała w Polsce poziom stopy bezrobocia charakterystycznej dla krajów rozwiniętych. Obecnie tendencje na rynku pracy kształtują się przede wszystkim pod wpływem zjawisk związanych z kryzysem. Jest wielce prawdopodobne, że spowolnienie gospodarcze wpłynie na strukturę produkcji, a przez to pośrednio również na rynek pracy. Pełna analiza tych skutków będzie możliwa po opublikowaniu danych statystycznych z okresu spowolnienia wzrostu gospodarczego i przeprowadzeniu odrębnych badań. 7. Akcesja do UE jako czynnik stymulujący przemiany strukturalne w polskiej gospodarce Określenie wpływu procesu integracji z UE na przebieg zmian strukturalnych w Polsce na podstawie danych statystycznych jest niezwykle trudne, ponieważ na przebieg restrukturyzacji w ciągu ostatnich kilkunastu lat miało wpływ wiele wzajemnie powiązanych czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Gdyby nawet w analizie ograniczyć się do uwarunkowań międzynarodowych, trudno wiązać je wyłącznie z integracją, ponieważ ich zmiany w dużej mierze wynikały z globalizacji i przynajmniej niektóre nastąpiłyby niezależnie od akcesyjnych aspiracji Polski. Należy również podkreślić, że nie sposób określić daty, od której zmiany zachodzące w strukturze gospodarki Polski można by łączyć z integracją, co byłoby konieczne do przeprowadzenia analizy porównawczej. Chociaż akcesja. ZN_867_Księga.indb 119. 2012-01-10 10:05:17.

(20) 120. Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. Polski do UE formalnie nastąpiła 1 maja 2004 r., wiele procesów integracyjnych zrealizowano w etapie przedakcesyjnym (np. zliberalizowano obroty handlowe z krajami UE), inne zaś dopiero zostaną sfinalizowane (np. otwarcie rynków pracy niektórych krajów, wejście do strefy euro). Mimo tych trudności można opisać mechanizmy oddziaływania procesów integracyjnych na strukturę polskiej gospodarki. Na tej podstawie można stwierdzić, że teza o znacznym i pozytywnym wpływie członkostwa Polski w UE na szeroko rozumianą restrukturyzację gospodarki jest wysoce prawdopodobna. Czynniki zmian strukturalnych związane z procesem akcesyjnym można podzielić na trzy kategorie: czynniki o charakterze rynkowym (zmiana otoczenia konkurencyjnego polskich podmiotów w warunkach wspólnego rynku), instrumenty bezpośredniego oddziaływania o charakterze redystrybucyjnym (związane z funduszami strukturalnymi) oraz czynniki polityczne (ograniczenia i wytyczne dotyczące polityki gospodarczej wynikające z respektowania acquis communautaire; zob. [Firszt 2010]). Najbardziej złożoną kategorię stanowią czynniki o charakterze ekonomicznym, na ogół w sposób pośredni stymulujące przemiany strukturalne w Polsce. Należą do nich przede wszystkim: wzrost importu z krajów UE, zwiększenie dostępu polskich eksporterów do rynku europejskiego oraz poprawa warunków dla BIZ. Wzrost importu z krajów UE z jednej strony zwiększał presję konkurencyjną, wymuszając restrukturyzację mikroekonomiczną polskich podmiotów, z drugiej zaś strony był i nadal pozostaje istotnym czynnikiem transferu technologii do polskiej gospodarki. Mechanizmu tego nie należy łączyć tylko z integracją, ponieważ liberalizacja przepisów handlowych dotyczących importu była wyrazem ujawnionych już na początku lat 90. chęci przystąpienia Polski do WTO i przebiegała w dużej mierze niezależnie od negocjacji członkowskich z UE. Ponadto konkurencyjne i technologiczne efekty importu dotyczą również jego strumieni pochodzących spoza UE. Zwiększenie dostępu polskich eksporterów do rynku europejskiego było istotną zmianą po stronie popytu, będącego jednym z podstawowych czynników strukturotwórczych. Konieczność dostosowania asortymentu polskich produktów do wysokich wymagań odbiorców z Europy Zachodniej mobilizuje do przeprowadzania modernizacji, przekładającej się na zmiany struktury produkcji w skali makroekonomicznej. Uczestnictwo we wspólnym rynku ułatwia ponadto kooperację z podmiotami zagranicznymi, co sprzyja przenikaniu kompetencji. Zwiększenie możliwości eksportowych ma też negatywne konsekwencje z uwagi na pożądany kierunek zmian strukturalnych, przez wykorzystanie efektu skali ułatwia bowiem ekspansję branż dojrzałych (pod względem technologicznym) oraz importowanych innowacji procesowych kosztem innowacji produktowych,. ZN_867_Księga.indb 120. 2012-01-10 10:05:17.

(21) Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce.... 121. które są konieczne do tego, aby doszło do korzystnych zmian w asortymentowej strukturze produkcji [Kubielas 2004, s. 72]. Poprawa warunków dla BIZ nastąpiła w wyniku zwiększenia stabilności makroekonomicznej Polski po przystąpieniu do UE. Wielkość strumieni BIZ w latach 2005–2008 zdaje się potwierdzać tę zależność. Oprócz aspektów ilościowych ważna jest jednak również zmiana polityki KTN wobec polskiego rynku, skutkująca inną strukturą inwestycji. Istnieją przesłanki, aby sądzić, że efekt stabilizacji wynikający z integracji zachęci inwestorów do większej aktywności w sektorach naukochłonnych, wymagających zaangażowania w działalność B+R [Stymulowanie innowacyjności... 2007, s. 27]. Czynnikiem związanym z akcesją Polski do UE, który w sposób najbardziej istotny, a zarazem bezpośredni i względnie szybki wpływa na zmiany strukturalne polskiej gospodarki, jest redystrybucja środków finansowych z budżetu UE, przede wszystkim za pomocą funduszy strukturalnych, skierowanych zarówno do przedsiębiorców, jak i administracji, głównie samorządowej. Wpływają one na różne wymiary struktury gospodarki, szczególnie geograficzny (przez dofinansowanie najbiedniejszych regionów) oraz technologiczny (przez dotowanie projektów zgłaszanych przez przedsiębiorców). Nie do przecenienia jest również rola wymogu dotyczącego wkładu własnego w każde z dofinansowanych przedsięwzięć, aktywizująca postawy lokalnych władz i przedsiębiorców. Najwięcej kontrowersji wzbudza ocena wpływu integracji europejskiej na decyzje polityczne podejmowane w Polsce. W polskiej polityce gospodarczej po 1990 r. widoczna była niechęć do planowania gospodarczego i prowadzenia aktywnej polityki przemysłowej, wynikająca z negatywnych doświadczeń okresu gospodarki centralnie planowanej. Postulowana minimalizacja bezpośredniej ingerencji państwa w procesy gospodarcze nie została w praktyce przeprowadzona. Do Skarbu Państwa nadal należał duży majątek produkcyjny, najczęściej z tzw. trudnych branż, i nie podejmowano radykalnych decyzji restrukturyzacyjnych – obciążało to budżet państwa kosztami, które nie przekładały się na korzystne zmiany strukturalne. Niespójność polityki przemysłowej przekładała się na jej nieskuteczność. Wydaje się, że w tych warunkach wprowadzenie rozwiązań stosowanych w UE (chociaż niedoskonałych i często krytykowanych) – programowania rozwoju i respektowania przy tym ładu konkurencyjnego gospodarki rynkowej – powinno pozwolić uniknąć niespójności polityki prowadzonej w Polsce. Tym bardziej że jest ono w dużej mierze wymuszone: po pierwsze, wymogami związanymi z wykorzystaniem środków finansowych (koniecznością opracowywania strategicznych dokumentów programowych), po drugie, bezpośrednią ingerencją Komisji Europejskiej w decyzje rządów krajów członkowskich. Ostatnim przykładem tego typu działań była interwencja Komisji Europejskiej w zakresie pomocy publicznej udzielanej przez polskie władze Stoczni Szczecińskiej oraz jej prywatyzacji.. ZN_867_Księga.indb 121. 2012-01-10 10:05:17.

(22) 122. Ryszarda Bolonek, Dariusz Firszt. Literatura Bałtowski M. [2002], Przekształcenia własnościowe przedsiębiorstw państwowych w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Bałtowski M., Miszewski M. [2006], Transformacja gospodarcza w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Błaszczyk B. [2007], Sektor publiczny w Polsce i na świecie a polityka prywatyzacji [w:] Przedsiębiorstwa sektora prywatnego i publicznego w Polsce (1999–2005), CASE, Warszawa. Bucka M. [2004], Procesy rozwoju i przemian strukturalnych w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw [w:] Przemiany strukturalne polskiej gospodarki wobec wyzwań integracyjnych z Unią Europejską, red. Z. Mikołajewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole. Coraz wyższa kapitalizacja spółek do PKB [2006], www.gazeta.pl, dostęp: 10.05.2006. Firszt D. [2010], Perspektywy wzrostu innowacyjności polskiej gospodarki w warunkach integracji z Unią Europejską, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, nr 839, Kraków. Freitag-Mika E. [2007], Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a konkurencyjność polskiej gospodarki, www.pollub.pl, dostęp: 10.09.2007. Gomułka S. [1998], Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, CASE, Warszawa. Kabaj M. [2002], Dezaktywacja Polski. 10 milionów biernych zawodowo?, „Polityka Społeczna”, nr 8. Kaczmarek J. et al. [2005], Procesy zmian w okresie transformacji systemowej. Prywatyzacja, restrukturyzacja, rynek kapitałowy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków. Kubielas S. [2004], Długi marsz ku innowacyjności i gospodarce opartej na wiedzy [w:] Biała Księga 2004, PFSL, Gdańsk–Warszawa. Kwiatkowski E., Roszkowska S., Tokarski T. [2004], Granice wzrostu bezzatrudnieniowego w Europie i krajach WNP, „Ekonomista”, nr 1. Lipowski A. [1994], Przemiany strukturalne, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa. Macias J. [2006], Zmiany strukturalne w przemyśle w Polsce, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa”, nr 7. Nauka i Technika [2004–2008], GUS, Warszawa. Roczniki Statystyczne RP [1993–2008], GUS, Warszawa. Rozwój systemu finansowego w Polsce w latach 2002–2003 [2004], NBP, Warszawa. Socha M., Sztanderska U. [2000], Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Stymulowanie innowacyjności i zdolności eksportowych polskiej gospodarki poprzez poprawę struktury napływu inwestycji zagranicznych do Polski [2007], red. T. Kalinowski, IBNGR, Gdańsk. Sztanderska U. [2001], Tendencje rozwojowe polskiego rynku pracy (2), „Nowe Życie Gospodarcze”, nr 22. Warszawska giełda liderem w regionie [2006], www.wprost.pl, dostęp: 19.04.2006.. ZN_867_Księga.indb 122. 2012-01-10 10:05:17.

(23) Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce.... 123. Woźniak M.G. [1993], Kierowanie. Rynek. Transformacja. Bariery stabilizacji, IBR, Kraków. Woźniak M.G. [1995], Ekonomiczne problemy krajów postsocjalistycznych, cz. 2, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków. Woźniak M.G. [2006], Rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce a wzrost gospodarczy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2009 r. [2009], NBP, Warszawa. Zakrzewski W. [2002], Transformacja zatrudnienia w Unii Europejskiej, „Wiadomości Statystyczne”, nr 3. Structural Changes in the Polish Economy – Transformation Experiences and Perspectives Brought About by EU Membership The article is a synthetic depiction of the process of structural changes that arose in Poland in the years 1990–2007. Our aim is to show the basic trends in changes in the structure of the Polish economy by entity, sector, a variety of goods, technology, and geography. The analysis seeks to assess the rate of the changes and to decide whether they are a sign of modernisation. An attempt is also made to define the role of Poland’s integration process with the EU in stimulating structural changes originating in the Polish economy. We attempt to justify the belief that despite the strong results of the Polish economy as measured by long-term GDP dynamics, the structural transformations have not been optimal. We also examine the results of the transformation in the technology, employment, and international exchange spheres, among others.. ZN_867_Księga.indb 123. 2012-01-10 10:05:17.

(24)