Beata Gaj
Kultura języka z retoryką, czyli o
nowej koncepcji programowej
Nauczyciel i Szkoła 2 (5), 90-96
Kultura języka z retoryką,
czyli o nowej propozycji programowej
S zk o ła będąc zobow iązana stw orzyć każdem u uczniow i najkorzystniejsze w arunki nauki i wychowania winna stać się także miejscem em anującym kulturą. W iedziały o tym pokolenia Polaków i np. wysoki poziom kulturalny polskiego społeczeństwa w dwudziestoleciu międzywojennym wynikał m.in. z przenikniętego klasyczną kulturą ówczesnego szkolnictwa. Warto zastanowić się nad tym, czym jest problem atyka kultury: tej antycznej, przechowanej przez wieki i tej współczesnej, będącej m.in. i w jakże dużym stopniu jej dziedzictwem.
M iędzy kulturą a językiem istnieje niezaprzeczalny związek: „duch n arodu” o dbija się, ja k w zw ierciadle, w jego języku. Przykładem może być pojęcie tak elementarne jak los. To polskie słowo przywodzi na myśl ryzyko, wiarę w przypadek i w niewyczerpane możliwości, jakie niesie wielka „loteria życia”, w odróżnieniu np. od rosyjskiej „sud’by”, która kojarzy się z sądem, sędzią czy wyrokiem sądowym, będąc wyrazem poddania, rezygnacji i pokornej akceptacji.
Język ojczysty — tak nierozdzielnie złączony z kulturą i odziedziczoną w raz z nią w izją św iata — pozostaje źródłem wszelkiej refleksji, narzędziem rozum ienia rzeczywistości. Myśl nie przełożona na słowo — jest jakby nie domyślana do końca, nie nazw ana em ocja pozostaje mglistym przeczuciem, nie zw erbalizow ana w iara może przekształcić się w zabobon. Język potoczny, którym posługujem y się na co dzień, jest nie tylko — ja k chce słownika definicja — Jed n y m z systemów znako w y ch ” i „zespołem środków służących do przekazyw ania in fo rm ac ji” . P rzede wszystkim pozostaje on wszechogarniającym żywiołem, w którym człowiek zanu rzony jest od swoich narodzin. Funkcjonujemy niejako w ewnątrz języka — słowo służy nam nie tylko do porozum iew ania się między sobą, ale i do postrzegania otoczenia, do próby rozum ienia świata i zrozumienia samych siebie.
Słowo filozoficzne a słowo poetyckie
Czym jest słowo? Od starożytności istnieją różne na ten tem at, także przeciw staw ne poglądy. Jedni tw ierdzili, że nowe słowa pow stają bezpośrednio z samej rzeczywistości, tzw. określone, rzeczywiste, materialne zjaw iska im plikują w łaśnie
Beata G a j — Kultura języka z retoryką 91
takie, a nie inne ich określenie. Reprezentantem tego poglądu (tzw. fesei) był m.in. H eraklit z Efezu. D atdzy natom iast, z Demokrytem na czele, uważali, że słow a są rezultatem umowy społecznej, a więc pewnej konwencji (tesei). Ten właśnie obiekty- w istyczny punkt widzenia języka wykorzystywali filozofowie — słowo zyskało tu rangę bytu niezależnego od subiektywnych intencji i nastrojów mówiącego podm io tu. Słowo stw arza kolejne słowa, zdania generują inne zdania, jesteśm y w naszym św iecie w zajemnie powiązani. W słowie filozoficznym w ażną funkcję pełni jego elem ent wspólnotowy — to, co łączy, a nie to, co rozdziela. Św iat jest nasz — jeden i z całą pewnością ludzki — tak zdaje się pow tarzać słowo filozoficzne.
A słowo poetyckie? To słowo w czasach przedhomeryckich jeszcze zanurzone jest w transcendencji. Skierow ane w praw dzie do bliźniego, ale odbijało się od sklepienia nieba, ale rozpoznawano w nim głuchy i potężny pom ruk natury: szum w iatru, łoskot fal morza uderzających o brzeg, grzm ot pioruna, jęk ziemi. Było to słowo żyw e, bo wywodzące się od tego, co jest. Byio to słowo przede wszystkim mówione, w ędrujące od mówiącego do słuchającego, odbijające się w szak o skle pienie niebios — m iało zatem wysoką sankcję ontologiczną. Styl hom erycki na przykład oparty je s t nie na mowie pisanej, lecz jest charakterystyczny dla poezji ustnej, kształtowanej według utartych formuł językowych, które w całości ogarniały określone zjaw iska i sytuacje w życiu. Podobnie tak często spotykana w sta ro żytności poetycka form a wykładu zawiłych niekiedy kwestii filozoficznych m iała za zadanie w yw ołać nie tylko wrażenie estetyczne, ale i ułatw ić zapam iętanie całego tekstu. Innymi słowy, większość tekstów starożytnych z pieśniami H om era na czele to teksty do słuchania, a nie do czytania. Również dzisiaj, gdyby poddać analizie niektóre w spółczesne kultury pierw otne lub elem enty epiki ludowej w gw arach i dialektach istniejących obecnie, okazałoby się, że procesy kom unikacyjne także dokonują się tam przede wszystkim drogą przekazów ustnych.
W naszej epoce wielu zatraciło wiarę w żywe słowo, stało się jedynie żongle ram i słów. Zwrócił na to uwagę Jam es Joyce w owym „eposie” XX wieku, jakim jest Ulisses·. Żyjem y w oceanic pustki, słowa utraciły jakąkolwiek busolę — poza oczyw iście literacką. N asza literatura (w tym i poezja) je s t tylko kom entarzem i wyjaśnieniem. Tymczasem słowo żywe jest oczywiste i nie w ym aga ani w yjaśnie nia, ani komentarza. Istnienie zostało zakryte niepokornym umysłem człowieka.
Zwyciężyło zatem słowo ГіІогоГісяіе: stwarza ono przestrzeń bytu człowieka, organizuje świat sensu. I nie wyobrażamy sobie, aby mogło być inaczej, gdyż słowo to organizuje także naszą w yobraźnię. M ożem y jednak w płynąć na sprawotość posługiw ania się słowem, co ma przynajmniej dwa cele praktyczne: komunikacyjny i perswazyjny. Lepiej operując słowem, zrozumiemy lepiej swego interlokutora lub lepiej przekonam y go do własnych racji. Tu odsłania się więc priorytetowe zadanie dla wszystkich, którzy' m ają wpływ na kształtowanie młodego pokolenia. W szak zbliżający się wiek XXI nazyw any je s t ju ż teraz erą inform acji i kom unikacji.
A w tych procesach nie m ożna ograniczyć się wyłącznie do kodów niewerbalnych. N a jakość sprawności komunikacyjnej ucznia winien zwracać uwagę każdy nauczy ciel od m atem atyka i inform atyka po biologa. O czywiście głów ną rolę odegrać powinni tu nauczyciele przedmiotów humanistycznych. Przeważnie jednak, zw ła szcza w szkołach średnich, zgodnie z podstawam i program ow ym i swych przed miotów, koncentrują się oni na treściach merytorycznych, na samym komunikacie, a nie na sposobach jego przekazu i nie oceniają stopnia sprawności komunikacyjnej uczniów. Istnieje więc osobny obszar wiedzy, niezbędny do praw idłowego porozu m iewania się, a raczej zaniedbany (troskę o niego pozostawiono nie zawsze sprawnej intuicji uczniów). Jest to wiedza o tym, kiedy i w jakich okolicznościach informacje m ogą być przekazane, jakiego języka używać w rozmowie z daną osobą, co wypada, a czego nie w ypada mówić, w jaki sposób należy prow adzić rozm owę. Z asady kom unikacji są podstaw ą do podejm owania przez człowieka określonych działań w czasie nadawania i odbierania komunikatów. Te właśnie zasady stały się rdzeniem program u autorskiego dla szkól średnich: K u ltu ra języka z re to ry k ą i, ja k sam a nazw a wskazuje, zostały wzbogacone o zapoznanie z umiejętnościami retorycznymi w ypracow anym i przez kulturę europejską oraz z informacjami na tem at rozwoju i p opraw ności ję z y k a w e w szystkich jeg o odm ianach. P rogram ów, p ow stały z inicjatywy Kazim ierza M isiołka, dyrektora Prywatnego Liceum O gólnokształcą cego PUH „D errata”, opracow ała Beata Gaj.
Cele nauczania przedmiotu Kultura języka z retoryką
1. Ukazanie kultury' (z akcentem położonym na sferę językową) jak o niezbędnego w arunku pełnego i twórczego uczestnictwa w życiu społecznym — działanie wychowawcze.
2. Wyćwiczenie i utrwalenie poprawnego używania języka polskiego w różnych sytuacjach komunikacyjnych.
3. Ułatw ienie zrozum ienia wielu zjawisk językowych w ystępujących wc w spół czesnej polszczyźnie.
4. Zaznajom ienie uczniów z przekazaną przez starożytność, a utrw aloną przez w spólną kulturę europejską, sztuką retoryki.
Przedm iot o nazwie K u ltu ra języka z re to ry k ą adresowany jest do uczniów szkól średnich, głównie liceum. Program nauczania tego przedmiotu zaw iera treści, które m ają istotne znaczenie dla kształtow ania oraz przygotow ania uczniów do czynnego uczestnictwa w życiu społecznym na przełomie XX і XXI wieku. Uczest nictwo w kulturze, rozumienie ciągłości rozwoju kultury zwłaszcza w jej aspekcie językow ym w inno ułatw ić młodym ludziom odnalezienie się we w spółczesnym
Beata G a j — Kultura języka z retoryką 93
św iecie. Tem po i ch arak ter zm ian cyw ilizacyjnych w ym agają od nas ciągłego zapoznaw ania się z nowymi w ynalazkam i, a przede wszystkim z coraz w iększą ilością informacji. Pomijanie wielu treści humanistycznych w program ach szkolnych (w tym w iedzy o starożytności czy filozofii) pow oduje, że w iedza zdobyw ana w szkole je st pobieżna i fragmentaryczna, z wyraźnie głęboko zarysow anym po działem na treści z pozoru przydatne tylko dla humanistów lub tylko dla uczniów 0 zainteresow aniach matematyczno-przyrodniczych. Przedm iot K u ltu r a języ k a z re to ry k ą powinien być próbą zacierania takiego podziału.
Jak skonstruowany jest program
Program dzieli się na dwa podstawowe działy: część teoretyczną i praktyczną. T reści nau czan ia zaw arte w części teoretycznej zostały podzielone na siedem głównych działów:
I. Język na co dzień (pochodzenie i odmiana imion i nazwisk, zwroty grzeczno ściowe, teksty użytkowe — curriculum vitae, podanie, protokół, form ularze, blankiety i kwestionariusze).
II. Język polski jako narzędzie komunikacji (język ogólny a gwary, język mówiony a pisany, zróżnicowanie w zakresie obu tych odm ian, oficjalna i nieoficjalna wersja polszczyzny).
III. Słownictwo i frazeologia. IV. Składniowa budowa wypowiedzi.
V. Rodowód polszczyzny, zmiany w jej rozwoju i współczesne tendencje rozw o jowe języka polskiego.
VI. Stylistyka a retoryka (odmiany stylistyczne polszczymy, sztuka argum entacji i perswazji, prowadzenia rozmowy i przemawiania).
VII. Popraw ność językow a i jej związek z kulturą człowieka (wyznaczniki norm y językowej, puryzm a kultura języka, kryteria wartościow ania wypowiedzi). Nauczyciel ma do dyspozycji w ykaz treści programowych, uwagi o realizacji program u i przykładowe scenariusze lekcji. Dla każdej z klas od I do IV szkoły średniej przygotowano ok. 40 jednostek lekcyjnych (1 godzina tygodniowo).
Równolegle z niezbędną wiedzą teoretyczną przewidziano, zgodnie z antyczną zasadą „ludcndo docerc” (lac. bawiąc uczyć), praktyczne ćwiczenia w mówieniu 1 pisaniu. Począwszy od ćwiczenia podstawowych form wypowiedzi (zarówno ust nie, jak i pisemnie), takich ja k np. opis, charakterystyka, opowiadanie, sprawozdanie i streszczenie, po teksty publicystyczne i literackie. W ćwiczeniach skoncentrowano się na języku jako tworzywie wypowiedzi, zaś ich tem atyka jest proponow ana przez sam ych uczniów, co zachęcić ma klasę do większej aktywności.
Przykład realizacji programu
D ział I: Język na co dzień
Treści programowe:
Imię i nazwisko w życiu i w języku. Pochodzenie, znaczenie i odm iana imion i nazwisk.
Przykładowy scenariusz lekcji:
1. Zw rócenie uw agi na jednostkow e i niepow tarzalne znaczenie wyrazów, p eł niących role imion i nazwisk.
2. H istoria imion i nazwisk (imię jako określenie cech danej osoby bądź życzenia dla niej; funkcja społeczna i oficjalna nazwisk, ich pojawienie się w Polsce ok. X II w., pochodzenie nazwisk).
3. Popraw na odm iana imion i nazwisk (dopełniacz 1. p. nazw isk typu: N ow a- kówna oraz K owalska. Janicką; nazw iska i nazwy żon zakończone na -owa, nazw iska męskie z końcówką -o ).
4. W spólne objaśnianie własnych imion i nazwisk na podstawie Słow nika etym o logicznego języka polskiego A. Brücknera i K sięgi naszych im ion J. Bubaka. 5. Część praktyczna: rekapitulacja lekcji — ćwiczenia:
a) W ypisz kilka znanych ci nazwisk. Spróbuj uzasadnić (ustnie) ich pocho dzenie, np. od imienia, cechy, zawodu, nazwy etnicznej lub pospolitej. b) Sporządź notatkę na tem at własnego imienia.
c) N apisz krótką rozprawkę pt. „Imię a osoba” (ćwiczenie dodatkowe). 6. Z adanie domowe: wypisz po pięć imion i nazwisk, których aiaczenie i pocho
dzenie umiesz uzasadnić. Możesz posłużyć się np. książką telefoniczną.
Uwagi o realizacji programu
Program w prow adzono po raz pierwszy w roku szkolnym 1996/97 w P ry w atnym Liceum Ogólnokształcącym PUH „D errata” w klasach od 1 do III w w y miarze jednej godziny lekcyjnej tygodniowo. Uczniowie korzystali z przygotowanych specjalnie dla nich bądź kserowanych materiałów. Obecnie w ykorzystuje się pod ręcznik dla szkól średnich W spółczesna polszczyzna autorstw a Jadw igi K owali- kowej i Urszuli Żydek-Bednarczuk, którego pierwsze wydanie ukazało się nakładem Spółki Wydawniczej „Od nowa” s. c. w Krakowie w roku 1996, a który obejm uje wiele zagadnień omaw ianego program u. Od początku jego realizacji szczególną uw agę zw racano na stronę praktyczno-ćw iczeniow ą. N ie są bow iem tajem nicą niedom agania znacznej części polskiej młodzieży w tworzeniu komunikatów
żarów-Beata G a j — Kultura języka z retoryką 95
no ustnych J a k i pisemnych. N ie miejsce tu na analizę w zm iankow anego zjawiska. Z pewnością nie pozostaje ono bez związku z doborem literatury i prasy, która coraz bardziej adresow ana jest do oka odbiorcy (stajemy się coraz bardziej „cyw ilizacją o k a ” w odróżnieniu od sięgającej korzeniam i w staro ży tn o ść g reck o -rzy m sk ą „cyw ilizacji u ch a”). Z drugiej strony w iedza o języku pisarzy, z ja k ą uczniow ie sp o ty k ają się na lekcjach polskiego, o stylistycznych osobliw ościach poezji m a niemal zerow ą użyteczność dla przygotowania ucznia do uczestnictwa w aio rm ałi- zow anych sytuacjach kom unikacyjnych: w życiu obyw atelskim , środow iskow o- -zaw odowym , tow arzyskim . W zory mowy poetyckiej nie na wiele przydadzą się kom uś, kto m a dopiero posiąść umiejętność wysławiania się poprawnego, możliwie treściw ego i ekonomicznego — stosownie do ro an aity ch w ym agań powszechnej praktyki społecznej. Odkrycia, a nawet zuchwałości mowy literackiej może w swej działalności werbalnej wyzyskać tylko ktoś, kto sposób mówienia czy pisania zaczął zauw ażać jako problem, komu nie wystarczają ju ż opanowane przezeń standardowe form y w ysłow ień i św iadom ie poszukuje bardziej w yrafinow anych środków ekspresji. Stąd wynika również użyteczność program u K u ltu ra języ k a z re to ry k ą d la nauczania literatury na lekcjach polskiego.
Pod koniec roku szkolnego, w którym po raz pierwszy realizow ano ów pro g ra m , p rzeprow adzono w śród uczniów anonim ow ą m ini-ankietę. T rzydziestu uczniów poproszono o odpowiedzi na następujące pytania:
1. Co sądzisz o nowym przedmiocie K u ltu ra języka z re to ry k ą ? 2. Co chciałbyś an ien ić w realizacji tego programu?
W większości odpowiedzi na pytanie pierwsze podkreślano korzyści wynikające z nowego przedmiotu dla lekcji polskiego. Aż 90% badanych stwierdziło: „lekcje te pom agają mi w języku polskim”, „dzięki K u ltu rze języka z re to ry k ą łatwiej piszę w ypracow ania i płynniej odpowiadam na innych przedm iotach”, „nowy przedm iot na pewno pomoże mi w m aturze z polskiego”.
S pośród propozycji przedstaw ionych w odpow iedzi na drugie z pytań n a j istotniejsze dotyczyły treści program ow ych działu dragiego. Proponow ano om a w ianie tego, co czytają uczniowie z własnego wyboru. Znamienne, zważywszy że szkoła, zapatrzona dotąd w arcydzieła, z obojętnością odnosi się do czytań, które młody człowiek uprawia poza jej ramami instytucjonalnymi. Lektura szkolna nie jest jedynym jeg o obcow aniem z literaturą. Często czyta rów nież w e w ł a s n y m i m i e n i u . Czytane książki to zwykle teksty i gatunki przez szkolę ignorowane, rekomendowane zaś często przez grupy rówieśnicze. Jest to literatura spontanicznie akceptow ana, w yzw alająca osobiste reakcje, przeżyw ana ja k sen, m arzenie lub niecodzienna przygoda. Pomysl w ykorzystania tego nieoficjalnego nurtu lektur uczniow skich w ćw iczeniach sprawności językow o-kom unikacyjnej, a być może rów nież w budzeniu literackich gustów poprzez krytyczną refleksję, wydaje się być godnym zastanowienia.
Innym postulatem m łodzieży (w skazanym przez ok. 80% piszących) było rozszerzenie treści p rogram ow ych dotyczących dialektów i g w ar zw łaszcza w zakresie ćwiczeń. Młodzieży podobały się lekcje przewidziane jako zapoznanie się z gw arą danego regionu (w tym przypadku gw ara katow icko-m ysłowicka dialektu śląskiego). Przedstawienie pt. „Jasełka”, przygotowane w tejże gwarze przez m ło dzież na lekcjach K u ltu ry języ k a z re to ry k ą , uzyskało stuprocentow e poparcie.
Literatura
A r y s t o t e l e s : Poetyka. Tłum . H. Podbielski. W rocław 1989. B u b a k J. : K sięga naszych imion. W arszawa 1994.
C e g i e l a A. i M a r k o w s k i A.: Z polszczyzną za p a n brat. W arszawa 1986. C z e r w i ń s k i M.: Profile kultury. W arszawa 1978.
J a s i ń s k i B. : Słowo w filo z o fii i słowo w poezji. „Poezja” 1991, n r 3. K o r o 1 к o M. : Sztuka retoryki. W arszawa 1993.
K o w a l i k o w a J., Ż y d e k - B e d n a r c z u k U.: W spółczesna polszczyzna. Podręcznik języka polskiego dla klas Ι- V szkól średnich. K raków 1996. K u b i a k Z.: O becność tradycji antycznej. „Znak” nr 440, Kraków 1992. S k o r u p k a S. (red.): M ały słownik języka polskiego. W arszawa 1989. M a r k o w s k i A.: Polszczyzna końca X X wieku. W arszawa 1992. P a r r y M .: L ’épithéte traditionale dans Homère. Paris 1923.
S ł a w i ń s k i J.: Literatura w szkole: dziś i jutro. „Teksty” nr 5-6. Warszawa 1977. S t a r z e c H.: K ultura literacka — wychowanie literackie. W arszawa 1981. W i e r z b i c k a A.: Język i naród: p olski los i rosyjska su d ’ba. „Teksty drugie”
