Ekonomia polityczna kapitalizmu Michała Kaleckiego : wybrane zagadnienia
7
0
0
Pełen tekst
(2) 150. Tomasz Skrzyński. of Economic and Social Research w Cambridge, a od 1940 r. do 1945 r. – w Oxford Institute of Statistics, gdzie zajmował się problemami gospodarki wojennej Wielkiej Brytanii. W 1939 r. została wydana w Warszawie nakładem IBKGiC rozprawa pt. Płace nominalne i realne, powstała na zamówienie Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej, a w Anglii – Essays in the Theory of Economic Fluctuations. W 1943 r. powstaje Political Ascpects of Full Employment, praca zawierająca długookresowe przewidywania dotyczące bezrobocia, które są przedmiotem dyskusji ekonomistów aż do czasów współczesnych. Podczas swojego pobytu w Anglii Kalecki zetknął się z ówczesną czołówką ekonomistów angielskich. Zaprzyjaźnił się m.in. z Joan Robinson, poznał także Johna Maynarda Keynesa. W tym okresie w Oxfordzie znalazła się grupa ekonomistów – uciekinierów spod okupacji hitlerowskiej takich jak Balogh, Mandelbaum, Martin, Burchardt, Schumpeter. Po zakończeniu II wojny światowej, na skutek nieuwzględnienia jego kandydatury na stanowisko dyrektora Oxford Institute of Statistics, zrezygnował z pracy w Wielkiej Brytanii i przeniósł się do Ameryki Północnej, gdzie pracował najpierw dla Międzynarodowej Organizacji Pracy, a w latach 1946–1955 był zastępcą dyrektora Działu Stabilizacji i Rozwoju Gospodarczego w Departamencie Gospodarczo-Społecznym Sekretariatu ONZ w Nowym Jorku. W ONZ zajmował się problemami krajów rozwijających się, pełniąc kilkakrotnie (także po zakończeniu pracy w tej organizacji) rolę doradcy ekonomicznego. W 1954 r. ukazała się Theory of Economic Dynamics: An Essay on Cyclical and Long-Run Changes in Capitalist Economy. Po wymuszonej rezygnacji Kalecki powrócił na stałe do Polski (na krótko odwiedził kraj także w 1946 r.). W kraju pełnił wiele funkcji państwowych w dziedzinie gospodarki. W 1962 r. został profesorem zwyczajnym w Katedrze Ekonomii Politycznej na Wydziale Handlu Zagranicznego SGPiS. Zmarł w 1970 r. Po jego śmierci okazało się, że Akademia Szwedzka rozważała w tym roku jego osobę jako kandydata do Nagrody Nobla2.. 2. Metodologia Metodologia Michała Kaleckiego ma swoje źródła w marksizmie. Poglądy Karola Marksa poznał podczas studiów na Politechnice Gdańskiej. Zapoznał się tam również z dorobkiem Róży Luksemburg3. W swoich badaniach w niewielkim stopniu korzystał z dorobku ekonomii neoklasycznej. Odrzucał zarówno neoklasyczną teorię użyteczności, jak i funkcję produkcji. Nie akceptował teorii konkurencji doskonałej stojąc na stanowisku, iż rzeczywista gospodarka kapitalistyczna jest w dużym stopniu skartelizowana. O cenach decydują interakcje pomiędzy związkami zawodowymi a dużymi korporacjami, nie zaś niewidzialna ręka rynku. Interakcje te rozpatrywał w duchu marksowskich sprzeczności istniejących w kapitali-. 2. Kalendarium [w:] M. Kalecki, Dzieła, t. 6, PWE, Warszawa, s. 787–808.. 3. M. Kriesler, B. McFarlane, op. cit., s. 216..
(3) Ekonomia polityczna kapitalizmu Michała Kaleckiego.... 151. zmie. W szerokim zakresie posługiwał się analizami ekonometrycznymi4. Rozważając jakieś zagadnienie stosował dwie metody badawcze. Pierwsza z nich polegała na eksperymencie myślowym, w którym śledził efekty pewnych specyficznych zmian, nie zmieniając pozostałych zmiennych. Miało to na celu ułatwienie analizy i wskazanie jej kluczowych punktów. Przykładem tej metody jest analiza zawarta w Trzech układach z 1934 r. Drugą metodą była analiza zmian gospodarki w czasie, czego z kolei przykładem może być teoria cyklu koniunkturalnego5.. 3. Teoria cyklu koniunkturalnego Jednym z główny problemów, jakimi interesował się Michał Kalecki, była teoria cyklu koniunkturalnego. Wahania cykliczne spowodowane są zmianą krańcowego przychodu z inwestycji będącą rezultatem akumulacji i „kurczenia się” kapitału oraz wpływu inwestycji na dochody6. Istnieją trzy wersje teorii cyklu koniunkturalnego. Pierwsza zawarta jest m.in. w Próbie teorii koniunktury (1933), druga – w Studies in Economic Dynamics (1943) oraz w Theory of Economic Dynamics: An Essay on Cyclical and Long-run Changes in Capitalist Economy (1954), a trzecia, najbardziej rozbudowana – w Trend and Business Cycles Reconsidered (1968). Różnice pomiędzy nimi dotyczą przede wszystkim determinant inwestycji7. W pierwszej, najprostszej wersji inwestycje są zależne wyłącznie od bieżącej stopy zysku. Dobra inwestycyjne nie są dostępne na rynku natychmiast, lecz istnieje luka czasowa pomiędzy decyzjami inwestycyjnymi a ich produkcją. Kluczowe znaczenie dla wyjaśnienia wahań mają punkty zwrotne. Pojawiają się one, gdyż akumulacja („kurczenie się”) kapitału reaguje w odwrotnym kierunku niż stopa zysku. Wysoka (niska) stopa zysku poprzez akumulację kapitału powoduje ujemne sprzężenie zwrotne, które obniża (podwyższa) ponownie stopę zysku. W całym cyklu sumaryczna akumulacja kapitału jest równa zero. Twierdzenie o ujemnym sprzężeniu zwrotnym było dla Kaleckiego niezwykle istotne: „Widzimy, że na pytanie, co wywołuje cykliczne kryzysy, można krótko odpowiedzieć: wywołuje je okoliczność, że inwestycje nie tylko są wytwarzane, ale i same wytwarzają (…). Tragedia inwestycji polega na tym, iż wywołują kryzysy, gdyż są pożyteczne. Niewątpliwie wiele osób uzna tę teorię za paradoksalną. Paradoksalna jest jednak nie teoria, ale jej przedmiot – gospodarka kapitalistyczna”8. 4 W.S. Brown, The Economic of Michal Kalecki (rev.), „Journal of Economic Issues” 1988, vol. 22, nr 1, March, s. 287. 5 M. Sawyer, Kalecki on Money and Finance, „European Journal of History of Economic Thought” 2001, vol. 8, nr 4, Winter, s. 487. 6. M. Kriesler, B. McFarlane, op. cit., s. 221.. 7. J. Steindl, Some Comments on Three Versions of Kalecki’s Theory of the Trade Cycle [w:] Collected Works of Michal Kalecki, vol. 2, Clarendon Press, Oxford 1991, s. 597. 8 M. Kalecki, Teoria cyklu koniunkturalnego [w:] Dzieła, t. 1, Kapitalizm, koniunktura i zatrudnienie, PWE, Warszawa 1979, s. 549..
(4) 152. Tomasz Skrzyński. W drugiej wersji swojej teorii cyklu koniunkturalnego Kalecki wprowadził dwie zmienne mające wpływ na inwestycje: zasoby finansowe dostępne dla przedsiębiorstw oraz ich sytuację rynkową. Zasoby finansowe reprezentowane są przez oszczędności przedsiębiorstw. Inwestycje są jednak mniejsze niż oszczędności, które wywołują. Sytuacja rynkowa jest reprezentowana przez wzrost sprzedaży w danym okresie, lub bardziej precyzyjnie – poprzez wzrost zysków, który odzwierciedla wzrost sprzedaży. Przyrost kapitału oddziałuje negatywnie na sytuację rynkową przedsiębiorstw, gdyż oznacza większą konkurencję. W tym wariancie teorii cyklu koniunkturalnego wspomniana powyżej luka czasowa nie istnieje. Pojawia się mechanizm mnożnikowy, ΔP/Δt, gdzie ΔP reprezentuje zmianę poziomu zysków, który Kalecki interpretował jako możliwość ominięcia barier konkurencji niedoskonałej i stwarzanie pola dla nowych inwestycji. Wahania cykliczne powodowane są przez wspomniane niepełne reinwestowanie oszczędności. W trzecim wariancie swojej teorii cyklu koniunkturalnego Kalecki wprowadził do modelu innowacje i postęp techniczny. W każdym roku następuje przyrost kapitału, w którym zawarte są nowe metody produkcji. Znajduje to odzwierciedlenie w spadku lub przyroście zysków. Roczny przyrost popytu i zysków zostaje podzielony pomiędzy stary kapitał i nowe inwestycje. Stary kapitał korzystając z działania w warunkach niedoskonałej konkurencji ma tendencję do obrony swoich rynków i osiąganych zysków, lecz jest stopniowo wypierany przez nowe, bardziej efektywne inwestycje. Stopień owego wypierania zależy od tego, o ile nowe techniki są bardziej produktywne od starych, i jest przez Kaleckiego traktowany jako stały podczas danego przebiegu cyklu koniunkturalnego. Nowe inwestycje zależą od ich udziału w przyroście całości zysków i od stopnia, w jakim zyski przechodzą na nie ze starego kapitału. Zyskowność nowych inwestycji zależy zatem od ich udziału w przyroście całości zysków. Jeśli w fazie boomu stopa inwestycji przestaje rosnąć i w związku z tym nie następuje przyrost zysków, nowe inwestycje nie będą przynosić zysków poza tymi, które przejmą od starego kapitału. W rezultacie powtarza się sytuacja z pierwszej wersji z punktami zwrotnymi, z tym że przeciętny zysk z nowych inwestycji maleje szybciej niż z kapitału jako całości. Ponadto ograniczenia wynikające z siły starego kapitału działającego w warunkach konkurencji niedoskonałej powodują, że w trakcie cyklu większość zmian w zyskowności kapitału spowodowana jest przez nowe inwestycje9. We wszystkich trzech wersjach swojej teorii cyklu koniunkturalnego Kalecki połączył badanie długookresowego trendu i wahań cyklicznych10. Co więcej, w modelu Kaleckiego niemożliwe jest wygenerowanie trendu bez szoków zewnętrznych. Jest to zgodne z twierdzeniami Róży Luksemburg o niemożności ekspansji kapitalizmu bez bodźców zewnętrznych11. Kalecki poszedł jednak w swej analizie dalej i oprócz ekspansji zagranicznej, wojny i zbrojeń do tych bodźców zaliczył 9. J. Steindl, op. cit., s. 597–600.. 10. M. Kriesler, B. McFarlane, op. cit., s. 221.. 11. J. Steindl, op. cit., s. 604..
(5) Ekonomia polityczna kapitalizmu Michała Kaleckiego.... 153. także strumień innowacji: „Analiza nasza wskazuje, jak już stwierdziliśmy poprzednio, że długofalowy rozwój nie jest czymś nieodłącznym dla gospodarki kapitalistycznej. Do podtrzymania długofalowego rozwoju niezbędne są więc specyficzne «czynniki rozwoju». Spośród takich czynników wyszczególniliśmy innowacje w najszerszym tego słowa znaczeniu jako najważniejszy bodziec rozwoju (…)”12. Na przyjęcie przez Kaleckiego takiego rozwiązania problemu wzrostu gospodarczego wpłynęła niewątpliwie lektura prac Michaiła Tugan-Baranowskiego, który widział lekarstwo na malejącą stopę zysku w stosowaniu bardziej kapitałochłonnych technik produkcji13.. 4. Różnice w determinantach inwestycji w ujęciu Kaleckiego i Keynesa W ekonomii klasycznej i neoklasycznej oszczędności determinują inwestycje. Zarówno Keynes, jak i Kalecki odwrócili tę zależność, jednak pomimo to występują między nimi znaczne różnice w ujęciu tego zagadnienia. Podstawą krytyki teorii Keynesa przez Kaleckiego była statyczność jego koncepcji: „Widzimy więc, że keynesowska koncepcja, która mówi nam tylko, jak wielkie będą inwestycje, gdy dana «nierównowaga» przejdzie w «równowagę», napotyka także i na tej drodze poważną trudność. Okazuje się bowiem, że wzrost inwestycji nie jest wcale procesem, który prowadzi układ do «równowagi». Rozwiązanie problemu inwestycji u Keynesa trudno więc uznać za zadowalające. Przyczyną tego niepowodzenia jest statyczne właściwie podejście do zagadnienia, które z natury swojej jest dynamiczne”14. Kalecki w przeciwieństwie do Keynesa wprowadził lukę czasową pomiędzy decyzjami inwestycyjnymi a pojawieniem się inwestycji. Jest ona niezbędna dla produkcji wyposażenia kapitałowego, jego dostarczenia itp. Ponadto badania Kaleckiego dotyczące ryzyka i ograniczeń rynku kapitałowego wprowadziły explicite ograniczenia finansowe do jego modelu. W rezultacie akumulacja brutto z bieżących dochodów stała się istotnym czynnikiem wpływającym na decyzje inwestycyjne. Innymi czynnikami, które Kalecki uznał za wpływające na inwestycje, były również: zmiana zysku na jednostkę czasu i zmiany wielkości kapitału trwałego15. Mimo że wnioski wypływające z modelu Kaleckiego są w zasadzie zbieżne z wnioskami Keynesa, Kalecki stwierdził: „Jeśli chodzi o zagadnienie teoretyczne, to bardzie realistyczne mogłoby się wydawać oparcie «zasady przyspieszenia» na wysuwanych uprzednio argumentach, a nie wyprowadzanie jej z konieczności rozszerzania aparatu wytwórczego w celu zwiększenia produkcji. Wszak znany jest fakt, że duże 12 M. Kalecki, Teoria dynamiki gospodarczej [w:] Dzieła, t. 2, Kapitalizm, dynamika gospodarcza, PWE, Warszawa 1979, s. 355. 13 J. Toporowski, Kalecki and the Declining Rate of Profit, „Review of Political Economy” 1999, vol. 11, nr 3, s. 359. 14. M. Kalecki, Parę uwag o teorii Keynesa [w:] Dzieła, t. 1, Kapitalizm, koniunktura..., s. 272.. 15. M. Kriesler, B. McFarlane, op. cit., s. 222..
(6) 154. Tomasz Skrzyński. rezerwy zdolności produkcyjnych istnieją co najmniej przez znaczną część cyklu, produkcja może zatem rosnąć bez faktycznego zwiększania istniejącego aparatu. Jakkolwiek jednak wyprowadzać «zasadę przyspieszenia», nie stanowi ona zadowalającej teorii, dlatego że nie uwzględnia ona innych badanych powyżej czynników (…), ale również dlatego, że nie odpowiada faktom”16.. 5. Problem pełnego zatrudnienia W 1943 r. Kalecki napisał Political Aspects of Full Employment. Artykuł odbił się szerokim echem wśród ekonomistów, a dyskusje na jego temat toczą się do dziś. Kalecki udowodnił w nim, iż pełne zatrudnienie możliwe jest do osiągnięcia nie tylko w krótkim okresie, o czym pisał także Keynes, lecz także można je utrzymać przez dłuższy czas17. Decydująca w tym zakresie powinna być odpowiednia polityka rządu. Istnieją jednak przyczyny polityczne i instytucjonalne powodujące, że w praktyce osiągnięcie takiego stanu jest w długim okresie niemożliwe. Głównym powodem jest niechęć kapitalistów do ingerowania państwa w sprawy gospodarki, obejmująca18: – niechęć do ingerowania państwa w sprawy zatrudnienia – w systemie wolnorynkowym poziom zatrudnienia opiera się na tzw. atmosferze zaufania. Rząd nie może robić niczego, co by tę atmosferę zmąciło, gdyż może to prowadzić do kryzysu, a przez to do bezrobocia. W takiej sytuacji „wodzowie przemysłu” kontrolują działania rządu; – niechęć w stosunku do wydatków państwowych (inwestycje publiczne i subsydiowanie konsumpcji) – inwestycje publiczne, aczkolwiek nie ingerują bezpośrednio w działalność przedsiębiorstw, mogą do niej doprowadzić. Bezpośrednie wspieranie konsumpcji (np. zasiłki) z kolei prowadzi do złamania zasady etyki kapitalistycznej: „byś w pocie chleba swego zdobywał”, chyba że, jak napisał ironicznie Kalecki, żyjesz z dochodów z kapitału; – nieakceptowanie społecznych i politycznych przemian wynikających z pełnego zatrudnienia – system pełnego zatrudnienia spowodowałby, że znikłaby obawa o własną pracę. Wywołałoby to brak „dyscypliny w zakładzie pracy” i „stabilizacji politycznej”. W rezultacie pozycja kapitalisty straciłaby na znaczeniu. Dochodziłyby do głosu sprzeczności klasowe. W okresie, jaki minął od wydania Political Aspects of Full Employment, pojawiły się nowe zagrożenia dla pełnego zatrudnienia. Są to np. dominacja sektora finansowego nad realnym, zmiana celów polityki gospodarczej, mobilność kapitału, czy wreszcie obawy przed inflacją19. 16. M. Kalecki, Teoria dynamiki gospodarczej…, s. 298.. 17. P. Arestis, F. Skuse, The Relevance of Kalecki’s „Political Aspects of Full Employment” to the 21st Century, PTE, Warszawa 2000, s. 4. 18. M. Kalecki, Polityka pełnego zatrudnienia [w:] Dzieła, t. 1, Kapitalizm, koniunktura..., s. 342–343.. 19. P. Arestis, F. Skuse, op. cit., s. 14–16..
(7) Ekonomia polityczna kapitalizmu Michała Kaleckiego.... 155. 6. Zakończenie Michał Kalecki pozostawił po sobie olbrzymią spuściznę, często nieznaną zachodnim ekonomistom. Poważny postęp w tym względzie miał miejsce po wydaniu w 1991 r. jego dzieł zebranych pod redakcją Jerzego Osiatyńskiego. Dzięki temu Kalecki w coraz większym stopniu zdobywa należne sobie miejsce wśród czołowych twórców ekonomii. Jego teorie, mimo iż mocno powiązane z okresem „wielkiego kryzysu”, mogą być pomocne także w rozumieniu zasad rządzących współczesną gospodarką. Literatura Arestis P., Skuse F., The Relevance of Kalecki’s „Political Aspects of Full Employment” to the 21st Century”, PTE, Warszawa 2000. Brown W.S., The Economic of Michal Kalecki (rev.), „Journal of Economic Issues” 1988, vol. 22, nr 1, March. Kalecki M., Parę uwag o teorii Keynesa [w:] Dzieła, t. 1, Kapitalizm, koniunktura i zatrudnienie, PWE, Warszawa 1979. Kalecki M., Polityka pełnego zatrudnienia [w:] Dzieła, t. 1, Kapitalizm, koniunktura i zatrudnienie, PWE, Warszawa 1979. Kalecki M., Teoria cyklu koniunkturalnego [w:] Dzieła, t. 1, Kapitalizm, koniunktura i zatrudnienie, PWE, Warszawa 1979. Kalecki M., Teoria dynamiki gospodarczej [w:] Dzieła, t. 2, Kapitalizm, dynamika gospodarcza, PWE, Warszawa 1979. Kriesler M., McFarlane B., Michal Kalecki on Capitalism, „Cambridge Journal of Economics” 1993, vol. 17. Sawyer M., Kalecki on Money and Finance, „European Journal of History of Economic Thought” 2001, vol. 8, nr 4, Winter. Steindl J., Some Comments on Three Versions of Kalecki’s Theory of the Trade Cycle [w:] Collected Works of Michal Kalecki, vol. 2, Clarendon Press, Oxford 1991. Toporowski J., Kalecki and the Declining Rate of Profit, „Review of Political Economy” 1999, vol. 11, nr 3.. Michał Kalecki’s Political Economy of Capitalism – Selected Issues Michał Kalecki undoubtedly remains the most well-known Polish economist in the world. His contribution to economics encompasses many fields. He researched, among others, the economics of capitalism and socialism and the problems of developing countries. Together with Ragnar Frisch, he is a precursor of the theories of economic change and business cycles. In parallel to John Maynard Keynes, he formulated a theory of effective demand. Despite this, his achievements remain partly unknown to Western economists. This article looks at the main issues researched by Michał Kalecki, in particular the theory of business cycles and the problem of full employment. The work of Michał Kalecki, despite being closely linked with the period of the Great Depression, can be helpful in understanding the rules that govern modern economies..
(8)
Powiązane dokumenty
Trzeci artykuł tego rozdziału poświęcony został chrześcijańskiej wizji w spólno ty. Autor najpierw ukazuje ją w świetle prawdy o osobowej godności każdego czło wieka,
From these research outcomes about demographic characteristics of all respondents located in the correctional home for juvenile girls in the Slovak republic it
5.2.3, F S-Mq mMd mMr problem z jedna˛ maszyna˛ kontroli jako´sci, wi˛ecej niz˙ jedna˛ maszyna˛ naprawcza˛ oraz wi˛ecej niz˙ jedna˛ maszyna˛ powrotna˛ 5.2.4, F S-mMq mMd
Gwoli większej przejrzystości poszczególne funkcje aluzji literackiej omawiam osobno, ale w rzeczywistości aluzja spełnia kilka funkcji jed nocześnie, tyle tylko,
To, co najbardziej zaskakuje w tej argumentacji, to fakt, że z jednej strony wszystkie nurty judaizmu, powołując się na Stary Testament, odrzu cają różnicowanie jakości
Zwyczaj ten kontynuowany byÙ przez kolejne pokolenia: romantycznych „bojowników wolnoïci”, ČoÙnierzy walczcych na fron- tach I wojny ïwiatowej, uczestników
Findings: The empirical covers the essence of enterprise networks, reasons for enter- prise networking in company performance, formation of enterprise network, the man- agement of
Wielka Reforma T eatru jako wytwór rodzącego się modernizmu ex defmitione staje się kategorią całkowicie nową. Problem z jej klasyfika cją i możliwością
