View of Parafia Kołaki. Zarys dziejów osadnictwa

(1)

fcD C Z M U HUM ANISTYCZNE tom X X X II, » cyt 2 - 1984

JERZY WIŚNIEWSKI

PARAFIA KOŁAKI

ZARYS DZIEJÓW OSADNICTWA

P a ra fia Kołaki w d ie c e z ji łomżyńskiej le ż y na wschodnim Mazowszu, na południe od Narwi i na wschód od garbu Czerwonego Boru. Obejmuje ona obecnie 29 (dawniej 34) niedużych w si, położonych wśród n ie w ie lk ic h borów i lasów nad rzeczkami Kołomyja, Małystok, Leśn ica, Dąb, Dąbek, Zambrzyca, toczącymi ju ż ty lk o n ik łe r e s z tk i swych wód. Teren należący obecnie do p a r a f ii K ołaki zapewne ju ż we wczesnym średniowieczu był częściowo za sied lo n y, a le n ie można tego u s t a lić , gdyż n ie zachowały s ię z tego czasu odpowiednie źró d ła , a najazdy Jaćwingów i Litwinów z n is z c z y ły w X I I I i XIV wieku sta re osadnictwo nad Narwią. Badań archeologicznych te ż tu n ie prowadzono. N a jb liżs ze znane grodzisko i cmentarzysko pozostałe po g ro d zie istn ieją cym nad B okitnicą w X I I - X I I I wieku zachowało s ię koło w si Grodzkie i Wnory-Wypychy. J est też cmentarzysko koło Sykną Nowego,

Piastow ie mazowieccy, odziedziczyw szy po średniow iecznej P olsce Mieszków i Chrobrego północno-wschodnią część państwa, z trudem, z pomocą grodów Wizna, Goniądz, Łomża (S ta ra ) i młodszego Nowogrodu,!utrzymywali swe władanie nad Karwią, Biebrzą i Bugiem, na k tóre napadali najpierw Jaćwingowie, a następnie L it w in i. Przy grodach tych w znosiły s ię pierwsze n ie w ie lk ie św iątyn ie (p rzy grod zie łomżyń skim b ył k ościółek św, Wawrzyńca), k tóre n iew ą tp liw ie padały n ie ra z o fia r ą z n is z czeń w c za sie walk i najazdów. Przy grodach tych mogły utrzymać s ię r e s z t k i dawnej ludności. Poza drużyną rycerzy b y li wśród n ie j r a t a je , m yśliw i, rybacy i b a rtn icy . Nie mogli oni zakładać ponownie wsi z d ala od grodów ze względu na powtarzające s ię je s z c z e w XIV wieku najazdy lite w s k ie i r e jz y k rzyża ck ie.

Dopiero po ostatnim n a je źd zić litew skim w 1376 roku i pierwszym układzie za wartym z Litw ą w Krewie w roku 1385 powstała możliwość ponownego za s ie d la n ia ziem w dorzeczu Narwi, zmniejszona jednak przez utrzymujące s ię zagrożen ie ze strony Krzyżaków, k tó rzy w 1382 roku w z i ę l i w zastaw ziem ię wiską i trzym a li j ą do 1402 roku. Można jednak b yło rozpocząć o s ie d la n ie ziem na południe od Narwi, powiększyć lic z b ę ludności podgrodowej.

Rządzący wówczas na Mazowszu jeden z największych k sią żą t mazowieckich, Ja nusz I (zm. 1429), p rz y s tą p ił do k o lo n iz a c ji wschodniego Mazowsza. Najpierw oto c zy ł grody Łomżę i Nowogród p ierścien iem w si chłopskich od południa. Powstał pas

(2)

osad od Mątwicy na zachodzie po Pniewo na wschód»»*., D alej od Narwi, poza tym wsiami, poczynając od 1389 roku za częły powstawać osady rycerzy mazowieckich. M iernicy książęcy w ym ierzali w puszczy nad rzekami i rzeczkami ziem ie nadające

s ię do z a s ie d le n ia , k tóre k siążę rozdawał lub sprzedawał drobnym rycerzom mazo wieckim, przenoszącym s ię na nowe ziem ie z zachodniego Mazowsza. Podstawą służby r y c e rs k ie j b yło posiadanie przez jednego rycerza 10 włók, w ięc też t y le przeważ n ie nadawano. Posiadacz tych 10 włók b y ł zobowiązany staw ić s ię na wojnę W uzbro jen iu i konno. J e ś li na tych włókach w ięcej s ie d z ia ł o , wówczas ty lk o jeden z nich szed ł na wojnę, jednak p rzez w szystkich zaopatrzony i wyposażony. J e ś li przen osi ło s ię na nowe ziem ie w ięcej b ra c i lub o jc ie c z dorosłymi synami, wówczas k siążę mógł nadać odpowiednio w ięcej ziem i. Bracia n a jc z ę ś c ie j od razu d z i e l i l i s i ę , stąd też na podstawie jednego p rzy w ile ju mogła powstać w ięcej n iż jedna w ieś. Najwięcej nadań na wschodnim Mazowszu otrzym a li w łaśnie c i drobni ry c e rz e . 0 w ie le mniej było nadań d la możnych panów mazowieckich.

Najpierw rozdano ziem ie między O strołęką a Łomżą. Dla nowych wsi założonych tu w latach 1390-1396 ufundowano p a r a fię w Smłodowie (Śniadowie; odnowienie e re k c j i w 1405 r . ) . Następnie rozpoczęto o s ie d la n ie ziem na wschód od Czerwonego Boru w ro z c ią g a ją c e j s ię od Narwi po Bug puszczy Łętowo, k tórą w cześniej penetrow ali

grodowi m yśliw i, b a rtn ic y i k o s ia rz e . M ie li o n i tu w różnych miejscach prowizorycz ne pom ieszczenia, budy, sza ła sy zwane Staniami, sied lisk a m i. Pierwsze znane nadanie z 1393 roku dotyczy przyszłych wsi Ś le d zie i Zagroby-2akrzewo. Drugie, z roku 1398, d ało początek Baczom, a t r z e c i e , z roku 1403 - Modzelom. Najpierw rozdano ziem ie za książęcymi wsiami chłopskim i, t j , za Podgórzem i Pniewem, na obszarze Sokolej Ł ąk i, a następnie za rzeczką Gać. Dla ob słu gi coraz lic z n ie js z y c h mieszkańców nad Narwią i d la ob słu gi w ytw arzającej s ię d ro g i handlowej ks. Janusz 1 p o le c ił w końcu XIV wieku, tuż przed lub w samym 1400 roku za ło żyć miasto Łomżę. Nowego miasta n ie umieszczono jednak przy dawnym g r o d z ie , le c z w o d le g ło ś c i 3,5 km.na zachód. Tu te ż w roku 1410 p rzen iesion o p a r a fię ze S ta rej Łomży. Pełne prawa m iejskie otrzymała Łomża w 1418 roku.

Gdy na Sokolej Łące, nad Gacią i j e j dopływami powstała w ystarczająca lic z b a osad i o s i e d l i ł o s ię sporo lu d z i, biskup p ło c k i Jakub mógł w 1414 roku erygować p a ra fię w Sokolej Łące (d z iś Puchały) przy ju ż w cześniej k o ś c ie le ufundowanym p rzez Puchałę, B ła ż e ja , Sasina i F a lis ła w a , d ziedziców w Sokolej Łące. Do nowej p a r a fii przyłączono 13 osad (n ie k tó r e z nich n a le ża ły w cześn iej do p a r a f ii Smło- dowo), obejmujących przeważnie je s z c z e ty lk o po jednym s ie d lis k u . Do nowej para f i i przyłączono także osady położone za rzeką Gać: Lutostań, C ie p łe s to k i (p ó ź n ie j sze K o ssa k i), J e m ie lic z k i, Kołomyję, Wiśniewo (d z is ie js z y Wiśniówek) i Dobrocho- w ice (p ó źn iej na miejscu Dobrochowic przez nowe nadania i p od zia ł powstały wsie: Łady Borowe i Łady Polne oraz S z e l i g i ) . A więc ju ż przed rokiem 1410 powstały

(3)

t

P A R A F IA KO ŁAKI ₁₄₇

lą ź k i pierwszych wsi p a r a f ii K ołak i: Kołomyja Stara (d z iś Kołomyjka) i Wiśniówek. W o k resie pogorszenia s ię stosunków z KFzyżakami i w c z a s ie wojny z nimi nastąpiła przerwa w zasiedlan iu wschodniego Mazowsza. Groźny również b ył spór z wielkim księciem litew skim Witoldem, k tó ry z a ją ł wschodni skraj Mazowsza nad B iebrzą, Górną Narwią i Bugiem. W itold opanował powiat g o n ią d zk i, stanowiący do tąd cząść ziem i w is k ie j, gród Tykocin z o k o lic ą i wschodnią cześć k a s z te la n ii św ieckiej miedzy Brokiem, Bugiem i Nurcem. Z a b ieg i k s ią ż ą t mazowieckich w celu odzyskania tych ziem mazowieckich w o b lic zu zagrożenia krzyżackiego i ze wzglądu na d ęlik stn ą sprawą stosunków p o lsk o -litew sk ich n ie powiodły s ie . P óźn iej wpraw d zie udało sią im na pewien czas odzyskać Tykocin, Suraż, B ie ls k , Drohiczyn i M ieln ik , wkrótce jednak m u sieli s ią z tych grodów wycofać. Granica Litw y z Ma zowszem p r z e c ię ła pas puszcz od Narwi k o ło Tykocina aż po Bug, w konsekwencji z b liż a ją c w p rzy s zło ś c i osadnictwo ruskie z domieszką litew sk ą do Mazowsza.

Ziemie p r z y s z łe j p a r a f ii K oła k i zn a la zły s ią na samej gran icy państwa, która b ie g ła 2 km na wschód od Kołak, dokładnie dawną i d z is ie js z ą (bo nigdy tu n ie zmieniana) granicą p a r a f ii kołakowskiej z p a ra fią kuleską (czą ść Czarnowa, Czar- nowo-Byki, zn alazła s ią po s tro n ie l i t e w s k i e j ) . Dopiero w c za s ie Unii Lu b elsk iej w 1569 roku przen iesion o granicą L itw y d a le j na wschód przez w łączen ie dawnych ziem mazowieckich do Korony. Te oderwane Mazowszu ziem ie nad górną Narwią, Biebrzą i Bugiem L itw in i w końcu XV wieku nazwali z ruska Podlaszem (z ie m i przy granicy Lachów), d z iś zwą s ią n iew łaściw ie Podlasiem. Ta granica n ie zatrzym ała jednak osadników mazowieckich, k tó rzy p o s z li d a le j na wschód - pod B ie ls k i za Suraż

i Brańsk. ,

Po Grunwaldzie (14t0 r . ) n a s tą p ił w ie lk i rozwój osadnictwa. Tych te ż la t s ię g a ją początki prawie wszystkich w si p a r a f ii K o ła k i. Książe Janusz I najszyb c i e j rozdał ziem ie wzdłuż gran icy z L itw ą , aby mocniej u trw a lić swoje władanie w przygranicznej puszczy. P óźn iej przy sporach z L itw ą przedkładano p rz y w ile je ks. Janusza jak o dowód, że t e wsie z a ł o ż y li k s ią żę ta mazowieccy. Do roku 1418 najpierw rozdano ziem ie nad górną Kołomyją aż powyżej j e j źró d e ł koło samej gra n ic y - Czarnowo (1418 r . - p ó źn ie js ze Uńdy-Czaraowo). P óźn iej przez sprzedaż c z ę ś c i nadań powstały tu je s z c z e Kossaki Borowe (w 1424 r . na c z ę ś c i Czarnowa), Cholewy-Kołomyja (1428 r . na c z ę ś c i Wiśniewa) i Gosie-Wybrany (w 1494 r . na c z ę ś c i K ołom yi). W n ie znanym c z a s ie Kołomyja p o d z ie liła sią na Kołomyje Starą (d z iś Ko- łomyjka) i Kołomyją Wielką (d z iś K ołom yja). Już około 1417 roku były rozdane z i e mie po obu brzegach Leśnicy (osady Łubnica i L e ś n ic a ), a le d z is ie js z e nazwy wsi uformowały s ie później w wyniku sprzedaży przez pierwszych odbiorców nadań innym osobom (np. w 1426 r . Andrzej z Kruszewia z trzema synami ku pił osadą Łubnice z 10 włókami, położoną obok 20 włók w cześniej przez n iego nabytych). W tym c za sie

(4)

powstały również z a lą ż k i w si G osie-Leśniea i Zanie-Łeśnica (nazwę swą otrzymała od Jana Zani, k tóry nabył tę Leśnice od Czacha Kołaka w d ru giej połowie XV w .).

Około 1416 roku (dokładna d tta n ie j e s t znana, ponieważ metryka k sią żą t ma zowieckich z tego czasu zachowała s ię w ź l e przepisanej z pomieszanych k art k o p ii) k siążę Janusz I nadał Wojciechowi z Kołaki herhu K ościesza - z Kołak-Jaćwiężyna, d ziś Kołaki Stare kolo Przasnysza - 30 włók w l e s i e Łętowo nad rzeczką Mały Dąbek z obu j e j brzegami oraz 2 włóki łąk nad rzeką Załęźnica. Nową wieś Wojciech miał nazwać Kołąkowo, a le ta nazwa n ie p r z y ję ła s i ę . Na tym nadaniu powstały z a lą żk i wsi Kołaki Stare (d z iś Kołaki K o ścieln e, Kołaki-Czachy i K ołaki Nowe, k tóre zro sły s ię z Kołakami Starymi, w XIX wieku jeszc-zalnne K ołaki Nowe-Dąbrowa. Nie wiadomo, czy wtedy, czy p óźn iej w inny sposób Kolakowie p o s ie d li je s z c z e grunta Ostrów, na których powstała w ieś Koiaki-Sunie-Ostrów.

Wojciech Kołak miał p ię c iu synów, k tó rzy d a l i początek rodom Kołakowskich, Ostrowskich i Głodowskich. N a jw yb itn iejszy z nich b y ł B artłom iej Kołakowski (zm.

1483), sędzia ziemski łomżyński, przodek Głodowskich. Równocześnie brat Wojciecha, Marcin Kołak, zwany Marciszem, d o s ta ł 20 włók nad rzeką Dąb, na których powstała wieś Sanie-Dąb, tak p óźn iej nazwana od jednego z je g o synów, Sambora zwanego Sa- niem. Może na c z ę ś c i nadania powstały p óźn iej Czosaki-Dąb, założone przez Szczęs nego Kołaka, zwanego w zdrobnieniu Czachem.

Na o k o ło -1422 rok przypadają p oczątk i w si: Cwikły-Dąb, Łętowo-Dąb i Głodowo- Dąb. W 1429:roku dwaj b ra cia z Czarnowa (Uńdów) d o s t a li ziem ię nad Dębem, na którycl powstała nowa wieś Czamowo-Dąb, początkowo należąca wraz z Uódami do potomków obu b ra ci.

Następnie do 1436 roku rozdano ziem ie, ja k ie p ozosta ły je s z c z e między wyżej wspomnianymi rzeczkam i, dając początekl wsiom: iGosi-M ałystok-Otole (1428 r . ) , L eśn ie- wo (P o d ła t k i), Sokola Dąbrowa (G osie Duże). W la tach 1430-1435 rozdano o sta tn ie ziem ie położone w k ącie między rzeką Dąb a granicą i Jabłonką, na których powstały w sie: Rcieszewo (W róble-Jarciszew o) , Z a le s ie (S zczodru ch y-Zalesie) v'Rębiszewo-(Rębis

2

Z egad ły), R zębiki i Faszcze-Jabłoń. Do 1436 roku powstały więc z a lą żk i prawie wszystkich w si w p a r a fii K o ła k i: Późn iej powstały ty lk o : Gosie-Wybrany (1494 r .> , K ołaki Nowe-Dąbrowa (XIX w . ) , P ery-S zla sy (XIX w . ) , D ryje (XX w .) i w y d z ie liły się osobne w sie z niektórych starszych w s i: Szczodruchy-Wypychy, Ćwikły-Rupie, Podła t k i Małe i Rębiszewo-Studzianki (za łożon e w gaju Studzianka). Na rzeczkach powsta ły n ie w ie lk ie młyny, np. na Dębie między Czarnowem a Głodowem, na Kołomyi, koło Kołomyi i D r y j. N iek tó rzy otrzym a li lub k u p ili łą k i L grąd y w Bielach (bagno Wizna) na których potomkowie ich m ie li swe b a r c ie , np. w 1549 roku b a rcie na B ielach nale ż a ły m .in. do Kołaków, Kruszów, Cholewów, Gosiów, Kossaków i Kołomyjskich.

Równocześnie prowadzono z a s ie d la n ie całego obszaru od Narwi po Bug między Czerwonym Borem a granicą lite w s k ą . Z osadnictwa wyłączono nieurodzajny garb

(5)

P A R A F IA KO ŁAKI 149

Czerwonego Boru. oraz bagienne la sy i p ia szczyste bory nad bagnem Wizna (p ó źn iej nazwane Puszcza Zambrowska), k tóre m iały dostarczać d la k s ię c ia drzewa, miodu i zwierzyny łow nej. Dla nowo skolonizowanych ziem, potrzebujących rynku wymiany i wyrobów rzem ieśln iczych , tuż przed rokiem 1430 zamieniono książęcą wieś Zam brów w m iasto. Z ziem tych utworzono także osobny powiat zambrowski, należący do ziemi łom żyńskiej. Łomża pozostała jednak nadal głównym ośrodkiem miejskim d la całego wschodniego Mazowsza. W tym c za s ie ze względu na w ie lk i rozwój eksportu drewna, spowodowany wycinaniem puszcz, przeżywała w ie lk i ro zk w it, p rzycią ga ją c także drobną szlachtą na s ta łe do stanu m ieszczańskiego.

Spora lic z b a osad i p rzyrost ludności stw orzyły w ystarczającą podstawę do utworzenia p a r a f ii w Kołakach. N ie s te ty n ie wiemy, kiedy to n a s tą p iło , gdyż nie zachował s ie ani dokument fundacyjny, ani erek cyjn y. Pierwsza znana mi wzmianka o is tn ie n iu p a r a fii w Kołakach pochodzi z 1462 roku. Fundatorami k o ścio ła b y l i Kolakowie, albo wiec Wojciech i Marcin Kolakowie, albo ich synowie (R a rtło m ie j- Bartosz, Wojciech-Wojdo, M ik o ła j, Szczęsny-Czach i P io t r , synowie W ojciecha, oraz Sambor Kołak i Tomasz, synowie M arcisza ), d la teg o że prawo k o la to rs k ie p rz y s łu g i wało ich potomkom, w łaścicielom cząstek wsi K ołaki K o ścieln e, Kołaki-Czachy, Głodowo-Dąb, Kołaki-Gunie-Ostrów i Sanie-Dąb. I l e k o lejn o w Kołakach b yło k ościo łów, n ie wiadomo. O statn i, drewniany, spłonął w nocy z 9 na 10 maja 1825 roku, zająwszy s ie od płonącej karczmy. Na je g o miejscu wystawiono w 1834 roku nowy k o ś c ió ł kamienny pod wezwaniem Wniebowzięcia N a jśw iętszej M arii Panny. Zasięg p a r a fii nie zm ieniał s ie do momentu p rze n ie s ie n ia w si Faszcze-Jabłoń, R zęb ik i, Rebiszewo-Studzianki, Rebiszewo-Zegadły do p a r a f ii Jabłonka. Do wprowadzenia w XIX wieku nowoczesnego podziału adm inistracyjnego (gmin) p a r a fia stanow iła rów n ież n ajn iższą jednostkę adm inistracyjną.

Is tn ie ją c y s t a le , niezmienny w swych granicach okręg p a ra fia ln y wytwarzał pewną miniaturową, wyodrębnioną od sąsiednich p a r a f ii c a ło ś ć , w k tó re j n ie ty lk o narastały s ta łe zw iązki pokrewieństwa (można zauważyć, że małżeństwa zawiązywały s ię głównie w granicach jed n ej p a r a f i i ) , co n ie pozostawało bez wpływu na jedność an tropologiczna, na zwyczaje i ob ycza je, a przez to w yk ształcały s ie również trwa łe więzy społeczne i k u ltu ra ln e. Powstawaniu tych w ię z i s p r z y ja ł przede wszystkim wspólny k o ś c ió ł, przy którym przez w iek i z b ie ra ła s ię ca ła ludność. Przy k o ś c ie le powstał też mały rynek lok a ln y. Czynnikiem wyższego rzędu, wiążącym poszczególne p a ra fie w większe c a ło ś c i, b yły rynki większych m iast, gromadzące ludność z sze regu okolicznych p a r a f ii. Dla szla c h ty innym czynnikiem łączącym b yły ponadto sejm iki szlach eckie w Łomży, na których grom adziły s ię tłumy s zla ch eck ie, oraz urzędy grodzkie i sądowe w Zambrowie i Łomży.

Na nowy, początkowo bezludny i niebezpieczn y teren przybyw ali osadnicy n iew ątpliw ie n ajb a rd ziej ekspansywni, n a je n e r g ic z n ie js i. P r z e n o s ili s ię oczyw iś

(6)

150 JESZ? WrSHIEWSKJ

c ie n ie sami, le c z ze swa n a jb liż s z a rodzina (¿ona, d zie ć m i), a le p r z y c ią g a li też za soba innych członków ro d zin y, krewnych» O siedlan ie s i e w pobliżu k ilk u człon ków t e j samej rodziny dawałó|pewne poczucie bezpieczeństwa wśród obcych lu d z i, n ie zawsze życzliw ych , zapewniało te ż w r a z ie potrzeby pomoc, Wydane przed wojna przez p r o f. A, W olffa wypisy z n ie is tn ie ją c y c h d z iś ksiąg ziemskich łomżyńskich i zambrowskich zaw ieraja przykłady sporów, procesów miedzy tymi nowymi osadnikami, np. około 1-461 roku miedzy Pawłem Kowalem de vertiefe Lem iaa herbu Lubicz a Miko łajem Gosiewiczem herbu Bujny; w 1462 roku miedzy Bosiem a Janem Tyszka *■ Zagaci; w roku 1463 miedzy Gosiami, Kuleszami, Pasami z jed n ej strony a Trzaskami z dru g i e j ; w 1466 roku miedzy Wojciechem Kolakiem a Jakubem Szczodruchem z Z a lesia i między Mikołajem z Kołak a Mikołajem Gosiem; w roku 1470 miedzy Jakubem z Kołak a Wojciechem z Pesów; w roku 1477 miedzy Czachem Kolakiem a S zc zod ruchami i t d .

Potomkowie pierwszych pojedynczych osadników, lic z n ie rozradzajgc s ię , p r z e k s z ta łc a li osadę jednodworczg w w ieś. Z każdym pokoleniem w zrastała lic z b a domów wznoszonych 'przez potomków pierwszego osadnika-rycerzaobok postawionego przez niego pierwszego domostwa. W m iejscow ości, w k tó r e j na poczgtku XV wieku na 10 włókach o s ia d ł ty lk o jed en ry c e rz ze swoje ro d zin ę, w wieku XVI mieszkało ju ż k ilk an aście ro d zin , je g o potomków. Pierw szy osadnik, j e ś l i n ie m iał swoich chło pów, budował ty lk o jedno gospodarstwo d la s ie b ie , dookoła którego w yrabiał pod uprawę kawałki le p s z e j ziem i. N astępnie, wraz z usamodzielnianiem s ię synów, wy ra s ta ły ich domy i p ow ięk sza li on i przez d a ls zy karczunek area ł uprawianej r o l i . Po nich p rz y c h o d z ili ich wnukowie, prawnukowie i t d . V ie ś więc drobnorycerska ro sła wraz z przybywaniem i usamodzielnianiem s ię członków rod zin y, zam ieniają c e j s ię w ród. Proces ten trw a ł jednak ty lk o do pewnych gra n ic, a tg granice było minimum ziemi koniecznej d la wyżywienia jed n ej rod zin y. J e ś li d z ia ł ziem i jn ż był zbyt mały, część członków rodzin y musiała albo opuścić w ieś w szukaniu chleba, albo najgć s ię -u bogatszego krewnego. J e ż e li na jednym nadaniu o sia d ło od razu kilku b ra ci ze swymi rodzinami i n ie za k ła d a li o n i na nim osobnych osad, wówczas od razu powstawała kilkudomowa w ioseczka. Jednak w obu wypadkach były to albo k ró tk ie u lic ó w k i, albo osady b ezład n ie ustawionych zagród. U poczgtku takiego osadnictwa le ż a ła także szachownica gruntów. Najpierw wybierano pod uprawę lepsze grunta, następnie coraz g o rsze, a w d zia ła ch rodzinnych każdy spadkobierca dosta wał po kawałku każdego rodzaju gruntu. Uprawne p ola powiększały swój a rea ł ty lk o do granicy nadania, na którym zawsze zostawiano trochę lasu na drewno do budowy i na opał. N ie zawsze zaraz po nadaniu powstawała osada. Czasami n iek tóre nada nia zm ieniały w ciggu k ilk u d z ie s ię c iu la t swych w ł a ś c ic ie li, nim jeden o s ta te czn ie zdecydował s ię osią ść na s t a łe . Stąd część rodów n ie pochodzi od pierwsze go odbiorcy nadania, a nazwa w si powstawała n ie ra z dopiero w k ilk a d z ie s ią t la t p óźniej od czasu pierwszego nadania.

(7)

P A R A F IA K O ŁA KI ₁₅₁

Nowe wsie otrzymywały przeważnie dwu-, r z a d z ie j t r ó j - lub czteroezlon oóe nazwy, k tóre formowały s ię i u trw alały stopniowo. Początkowo osadę określano nazwą rzeczk i lub m iejsca oraz imieniem bądź przezwiskiem pierwszego osadnika, np. s ie d lis k o Andrzeja Podładka ( i ) w L e ln ie w ie , Wojciecha Kołaka nad Dębem, d zied zin a Olka Szczodrucha w Zalesiu albo Paweł Kowal z Wierzchu Leśn icy, Utrwalone paro- członowe nazwy obejmowały przeważnie jeden człon albo od nazwy rodu (K o ła k i, Kossaki, F a s zc ze ), albo od im ienia czy te ż przezwiska z a ło ż y c ie la bądź jednego z jego potomków (Cholewy, Czachy, C zosaki, ć w ik ły, G osie, Gunie, P o d ła tk i, Rupie, R zę b ik i, Sanie, Szczodruchy, Uńdy, Wróble, Zanie, Zegadły) oraz drugi człon topo g ra fic zn y bądź od nazwy r z e c z k i (Dąb, Kołomyja, L eśn ica , Małystok, J ab łoń ), bądź od nazwy m iejsca, w którym w ieś powstała (Ostrów, Z a le s ie , Borowe, Łubnica, L eś- niewo, Studzianki, jedno Czarnowo). Przeniesionych nazw nie b yło w ie le (J a r c is z e - wo, Krajewo, Rębiszewo, dru gie Czarnowo i n iek tó re rodowe - K o ła k i, K ossak i). Nazwa Wiśniówek-Wiertycze j e s t p o zo s ta ło ś c ią hybrydowej nazwy p o ls k ó -ła c iń s k ie j Wiśniewo verti.ce Kołomyja, tzn . Wiśniewo u wierzchu (b lis k o ź r ó d e ł) r z e c z k i Koło myi. W k o le jn o ś c i członów w nazwach wsi p a r a f ii Kołakowskiej obowiązywała przeważ n ie zasada, że najpierw była nazwa rodowa, a następnie top ogra ficzn a (np. Cholewy- Kołomyja, Sanie-Dąb, Z a n ie-L eśn ica ), a le czasami są w y ją tk i. Mogą być np. dwie nazwy rodowe (Czachy-Kołaki, Ćwikły-Rupie, Szczodruchy-Wypychy) , dwie nazwy topo g ra fic zn e (Czamowo-Dąb, Głodowo-Dąb, Łętowo-Dąb) albo n ajpierw nazwa to p o g r a fi czna, a za n ią rodowa (ŁubnicaHKrusze, pierw otn ie Czarnowo-Uńdy). 0 sk ła d zie i u kładzie nazwy decydowały d z ie je wsi i rodu, m iejsce i czas j e j powstania.

Miejscowe rody początkowo n o s iły nazwiska w form ie prymarnej: Cholewa, Goś, Kolak, Kossak, Krusz, Rzęhik, Sobieszczak, Szczodruch, Wróbel, Zegadło, aby za wzorem szlach ty p o ls k ie j p rzy ją ć nazwisko przymiotnikowe od nazwy w si, a więc naz wisko na - s k i, i to n iekoniecznie od pierwszego członu nazwy w si (np. SzczodTu

chowie p r z y j ę l i nazwisko Z a le s k i, Kołakowie-Guniowie - ;O strow ski,Podłatkow ie - Leśniewski, Sóbieszczkowie - Kołom yjski. Większość utw orzyła j e jednak od pierw szego członu nazwy w si, pochodnego od dawnej nazwy rodu, co stwarza złu d zen ie, że nazwisko Kołakowski powstało od nazwiska Kołak. Nazwisko to jednak n ie pochodzi bezpośrednio od nazwiska średniowiecznego Kołak, le c z od nazwy w si K ołaki (z Koła ków - Kołakowski). Wszyscy Gosiowie p r z y j ę l i jedno nazwisko - Gosiewski. Kolakowie ró żn ie: w trzech wsiach (K o ła k i, Czachy, Czosaki) p r z y j ę l i nazwisko Kołakowski, a le w Saniach - Saniewski, w Głodowie - Głodowski, w Guniach - Ostrowski. Przy starym średniowiecznym nazwisku p o z o s ta li ty lk o Faszczowie.

Pod względem rodowo-herbowym n a jlic z n ie j b y l i reprezentowani i n a jb a rd ziej r o z d z i e l i l i s ię Cholewowie (5 rodów, 7 w s i), K ościesze (4 rody, 6 w s i), Bujnowie (3 rody, 6 w s i), Prusowie (2 rody, 3-4 w s ie ), Pobogowie (2 rody, 2 w s ie ), T rzas- kowie (1 ród, 2 w sie, Jasionowie (1 ród, 2 w s ie ), ModzeIowie (1 ród, 2 w s ie ),

(8)

dwaj b racia Kolakowie z Kołak-Jaćwięźyna pod Przasnyszem herbu Kościesza s t a l i s ię przodkami Kołakowskich, Głodowskich, Ostrowskich i Saniewskich. Od Kołaków w innych p arafiach p o s z li m .in. Ciborowscy, Gołaszewscy, Zambrzyccy; może to b y li potomkowie b ra c i Wojciecha i M arcisza, a może nawet ich synów, k tó rzy n ie pozosta l i na nadaniach v p a r a f ii kołakow skiej. P ię c iu Sobieszczków z Sobieszczek pod Zakroczyniemherbu|Cholewa dało początek Kołomyj skimy Cholewińskim;. Czarnowskim i Uńdowskim. Od czterech Kossaków z Czarnot koło Ciechanowa herbu Bujno pochodzi jedna g a łą ź Kossakowskich i t d . Od jednego b ra ta pochodziło potomstwo drobnoszla- ch eck ie, a od drugiego rodzina zam ożniejsza (np. od B artłom ieja Kołaka z Głodowa).

Potomkowie tych przybyszów z zachodniego Mazowsza, spod Przasnysza, Ciechano wa, Płońska, Zakroczymia, Wyszogrodu, s tw o rz y li podstawowy zrąb miejscowej ludności

- drobną szla c h tę . Wraz z drobnym rycerstwem p rzybyła tu ich służba, parobcy i trochę chłopów. Wraz z rozradzaniem s ię ro d zin drobnoszlacheckich większość wsi zalu dn iała s ię w yłącznie drobną s zla c h tą , wśród k tó r e j zawsze b yło jednak trochę parobków, oraczy i komorników pochodzenia chłopskiego. Z d ru giej strony n iektóre rody n ie r o z r o d z iły s ię i ic h gospodarstwa r o z r o s ły s i ę 'w fo lw a r k i, przy których osadzano chłopów.

Od XV wieku wsiami chłopskim i b y ły : Głodowo-Dąb, częściowo Kołaki K ościeln e, Czachy-Kołaki i Czarnowo-Dąb (w 1475 r . Kołalkowie otrzym ali prawo osied la n ia w tych wsiach chłopów) oraz Kołomyja, a następnie częściowo G osie-O tole, Gosie- Wybrany, Sanie-Dąb. Z n iektórych tych w si p óźn iej w ogó le u stą p iła drobna szlach ta' i s ta ły s ię one wsiami czysto chłopskim i: Kołomyja, Kołomyjkn, Czarnowo-Dąb. Z k o le i w innych wsiach coraz b ie d n ie js z e j drobnej szlach ty zn ik ła n ie lic z n a w nich ludność chłopska.

Większość drobnej szla ch ty sama pracowała na r o l i , zam ożniejsi m ie li parob ków, oraczy i słu żące. C i, d la których w d ziałach rodzinnych zabrakło ziem i lub w inny sposób j ą u t r a c i l i , najmowali s ię do pracy u swych zamożniejszych sąsiadów lub krewnych albo te ż wędrowali za Chlebem w św ia t, niknąć wśród! służby, miesz czaństwa, a nawet chłopstwa (np. wśród chłopów we wsiach królewskich na Podiasiu, ua S u w alszczyźn ie). In n i s z l i do wojska lub wędrowali na kresy. Można ic h było spotkać w szęd zie, po całej, P olsce (np.. w 1786 r . k oło Kościana w W ielkopoisce mieszkał Jan Kołakowski ze w si Łętowo-Dąb). N iek tórzy nawet d o c h o d zili do w ie l k ie j zamożności, s ię g a ją c szczytów społecznych w dawnej P o ls c e , np. w 2. połowie XVI wieku powędrował na L itw ę Jan Gosiewski, którego syn Aleksander (zm. i 539), fundator kolegium je zu itó w w Witebsku, doszedł do w ysokiej wówczas godności wo jewody smoleńskiego, a wnuk Wincenty (zm. 1662) z o s ta ł hetmanem polnym .litew skim, i w sław ił s ię jako uczestn ik walk ze Szwedami w c za s ie npotopu "-byi zwycię skim wodzem w b itw ie pod Prostkami. Inną wybitną p o stacią b y ł Maciej Gosiewski (zm. 1683), gen erał a r t y l e r i i lit e w s k ie j, k tóry posiadał część wsi Gosie-Leśnica.

(9)

Na miejscu m ożliwości awansu dawało in te lig e n tn ie js z y m jednostkom o b ję c ie urzędu w Zambrowie lub Łomży. S zlacbta p a r a f ii Kołakowskiej przeważnie zajmowała n iżs ze urzędy, zachowując swe gospodarstwa na w si. Burgrabimi grodzkimi np. w Zam browie b y l i : Szymon Saniewski z G o s i-O to li - około 1728 roku, Roch Saniewski w latach 1779-1785, Antoni Kołomyjski w latach 1786-1795; komornikami grodzkimi zambrowskimi: Mateusz Dmochowski z Głodowa około 1728 roku, Jan Gołaszewski z Sa n i i Czarnowa - około 1730 roku, Adam Pruszkowski z Kołak i Czachów - około 1747 roku; regentem urzędu grodzkiego w Zambrowie w 1727 roku b y ł Kazim ierz Godlewski z Czarnowa, p ó źn iejszy sędzia grodzki zambrowski w latach 1752-1764. Wyższe urzędy od nich zajm owali: B artłom iej Kołak z Głodowa - sęd zia ziem ski łomżyński w latach

1472-14S3, B altazar Kołakowski - podsędek ziem ski zambrowski w latach 1638-1650 i sędzia ziemski zambrowski w latach 1650^-1653, oraz Jakub Żebrowski z Gosiów- Wybranych, podsędek ziemski zambrowski w latach 1654-1665.

P a ra fia kołakowska długo ż y ła w spokoju, wojny to c z y ły s ię z dała od n ie j. Rosły w sie, w zrastało zalu d n ien ie. Jedynymi przeżyciam i były powtarzające s ię po żary i p ierw sze, a le je s z c z e rza d k ie, epidemie chorób, zwane morowym powietrzem. W 1526 roku po wymarciu Piastów mazowieckich Mazowsze zo s ta ło włączone do Korony P o ls k ie j i odtąd aż do rozbiorów p a ra fia kołakowska, jako część powiatu zambrow skiego i ziem i łom żyńskiej, n a leża ła do województwa mazowieckiego. Pierw sze z n is z czen ie i upadek gospodarczy p rzy n ió s ł najazd szwedzki w latach 1655-1656. W iele wsi padło wtedy o fia r ą rabunków, pożarów, zn iszczeń , wyginęła te ż część ludności. Nędza b yła powszechna. Źródło z tego czasu obrazowo o k re ś la , że mieszka tu (na wschodnim Mazowszu) szla ch ta , która óKleba szuka rydlem ry ją c. Wielu n ie miało więc koni, aby poorać ziem ię pod zasiew , ty lk o rydlem ją przekopywało, żeby cokol wiek za sia ć. Sytuacje pogarszało wytworzone ogromne rozdrobnienie p ogłęb ia ją ce

s ię d a le j z każdym pokoleniem. P o g łę b ia ła s ię te ż szachownica gruntów, powstająca także między wsiami. N iejeden p osiad ał k ilk a d z ie s ią t kawałków ziem i o różnym k s z ta łc ie i w ie lk o ś c i w k ilk u wsiach. Fortun sześć (tz n . c z ę ś c i w sześciu w s ia c h ), a nie ma co je ś ć - drwiono z drobnej szla ch ty m azow ieckiej. In n i znowu p o s ia d a li same ogrody, z których trudno było wyżyć bez najmowania s ię do pracy. Stąd te ż położen ie m aterialne w ielu rod zin szlacheckich ju ż wtedy n ie w ie le s ię r ó ż n iło od sytu a cji chłopów. Zasadnicza jednak różn ica b yła w s y tu a c ji praw no-społecznej, um ożliw iającej en ergiczn iejszym , zaradniejszym , sprytn iejszym , pracowitszym po nowne w ydźwignięcie s ię . Stąd te ż we wsiach drobnoszlacheckich można zaobserwować c ią g ły proces bogacenia s ię jednych, ubożenia drugich i na odwrót. N ie is t n ie ją c e d ziś k s ię g i zambrowskie i łomżyńskie pełne b yły tra n s a k c ji sprzedaży, zastawów, dzierżaw nawet drobnych kawałków ziem i. Jedni j e zb yw a li, in n i kupowali, n iera z od k ilk u w ł a ś c ic ie li. Rodzina drobnoszlachecka mogła wydźwignąć s ię do poziomu

(10)

rodziny za m ożn iejszej, a z k o le i zamożna, m.Łn. przez d z ia ły rodzinne, d łu g i, klęskę żywiołową - upaść zu pełnie. Ziem ie wykupywane przez bogacącego s ię sąsiada zam ieniały s ię w folw arczek , a z d ru g ie j strony inny folw ark zam ieniał s ię w wieś drobnoszlacheeką. Przemiany w jedną i druga stronę powtarzały s ię przez parę wiekó*. zm ieniając charakter w s i, przynajmniej częściow o.

Jak wyglądała w ieś w p a r a f ii kołakowskiej w jednym roku? Weźmy parę przykła dów z 1676 roku.

W tym w łaśnie roku w Kołakach Starych było d z ie s ię ć gospodarstw drobnoszlacheckich (4 Kołakowskich, 2 Pruszkowskich, 2 Wiśniewskich, 1 Mioduszewskiego, 1 Konopki). Tylko Grzegorz Kołakowski m iał komornika z rodzin ą, a Tomasz Kołakowski służącą. Poza tym część w si n a leża ła do folwarczków w Kołakach-C«¡achach. N ależały one do K rzy szto fa Kołakowskiego, k tó ry m iał poddanego chłopa, żonatego komornika, oracza, parobka i słu żącą, oraz do K arola Kołakowskiego, k tóry miał czterech podda-' nych chłopów z żonami, komornika, parobka i służącą. Ponadto w t e j wsi było jedno gospodarstwo drobnoszlacheckie (K onopki). Wei wsi Sanie-Dąb było osiem gospodarstw drobnoszlacheckich (7 Saniewskich, 1 G ron osta jsk iego), z których jedno miało parob ka i słu żącą, jedno parobka i jedno słu żącą, a gospodarstwo Stanisława Saniewskiego obejmowało dom z ogrodem. Ponadto w Saniach b y ł mały folw arczek Wojciecha Kryńskie go, k tóry m iał poddanego chłopa z synem, młynarza, parobka, oracza i służącą. We w si Zanie-Leśnlca było siedem gospodarstw drobnoszlacheckich (3 Zaniewskich, 2 Konopków, 1 Dobrochowskiego, 1 K ra jew sk iego), a le ty lk o jedno z nich miało parobka. K ołosyja n a leża ła do Wojciecha Opackiego, k tó ry m iał w n ie j i w Kołomyjce 50 pod danych oraz siedem osób służby.

W 2. połow ie X VII wieku pow oli poprawiała s ię sytu acja w si, ro s ło zaludnie n ie , a le w krótce, bo ju ż w początkach X V III wieku, p a ra fię Kołaki po raz drugi dotknęły zn is zc ze n ia spowodowane przemarszami wojsk w c za s ie wojny półn ocn ej, a zwłaszcza zaraza s za le ją c a w latach 1708-1711. Upłynęło w ie le l a t w X V III wieku, zanim gospodarka ponownie podniosła s ię i za częło przybywać lu d n ości. Odtąd zalud n ien ie ju ż s t a le ro s ło .

W wyniku rozbiorów ziem ia łomżyńska zn a la zła s ię pod zaborem pruskim. Pru sacy, po raz pierw szy zetknąwszy s ię z problemem drobnej s z la c h ty , początkowo nie w ie d z ie li, ja k j ą potraktować. J e j sytu acja gospodarcza z je d n e j, a status prawny z d ru g ie j strony n ie pasowały do praw obowiązujących w państwie pruskim. Położenie drobnej s zla ch ty w wyniku rozbiorów początkowo pogorszyło s i ę , m .in. s t r a c iła ona m ożliwości dodatkowych dochodów związanych z pracą w urzędach lub przy urzędach po lsk ich , a także ze służbą w wojsku i na dworach możnych panów. Prusacy c h c ie li sk ło n ić ją do oddawania swych synów do wojska pru skiego, le c z to tak ze względów p a triotyczn ych , ja k te ż ubóstwa (w ie lu dzied ziców mieszka razem w je d n ej chacie i często ty lk o mają parę morgów, z których trudno wyżyć li c z n i e j s z e j ro d z in ie )

(11)

EA&AFIA KOŁAKI 155

n a tr a fia ło na przeszkody n ie do pokonania. Władze pruskie wydały więc w 1798 roku dekret zabraniający d z ie le n ia gruntów drcbnoszlacheckich p on iżej p ię c iu włók - tak przy sprzedaży, jak i działach rodzinnych. Odtąd ty lk o jedna rodzina mogła d z ie d zic zy ć gospodarkę. Pierwszeństwo przy kupnie m ie li s ą s ie d z i z t e j samej w si. Dla synów szlacheckich utworzono'w wojsku pruskim sp ecjaln e pu łki tzw. towarzyszy. Następnie podjęto prace nad opracowaniem ustawy pozbawiającej n a jb ie d n ie js ze szlach t ę , a także s łu żą c « u innych, praw szlacheckich i zam ieniającej j e w chłopów. Z p o zo sta łej drobnej szlach ty postanowiono utworzyć gromady szla ch eck ie z pruskim nadzorcę, k tóry m iał sprawować nad szla c h tę dotąd zupełnie j e j n ie znane władze adm inistracyjne, p o lic y jn e i fis k a ln e - R e a liz a c ja tych zarządzeń, nim zo s ta ła ukoń czona i p rzyn iosła sk u tk i, zo s ta ła przerwana.

Prusacy po k iesce w w ojnie z Napoleonem u s t ą p ili. Ziemia łomżyńska zn alazła s ie w K sięstw ie Warszawskim, istn ieją cy m od 1807 do 1815 roku. P ołożen ie wsi ze względu na wojnę, w ie lk ie c ię ż a ry wojskowe b yło bardzo z ł e , zm ieniła s ie tylk o sytuacja prawna chłopów, gdyż zn iesion o ich poddaństwo, a le n ie nadano im na włas ność ziem i. Po upadku Napoleona Kongres Wiedeński oddał Księstwo Warszawskie, przemianowane na K rólesto P o ls k ie , cesarzowi R o s ji. 0dt«d aż do 1916 roku r z ą d z i l i tu najpierw Polacy w ramach autonomii, a następnie R osjan ie.

Pierwsze władze Królestwa ro z w ija ły przemysł i znacznie podniosły p ołożen ie gospodarcze k ra ju , rozp o częły budowę s i e c i dróg b ity c h , nazwanych szosami. Jedna z takich pierwszych szos p r z e c ię ła p ro ste l i n i e p a r a fie K o ła k i, om ija jec w sie. Był to jeden z wariantów międzynarodowej szosy, łe c z e c e j Petersburg p rzez Warszawę z

Europę-Sytuacja społeczna i gospodarcza we wsiach p a r a f i i kołakowskiej początkowo n ie w ie le s i e zmieniała.iDtrzymywałsie d a le j s ta ry system społeczny, p od zia ł miedzy własność drobnoszlachecke i folw arczn e, utrzymywała s ię mimo z n ie s ie n ia poddaństwa zależność chłopów i ich gospodarstw od s zla c h ty . Proces przemienny b ied n ien ia jednych i wzrastania zamożności drugich trw ał ja k w dawnych wiekach. Z k ilk u sku pionych gospodarstw drobnoszlacheckich powstał folw a rk , a z podziału folwarku - nowe gospodarstwa drobnoszlacheckie. Głodowo-Dęb częściow o zm ieniło s ie w wieś drobnoszlachecke, a

2

k o le i G osie-O tole i R zeb ik i s t a ły s ie folwarkam i. Powstały te ż nowe fo lw a rc zk i: K ołak i Nowe-Dębrqwa i P ery-S zla sy. Lata^przed uwłaszczeniem b yły szczytem rozwoju t e j n ie w ie lk ie j w łasności zie m s k ie j, jaka s ie w ciągu wieków wytwarzała, w p a r a f ii kołakow skiej.

Uchwycenie gran icy miedzy folwarkiem a zamożnym gospodarstwem drobnoszlacheckim bez danych szczegółowych n ie j e s t możliwe. Granice ze względu na pośred n ie formy se bardzo z a ta rte i płynne. Zasadniczo folw ark feudalny o p ie r a ł s ię na pracy przymusowej poddanego chłopa, a le także w ieksze gospodarstwa szlach eckie

(12)

156 JERZY WIŚNIEWSKI

miały po jednym poddanym ch ło p ie. Folwarczek P ery-S zlasy miał 59 morgów, a gospo darstwo Adama Kruszewskiego w Kruszach l i c z y ł o 88 morgów, a w ięc prawie t y l e , i l e cała wieś Rębiszewo-Studzianki (90 morgów), w k tó re j b yło 21 gospodarzy, a w ięcej n iż Gunie-Ostrów, w k tó re j na 74 morgach s ie d z ia ło 14 szlachciców . Tak w każdym r a z ie podawały 3 ta ty s ty k i urzędowe w 1865 roku.

Największe dobra stanowił, folw ark Kołomyja z p r z y le g ło ś c ią D ryje (898 morgów) i wsiami Kołomyja i Kołomyjka, k tóre od XVII do XIX wieku stanow iły klucz dóbr Mężenin, własności po Hężeńskich rodu Opackich. Dopiero po ich wymarciu w XIX wieku dobra podzielono między spadkobierców. M niejsze były dobra obejmujące f o l wark Kołaki-Czachy (635 morgów) z częściam i wsi Kołaki-Czachy, Kołaki Kościelne

i polem w Szczodruchach-Kypychach. T r z e c i pod względem w ie lk o ś c i był folw ark Gosie- Wybrany (450 morgów) z wsią o t e jż e nazwie. Następne m iejsca zajmowały: Gosie-Oto- le (335 morgów), R zębiki (240 morgów), Głodowo-Dąb (120 morgów) z wsiami (c z ę ś c ią ) Głodowo-Dąb i Czarnowo-Dąb. W sumie w p a r a fii kołakowskiej w momencie uwłaszczenia b yły c z te r y fo lw a rk i (Kołomyja, Czachy-Kołaki, Głodowo-Dąb, Gosie-Wybrany) posia dające c z te ry wsie czysto chłopskie (Czarnowo-Dąb, Gosie-Wybrany, Kołomyja, Koło myjka) i tr z y w sie mieszane (Czachy-Kołaki,GłodowonDąb, K ołaki K o ś c ie ln e ), d a le j dwa fo lw a rk i bez w si chłopskich (G o s ie -O to le , R zęb ik i) i jeden folw arczek (P ery - S z la s y ). Do sześciu folwarków n a leża ło razem 2688 morgów (b ez Perów ), w siedmiu wsiach były 103 gospodarstwa chłopskie posiadające 539 morgów, w 25 wsiach 549 gospodarstw drobnoszlacheckich, posiadających 7342 morgi, a d o lic z a ją c Pery - 7401 morgów. Gospodarstw drobnoszlacheckich b yło w ięcej n iż domów, bo często w jednym domu mieszkała w ięcej n iż jedna rodzina. Pojedyncze gospodarstwa chłopskie były te ż we wsiach drobnoszlacheckich, a le posiadane źród ła n ie podają ich lic z b y i rozm ieszczenia. P r z e c ię tn ie jedno gospodarstw} drobnoszlacheckie l i c z y ł o 13 mor gów (7,2 h a ), a ch łopskie 5 morgów (2 ,8 h a ). Największe gospodarstwa chłopskie były w Kołomyjce (p r z e c ię tn ie 9,7 morga) i Czachach (9 morgów). Jest to zgodne z tym, że w dużych dobrach b y ły większe gospodarstwa chłopskie. Najm niejsze były w Wybranych (1,5 morga), Czarnowie-Dąb (2 ,3 m o rgi). Gospodarstwa drobnoszlacheckie miały największą p rzeciętn ą w Głodowie (43 m o rg i), bo powstały niedawno z rozpa du folwarku w Cholewach (31 morgów), Kossakach Borowych (31 morgów), Łętowie (25 morgów), a najm niejsze we wsiach Rębiszewo-Studzianki (4,28 m orga), Szczodruchach- Zalesiu (4,21 m orga)4i Uńdach (4,88 morga). Największe gospodarstwa p o s ia d a li: Adam Kruszewski w Kruszach (88 morgów), Aleksander Zaremba (P ery-S zla sy - 59 mor gów) . N ajw ięcej gospodarstw drobnoszlacheckich było w Guniach (4 1 ), Gosiach Du żych (4 0 ), Kruszach (3 6 ), Uńdach (3 2 ), Ćwikłach-Rupiach (3 0 ), Kołakach Kościelnych (2 7 ). N ajw ięcej gospodarstw szlacheckich posiadających własne domy było w Fasz- czach, Głodowie, Żaniach, Ł ętow ie, Podłatkach Dużych i Małych, Wiśniówku. Naj gorsza pod tym względem b yła sytu acja w Uńdach, Łubnicach, Rębiszewie-Zegadłach,

(13)

P A M E Ł i K O ŁA K I 157

Cholewach, Gosiach 'Dużych, Kruązach. W niektórych domach mieszkały po d w ie-trzy rodziny. Brak danych, ja k w ygląd ał« sytuacja z rodzinami chłopskim i. Należy są d z ić , że b yła podobna, j e ś l i n ie gorsza.

Początek nowych procesów p rzyn io sło dopiero uw łaszczenie, przeprowadzone na podstawie ukazów z dnia 2 marca 1864 roku. Chłopi s t a l i s ię pełnoprawnymi w ła ś c i cielam i swych domów i posiadanych kawałków ziem i, p r z e s t a li odbywać pańszczyzną na folwarku lub na gospodarstwie drobnoszlacheckim. R e a liz a c ja uwłaszczenia przy n io sła w ie le zadrażnień, zwłaszcza w sytuacjach niejasnych (np. i l e miał chłop ziem i fa k ty c z n ie , bo n ie ra z b ra ł ziemię, na dodatkowy odrobek) i przy ustanawianiu serwitutów (prawo do pasania w cudzych lasach, do drzewa w tych la s a c h ). Z n iesien ie pańszczyzny (u tra ta s i ł y ro b o c ze j) spowodowało, że p rzy folwarkach powstała nowa k ategoria ludności - robotnicy fo lw a rc z n i, która w związku z kryzysem własności folw arcznej i wynikającą z teg o p a rc e la c ją majątków is t n ia ła krótko. Stopniowo gospodarstwa chłopskie za częły powiększać s ię o ziem ię nabywaną z parcelowanych folwarków i przybyły nowe gospodarstwa chłopskie w dawnych wsiach folwarcznych: Kołomyi, Kołomyje®, Czachach. Tylko ch łop i m ie li prawo nabywania ziem i z p a rcela c j i . Do okresu międzywojennego dotrwały jed yn ie fo lw a rk i w Kołomyi, Wybranych i Go- siach-Otołach. Inne znikn ęły a lb o , - ja k K ołaki Nowe - przez d z ia ły rodzinne za m ieniły s ię w małe w sie.

P a ra fia Kołaki p rzez w iek i le ż a ła z dala od w ie lk ic h dróg (jed en ty lk o trak t b ie g i ze wschodu przez Uńdy, K ołaki do Zambrowa) i dużych m iast. Dopiero w 1. po łowie XIX wieku przez j e j te re n , ja k wyżej wspomniałem, przeprowadzono międzyna rodową szosę, a dużo p ó ź n ie j, bo w 1893 roku, l i n i ę k olejow ą, przy k tó re j powsta ła s ta c ja K ołak i. N ie wywarły one same w sob ie większego wpływu na rozwój gospo darczy i przemiany społeczne w p a r a f ii k ołak ow sk iej, a le n iew ą tp liw ie s p rz y ja ły m ig ra c ji poza teren p a r a f ii i powolnemu podnoszeniu s ię zamożności mieszkańców . z ię k i ułatw ieniu i potanieniu wymiany towarowej. Przenoszenie s ię nadmiaru lud ności do rozw ija ją cych s ię w ielk ich miast i nowych ośrodków przemysłowych zm niej s zy ło drobnienie d z ia łe k ziem i w c za s ie działów rodzinnych, zastępowanych częś ciowo lub całkow icie s p ła tą .

Z drobnej szlach ty o s ie d la ją c e j s ię w miastach rekru tow ali s ię n ie ty lk o urzędnicy i o f i c j a l i ś c i , a le także w ie le służby i robotników. Część s z ła do arm ii c a r s k ie j, w k tó r e j d o c h o d z ili nawet do wysokich rang o fic e r s k ic h , np. dziadek abpa Jałbrzykowskiego, Walenty Jałbrzykowski (zm. 1872) z Łętowa dosłu żył s ię stopnia majora. Około 1890 roku p oja w iło s ię nowe zjaw isk o, w ywierające znaczny wpływ na stosunki społeczno-gospodarcze - em igracja (z guberni łomżyńskiej o f i c ja ln ie w yjeżdżało roczn ie około 2 ty s . osób, fa k ty c zn ie dużo w ię c e j), głównie do Stanów Zjednoczonych. Zm niejszyło to znacznie wzrost zaludnienia na te re n ie pa r a f i i . Część emigrantów po k ilk u lub kilkunastu latach w racała, przynosząc ze

(14)

sobą środki finansowe, a także różnorakie nowinki społeczne i r e l i g i j n e , rzutujące na poglądy miejscowej ludności.

Wybuch I wojny światowej przerw ał powolny rozwój i stopniowe przemiany, bu dząc n a d zieje na odzyskanie n ie p o d le g ło ś c i. Wojna dotknęła przede wszystkim l i c z nych mężczyzn,pobranych do w o js k a ,i ro d zin y, k tóre ewakuowały s ię na wschód. W ielę osób nigdy n ie pow róciło, ginąc na fr o n c ie i na wygnaniu. Zaludnienie p a r a fii spa d ło . Rokiem szczytowym zaludnienia b y ł zapewne rok 1914, a le ze względu na brak danych szczegółowych n ie mogę podać, i l u tego foku było mieszkańców w p a r a fii ko łakowskiej . W c z a s ie wojny 1920 roku jddna z potyczek była stoczona na teren ie p a r a fii.

Po odzyskaniu n ie p o d le g ło ś c i c a ły w ysiłek z o s ta ł skierowany na odbudowę w si, które w ciągu XIX i 1. połowie XX wieku mimo pewnego globalnego wzrostu lic z b y domów ( z 410 w 1827 do 614 ok. 1931 r . ) p o zo sta ły typowymi mazowieckimi n ie w ie lk i mi wsiami. W 1921 roku 25 w si m iało do 20 domów, 8 w si do 30 domów. Tylko jedne Kołaki K ościeln e r o z r o s ły s i ę , głów nie w końcu XIX i XX wieku, dochodząc do 70 domów, m.in. z powodu o s ie d la n ia s ię w nich sporej grupy Żydów (w 1921 r . w Koła kach mieszkało 88 Żydów). Jak z załączon ej t a b e li wynika, lic z b a domów w n ie których wsiach w ciągu stu la t albo w o g ó le * i e u le g ła zm ianie, albo ró ż n iła s ię 0 jeden dom (c o najmniej w 12 w sia ch ). Ludność mimo spadku wywołanego skutkami 1 wojny światowej w zrosła między- 1827 a 1921 rokiem z 2841 do 3929 osób (bez Pasz czy, Rzębików i obu Rębiszewów - do 3630).

Po pokonaniu skutków I wojny światowej i kryzysu gospodarczego w latach tr z y d ziestych za częła s ię poprawiać sytu acja gospodarcza w si, S p rzyja ła temu przepro wadzana w n iektórych wsiach komasacja? gruntów, k tóra zn io s ła wielowiekową s zk o d li wą szachownicę p ó l. Zaczęły powstawać z a lę ż k i pierwszych o rg a n iz a c ji ro ln ic zy c h , s p ó łd z ie ln i, założono m.in. m leczarn ię.

Spokój trw ał krótko. Mieszkańcy p a r a f i i kołakowskiej ponownie mocno od czu li p rzeb ieg i skutki nowej wojny św iatow ej. He wrześniu 1939 roku wojska p olsk ie s to c z y ły na l i n i i Kołomyja-Uddy potyczkę z czołgam i n iem ieck iej d y w iz ji pancer nej gen, Guderiana. Po wycofaniu s ię Niemców teren p a r a f ii zn a la zł s ię do 21 czerwca 1941 roku pod rzędami sowieckim i. Po powrocie Niemców n astały c ię ż k ie dni walki z okupantem i r e p r e s ji. He wrześniu 1941 roku gestapo i żandarmeria h i t l e rowska ro z s trz e la ły ) w l e s i e koło s t a c j i K ołak i około 1000 żydów z Rutek, Zambrowa i Kołak. H lip cu 1944 roku Niemcy r o z s t r z e la lijż l osób (w tym 14 k o b ie t) w Uńdach -Czarnowie.

Ludność p a r a f ii kołakowskiej b ra ła czynny u d zia ł we wszystkich powstaniach, w ielu mężczyzn p o le g ło na wojnach i zmarło na zs y łc e s y b e r y js k ie j. W c za s ie pow stan ia styczniowego naczelnikiem okręgu zambrowskiego b y ł Onufry Zabierzowski, syn w ła ś c ic ie la Kołomyi. Jeszcze do niedawna żywa b yła tra d y cja o tym powstaniu.

(15)

P A R A F IA KOŁAKI

159

W c za sie ruchów 1905 roku mieszkańcy p a r a f ii kołakowskiej śmiało zam anifestowali swój patriotyzm . Na zebraniu w Kołakach w dniu 17 marca 1905 roku mieszkańcy ca ł e j gminy pod przewodem ToDasza Gołaszewskiego, syna Michała, i Ryszarda Wierz bowskiego (zwanych przez urzędników carskich podżegaczami) zażą d a li wprowadzenia jeżyka polskiego do szk ół i urzędów, wydania zezwolenia na uczenie d z ie c i w innych wsiach. Zebrawszy s ię następnie w domu Wierzbowskiego, s p is a li swe żądania i prze k a z a li władzom carskim, Żądania swe ponaw iali na następnych zebraniach. Na jednym z nich w dniu 10 marca 1905 roku z a żą d a li te ż zmiany język a napisów na urzędach i sklepach oraz zamknięcia karczem jako środka do ro z p ija n ia p rzez Rosjan narodu p olsk iego. S zczególnie lic z n ie u c z e s tn ic z y li mieszkańcy p a r a f ii kołakowskiej w ruchu oporu w cza sie o s ta tn ie j wojny św iatow ej. W okolicznych lasach ch ron iły s ię od działy Arm ii K rajow ej.

Ludność p a r a fii kołakowskiej składa s ię z dwóch grup: drobnoszlacheckiej i c h ło p s k ie j, w k tó re j n ależy je s z c z e wyróżnić dawną służbę folw arczną. Drobua szla ch ta , pochodząca - ja k wiemy - z zachodniego Mazowsza, stw orzyła w ciągu p ię - eiu wieków odrębną, n a jlic z n ie js z ą zwartą grupę m iejscowej ludności w i e js k ie j, Złączonej silnym i więzami odnawianych przez s tu le c ia pokrewieństw. Z najstarszych rodów wprawdzie parę wymarło, a le ich m iejsce z a ję ły rody z innych wsi i z innych, przeważnie sąsiedn ich , p a r a f i i , tak mazowieckich, ja k te ż podlaskich (np. Goła szewscy, Kuleszowie, Mioduszewscy, Porowscy, Sredniccy, Wnorowscy, Grodzcy, Tybo- rowscy, Kalinowscy, Choińscy i t p . ) . Dopływ nowych rodów odnawiał krew, zm niejsza ją c skutki d egen era cji b io lo g ic z n e j, jaka wytwarzała s ię w kręgu żeniących s ię między sobą p rzez k ilk a wieków tych samych rodów. Z dawnych rodów jedne są n ie lic z n e , inne bardzo rozrodzone. Jeszcze k ilk a n a ście rodów mieszka, b a rd z ie j lub mniej l ic z n ie , w swych wsiach rodowych, np. Gosiewscy w Gosiach, Kołakowscy w Czosakach i Kołakach, Kossakowscy w Kossakach Borowych, Krajewscy w ćwikłach- K rajew ie, Kruszewscy w Kruszach, Leśniewscy w Podłatkach, Rąbiszewscy w Rąbisze- w ie, Saniewscy w Saniach, Ostrowscy w Guniach, Wiśniewscy w Wiśniówku, Zalescy w Szczodruchach, Zaniewscy w Zaniach. Poszczególne g a łę z ie rodowe posiadają od wieków własne przydomki, n ie ra z bardzo s ta re .

K ulturę, ob yczaje, mentalność od wieków k szta łto w a ła przynależność do stanu szlach eck iego, związane z nim p r z y w ile je i obow iązki, ja k choćby u d zia ł w wojnach, sejmikach, wolność b lis k a warcholstwu, nieposzanowanie ja k ie jk o lw ie k władzy, de- mokratyzm s zla c h e c k i, is tn ie ją c a zawsze możliwość awansu przez służbę w wojsku i na dworze możnego pana. S zczególn ie dużo drobnej szla c h ty przez w ie k i s z ło * zawsze na służbę wojskową, która p rzy n o s iła szybki i n ie ra z znaczny awans ma jątkowy. W iele form pośrednich sta w ieło drobną szla c h tę b lis k o zamożnej szlach ty z jed n ej stron y, a także b lis k o chłopa z d r u g ie j. Choć szkoła p a ra fia ln a w Kołakac była zapewne od samego początku is t n ie n ia k o ś c io ła (n a u czyciel P io t r wspomniany

(16)

ju ż w 1483 r . ) , d z ia ła ła jednak z przerwami. Analfabetyzm aż do XX wieku b y ł p o wszechny. U czyli s ię w ięcej ty lk o kandydaci do stanu duchownego i przeznaczeni do opuszczenia rodzinnej zagrody. Dopiero w XX wieku sytuacja stopniowo s ię po praw iała. Już w la tach 1818-1822 do szkoły) w Kołakach u częszczało 49 chłopców, a le ty lk o Z dziew czynki. V 1828 roku nauczano t e ż w Czachach (6 chłopców) i Gosiach Dużych £17 chłopców i 1 dziew czynka), a le je s z c z e w początku XX wieku sporo d z ie c i w o g ó le n ie ch o d ziło do żadnej s zk o ły . Nauka ogra n icza ła s ię głównie do u m iejętności c zy ta n ia , rachowania, nauki r e l i g i i ; z pisaniem b yło g o r z e j. Dalsze szk o ły: w Zaniabh, Szczodruchach, Kossakach Borowych, powstały po 1905 roku.

Dopiero po odzyskaniu n ie p o d le g ło ś c i powstała dobra s ie ć szkół (6 s z k ó ł), która z n io s ła prawie ca łk o w icie analfabetyzm. Dla kształtow ania poglądów, świado mości społecznej w iększe zn aczenie m iała tra d y c ja pochodzenia, cząsty u d zia ł w walce o n ie p o d le g ło ś ć , b lis k ie n ie ra z pokrewieństwa z osobami, k tó re wyszły ze w s i. S zczególn ie duży wpływ w y w ie ra li b ra c ia i synowie, k tó rzy w XIX wieku w e s z li do pow stającej p o ls k ie j in t e l i g e n c j i (u rzęd n icy, adwokaci). S tałe znaczenie m ie li k s ię ż a , których p a ra fia kołakowska od początków swego is tn ie n ia wydała zapew ne sporo (np. Jan Saniewski, dziekan andrzejewski w końcu X V III w .) a le n ik t ich n ie z e s ta w ił. P ierw si znani ju ż duchowni p o c h o d z ili z Kołakowskich, Czarnowskich, Głodowskich. N ajw ybitniejszym i b y l i : arcybiskup m etrop olita w ile ń s k i Romuald J a ł- brzykowski (1876-1955) z Łętowa i je g o bratanek, Romuald Jałbrzykowski (1902- 1940), proboszcz z Bakałarzewa, ro z s tr z e la n y przez Niemców t maja 1940 roku. K się ża prowadzący jak o proboszczowie p a ra fię kołakowską b y l i pochodzenia drobnoszła- checkiego, p ierw si p o c h o d z ili zapewne z miejscowych rod zin . Dopiero w XXX wieku p o ja w ili s ię proboszczowie pochodzenia bądź mieszczańskiego (Tomasz Łopuszyński z Nowogrodu do 1893 r . ) , bądź ch łop sk iego, ja k L it w in i: Pius Bindokas (1893-1897), Józef D a jlid a (1907-1918) i Kurp - Władysław Pianko (1918-1958).

Pochodzenie mniej lic z n e j (ó k . 25-30%) ludności ch ło p sk iej j e s t b a rd ziej różnorodne, odnawiane dopływem nowych ro d z in i odpływem starych . Służba i komorni cy s ta n o w ili element bardzo różnorodny i bardzo płynny. Także c h ło p i, mimo posia dania gospodarstw przed uwłaszczeniem, te ż n ie b y l i s t a b iln i. W la ta ch zwiększone go nacisku p o rzu c a li swe gospodarstwa i p r z e n o s ili s ię potajemnie bardzo daleko, aby dawny pan n ie mógł ich złapać i z powrotem s i ł ą sprowadzić. Na ich m iejsce z k o le i napływ ali in n i. P ierw si ch łop i w p a r a f i i kołakow skiej m ogli pochodzić z dawnej ludności podgrodowej (bartników , rybaków, m yśliw ych), k tóra o s ie d la ła s i ę we wsiach rycersk ich na korzystnym prawie czynszowym, później zastąpionym pańszczyzną. Następni ch łop i przybyw ali zapewne z zachodniego Mazowsza, także o s ie d la ją c s ię początkowo na czynszu, a le sporo przodków d z is ie js z y c h chłopów w p a r a f ii kołakowskiej przybyło dopiero w XVII~XIX wieku z różnych s tro n , w tym

(17)

P A R A F IA KO ŁAKI m

także Rusini z Pod lasia. A n aliza metryk i ich nazwisk może pomóc u s ta lić choć częściowo ich pochodzenie (np. na wschodnie pochodzenie wskazuję nazwiska na - ic z i -u k ). Większość chłopów rozproszonych wśród wsi drobnoszlacheckich u legła s i l nym wpływom obyczajowości i mentalności drobnej szla c h ty , a le b liż s z e kontakty utrudniała zapora stanowa i pochodzenie. B ardziej odrębnę grupę sta n ow ili chłopi w sąsiadujących ze sobą wsiach Kołomyja, Kołomyjka, Wybrany, k tóre tworzyły zwartą

grupę wsi chłopskich.

Ź r ó d ł a r e k o p i S m i e n n e

AGAD w Warszawie, K s ię g i m etryki k sią żą t mazowieckich.

Archiwum Skarbu Koronnego, K s ię g i poboru łanowego, podymnego, pogłćwnego z XVI- XVII w.

B ib l. Czartoryskich w Krakowie, rkps 1100 B ib l. J agielloń sk a w Krakowie, rkps 5991. T. I I I .

Ź R Ó D Ł A O P U B L I K O W A N E

K a p i e a-M i l e w s k i J. Herbarz. Wyd. Z. G loger. Kraków 1870.

Metryka Księstwa Mazowieckiego z XV-XVI w. T. 1-2. Wyd. A. Włodarski.

1918-1930.

Tabeli'.a miast, wsi, osad Królestwa Polskiego. I . 1-2. Warszawa 1827.

Walki chłopów Królestwa Polskiego w rew olucji 1905-190?. T. 1-4. Wyd.

ski i F. Tych. Warszawa 1958-1961.

W o l f f A. Mazowieckie zapiski herbowe z XV i XVI w. Kraków 1937. O P R A C O W A N I A

C h a n k o w s k i S. Powstanie styczniowe w Augustowskiem. Warszawa 1972. J e m i e l i t y W. Parafialne szkoły elementarne w g u b em ii augustowskie (1815-1848). „Rocznik B ia ło s to c k i" 12:1974 s. 233-265.

K a c z y ń s k i E. Społeczeństwo i gospodarka półnoenowschodnich ziem Króle

stwa Polskiego w okresie rozkwitu kapitalizmu. Warszawa 197 .

L e s z c z y ń s k i K. Eksterminacja ludności na ziemiach polskich w latach 1959-1945. „B iu letyn Głównej K om isji Badania Zbrodni H itlerow sk ich " 7:1956 s. 134.

R o s ł o n i e c S. Samorzutne scalanie gruntów wśród mazowieckiej i podla

s k ie j szlachty zagrodowej. Warszawa 1928.

T y m i e n i e c k i K. Procesy twórcze formowania s ię społeczeństwa p ols k ie

go w wiekach średnich. Warszawa 1921.

Warszaw.

(18)

Kalabiń-JBKZSf mśStEUSKS

W o s i c k i J. Z im ie p olsk ie pod zaborem 'pruskim. Prusy Sawomchodnie

(Neuoatpmuesen 1795-1800). Poznań 1963.

W i ś n i e w s k i J . D z ie je osadnictwa a powiecie grajewskim do połowy XVI w.

W: Studia i materiały do dziejów ppwiatu grajewskiego. 1. 1. Warszawa 1975.

T e n ż e , Po ¡swój osadnictwa na pograniczu polsko-mmko— litewskim od "końca XIV

do połowy XVII w, „Acta s ia ltic o - S la r ic a "» T . t . B ia łysto k 1964 8 115-135. T e n ż e . Rozwój osadnictwa na wschodnim Mazowszu. „L ite r a tu r a Lodowa” 6:1962 nr 4-6 s. 11-21.

Liczba

Lp. Nazwa w si

st iwaów właśc.

demów w ł a ś c ic ie li

gospodarstw w 1865 r. domów mieszkańców 1633T 1796 1796 1827 £w. s z l . c h ł. 1921 1827 1921 1 Cholewy-Kołomyj a 8 12 11 9 - ₁₉ - ₉ ₄₃ ₆₆ 2 Czachy-Kołaki 5* 14 2 13 1 1 10 29 87 212 3 Czarnowo-fosb - - _6a - - ₁₇ ₁₅ ₅₇ ₉₃ 4 Czosaki-Dgb 5 12 11 14 - 18 - ₁₃ ₇₄ ₁₂₉ 5 Ćwikły-Kraj ewo-D3b 20 32 31 14 - 20 - 11 81 86 6 Cwikły-Rupie-Dąb 16 - 30 - 18 108 ₁₃₃ 7 Paszcze-Jabłoń 5 19 12 22 - ₁₉ - ₁₁ ₁₅₅ ₇₂ 8 Głodewo-Dgb 5 13 7 6 1 12 14 12 36 <96 9 Gos ie-Buże— Sokolałaka 23 27 21 - 40 - ₂₀ ₁₂₀ ₁₅₂ 10 Gosie M ałe-Leś-n ica 16 13 10 13 - ₁₇ - ₁₈ ₁₀₃ ₁₄₃ 11 Gosie-Otole-M a-łystok 6 1 4 1 - ₁ ₄₀ ₁₃ 12 Gosie-Mybrany-Ko łomy ja 5 14 4 11 1 - ₁₄ ₁₂ ₉₇ ₈₀ 13 Gunie-Ostrów-Kołaki 8 9 7 8 - ₁₄ - ₁₈ ₅₉ ₁₁₉

14 Kołaki S tare Koś

c ie ln e 10 23 13 20 - ₂₇ ₁₂ ₇₀ ₂₅₅ ₄₂₃ 15 Kołaki Nowe-Dgb-rowa - — - - - - _ _ ₁₂ 16 Kołomyj a tfieIk a -D ryje 12 1 - ₂₃ ₂₆ ₇₆ ₂₄₇ 17 Ko łomy jk * Star* ₁₀ _U _i (Kołomyjka) 8 - - 13 22 51 ₁₆₅ 18 Kossaki Borowe 14 24 22 23 - ₂₃ - ₂₇ ₁₆₂ ₁₉₅ 19 Krusze-Łubnice 14 23 17 19 - ₃₆ - ₂₇ ₁₃₅ ₁₇₀ 20 fcetowo-D^b 10 14 13 13 - ₁₅ - ₁₅ ₈₄ ₁₀₈ 21 Łubnice-Krusze 8 10 10 9 - 26 - 11 55 70

(19)

PARAFIA. KöfcftKI 163 22 P ery-S zlasy - - - ₁ - _ - -23 P o d ła tk i Buse-Leśniewo 21 21 23 - 25 - 23 141 127 24 P od ła tk i Małe- 18 Leśniewo 5 5 5 - 6 - 10 31 57 25 Rębiszewo-Stu-d zisn ki 8 8 15 - 21 - 21 96 97 26 Rebis zewo-Ze- 18 gadły 10 10 11 - 25 18 80 111 27 R zębiki 2 1 1 1 1 - - 1 12 19 28 Sanie-Dgb 13 24 17 24 - 41 - 26 160 164 29. Szczodruchy- _b Wypycby 3 2 3 - - - 14 30 Szczodruchy- 8 17 107 Z a le s ie 13 12 13 - 24 - 93 31 Uddy-Czarnowo 5 9 9 7 - 32 - 19 45 119 32 Wiśniowek-W iertycze 9 13 12 16 - 20 - 19 99 137 33 W róble-Jarci- • SZGWC? 5 16 13 13 - 18 - 14 79 103 34 Zanie-Leśnica 8 23 21 18 - 20 — 16 113 104 Razem 230 426 330 410 ? 549 570 2841 3929 a Wraz z Głodowała Uraz z Czarnowem

DIE PFARREI KOŁAKI. ABRISS DER GESCHICHTE DER ANSIEDLUNG

Z u s a m m e n f a s s u n g

Der A r t ik e l i s t ein e kurze Monographie über d ie P f a r r e i, e r a r b e ite t vom Gesichtspunkt ih r e r Siedlungsgeschichte. Die P fa r r e i K ołaki la g in Ostmasowien, wo d ie K olonisierungsaktion b is zum Ende des 14. Jahrhunderts wegen der

lita u isch en und k r e u z r itte r lic h e n Bedrohung erschwert war. Die Ansiedlung en tw ick elte s ich h ie r in grösserem Ausmass e r s t im 13. Jahrhundert. Günstige Entwickluagsbedingungen brachte ih r d ie P oln isch -L ita u isch e Union von 1385. Eine grössere K olonisieru ngsaktion in Ostmasowien begann d er Herzog von Masowien Janusz I . (1374-1429). Die Anfänge des Dorfes K ołak i reichen b is in d ie Z e it um 1416 zurück. D ie ä lt e s t e Erwähnung der P fa r r e i K ołak i stammt aber e r s t aus dem Jahr 1462. Man kann jedoch annehmen, dass d iese P fa r r e i v i e l früher entstanden i s t . Die in te n s iv s te Entwicklung der Ansiedlung auf diesem Gebiet geschah in d e r ersten H ä lfte des 15. Jahrhunderts, nach 1410. Die P fa r r e i Kołaki la g anfangs d ir e k t an der Grenze zu Litauen. S e it 1569, a ls P o d la sie der

polnischen Krone z u f i e l , wurde d ie lita u is c h e Grenze w e ite r nach Osten verschöbe Der Autor s t e l l t d ie Geschichte der zur P fa r r e i K ołaki gehörenden ein zeln e D örfer d e t a i l l i e r t v o r . V ie l Aufmerksamkeit widmet e r der d o rtig e n Bevölkerung sowie w ir ts c h a ftlic h e n A n gelegen h eiten .1 Er v e rw e is t auf d ie Kleinadelansiedlung im Kontext der Entwicklung d er Ansiedlung in Ostmasowien überhaupt. U nterstrich e wird auch d ie uoyerän derlich keit der Grenzen der P fa r r e i K ołak i vom M it t e la lt e r b is in d ie h eu tige Z e it .