PIOTR SZU K A L SK I, W A N D A N O W A K -SA PO TA Uniwersytet Ł ódzki
UMIERALNOŚĆ STULATKÓW
1. W P R O W A D Z E N IE
Jednostki dożyw ające w ysokiego w ieku - zw łaszcza ekstrem alnie w ysokiego - zaw sze cieszyły się zainteresow aniem sw ego otoczenia, które usiłując ustalić przyczyny osiągnię cia długow ieczności dopatryw ało się ich w szczególnych osobistych przym iotach nesto rów. O bszarem szczególnych m itów był poziom um ieralnos'ci nestorów . B rak było bow iem w czasach now ożytnych w zasadzie aż do połow y w ieku X X w iarygodnych badań staty stycznych pozw alających na określenie zależności pom iędzy ekstrem alnie zaaw ansow anym wiekiem a um ieralnością. D otyczyło to w zasadzie w szystkich sędziw ych starców, za k tó rych uznać należy osoby w w ieku 75 lat i w ięcej. Im d an a grupa była starsza, tym nieści słości były w iększe, prow adząc do ro zp ow szechniania się m itów odnośnie do um ieralno ści grupy interesującej nas w n iniejszym opracow aniu - stulatków .
Terminu stulatek używ ać m ożna w dw óch m ożliw ych znaczeniach, a m ianow icie na oznaczenie osoby w w ieku dokładnie 100 lat, bądź też na oznaczenie jednostki w wieku 100 lat i w ięcej. W p rzypadku p ierw szym term in ten o znacza osobę w dokładnym w ieku (tak jak m ów im y np. o sześciolatkach), podczas gdy w drugim p rzypisujem y m u szersze znaczenie, tożsam e np. z używ anym pojęciem „osiem dziesięciolatkow ie” , oznaczającym osoby z w chodzące w skład szerszej grupy wieku. W niniejszym opracow aniu term inu stula tek używać będziem y w drugim , szerszym znaczeniu. G dy chodzić będzie o osoby w w ie ku dokładnie 100 ukończonych lat, posługiw ać się będę term inem neostulatek. D odatko wo używać będziem y dw óch term inów : superstulatkow ie1 i sem i-superstulatkow ie, na ozna czenie odpow iednio osób w w ieku 110 lat i w ięcej oraz 105-109 lat.
U m ieralność osób m ających przynajm niej sto lat - p roblem atyka niniejszego opraco wania - staje się obecnie coraz bardziej aktualna w badaniach aktuarialnych. Z godnie bo wiem z najnow szym i prognozam i dem ograficznym i zakładającym i w ystępow anie dalszej kompresji um ieralności i zachorow alności2, w p rzyszłości czeka nas „eksplozja stulatków ”
1 W literaturze anglojęzycznej używ any je s t od kilkunastu lat term in supercentenarian, którego dosłow nym polskim odpow iednikiem je s t term in „nadstulatek” . Z w ażyw szy jed n ak że na fonetyczną zbieżność z pow szech nie używanym słow em „nastolatek” w ydaje się uzasadnionym korzystanie raczej z form y „superstulatek”, for my nie w ywołującej żadnych tego typu skojarzeń.
2 Terminy te oznaczają odpow iednio: kom presja um ieralności - zaw ężanie się przy jednoczesnym przesu waniu się wzw yż górnej granicy przedziału wieku, w którym w danej zbiorow ości koncentrują się zgony; kom presja zachorow alności - przesuw anie się na później i zaw ężanie się szerokości przedziału w ieku, w którym występują pow ażne, prow adzące do niepełnospraw ności i zgonu choroby.
(zob. [Szukalski, 2001; 2002b]). P rzykładow o, w e F rancji szacunki w skazują, iż spośr osób urodzonych w 1950 roku je d y n ie ok. 1,5% m ężczyzn i 6% ko b iet dożyje wieku 100 lat. Jednoczes'nie przy zało żen iu u trzy m y w a n ia się o becnego, szy b k ieg o tem pa spadku um ieraln o ści o sią g n ęło b y w sp o m n ian y w iek sp o śró d u ro d zo n y c h w roku 2001 już 5% m ężczyzn i 16% kobiet [Vallin, M esie, 2001: 4]. Z kolei regionalne tablice C o a le’a-Deme- n y ’ego (m odel p ó łnocny), z przeciętn y m trw aniem życia n o w orodka rów nym 92,5 roku dla obu płci w skazują, iż w przypadku realizacji takiego d opuszczalnego zarów no z teore tycznego, ja k i rzeczyw istego w ariantu ew olucji um ieralności3, w ieku 100 lat dożywać ma na 100 tys. urodzonych 25934 m ężczyzn i 27002 k obiet [B uettner, 2002: 18-19]
2. TABLICE TRWANIA ŻYCIA DLA STULATKÓW W PRZESZŁOŚCI
Niestety, w spom niany ju ż rozw ój m itów odnoszących się do um ieralności osób osią gających ekstrem alnie w ysoki w iek w w arunkach generalnie niskiego prawdopodobieństwa dożycia do w ieku sędziw ego spraw iał, iż w zasadzie dane dotyczące um ieralności stulat- ków p ochodzące sprzed połow y X X w ieku je d y n ie w n ielicznych p rzypadkach i w nie w ielkim zakresie uznane być za w iarygodne. P am iętać bow iem m usim y o powszechnych w przeszłości przy okazji spisów pow szechnych, stanow iących bazę do szacow ania natęże nia zgonów tendencjach do zaw yżania i zaok rąg lan ia w ieku. Z nakom itym przykładem w tym w zględzie są w yniki spisów p row adzonego w P olsce w okresie m iędzyw ojennym 4, a zw łaszcza spisu z 1935 roku z Jugosław ii, którego fragm ent odnoszący się do ludności w w ieku 100 i w ięcej lat zam ieszczam poniżej [Annuaire 1939: 110].
W iek Liczba dożyw ających Wiek Liczba dożyw ających
100 537 110 39 101 202 111 15 102 48 112 2 103 34 113 5 104 44 114 5 105 55 115 8 106 22 116 3 107 17 117 6 108 10 118 3 109 35 119 4 120 i więcej 30
A zatem w Jugosław ii połow y lat 1930., kraju o niskim po zio m ie rozw oju gospodar czego i d em ograficznego m iałoby być o gółem 1124 stulatków , co daje 163 stulatków na m ilion m ieszkańców , w ielkość nie n o tow aną obecnie w żadnym z krajów uznaw anych za oazy d ługow ieczności (zob. [Szukalski, 2001]). W skazuje to jed n o zn a cz n ie na skalę za w yżania w ieku - p o rów nując z państw am i o podobnym poziom ie rozw oju gospodarczego
3 N ajnow sza prognoza O N Z z roku 2000 zakłada w wersji najbardziej praw dopodobnej, iż w roku 2050 m ieszkanki Japonii, kraju o najniższym natężeniu um ieralności, szczycić się będą trw aniem życia noworodka rów nym 92,4 roku.
4 W przedm ow ie do tablic trw ania życia dla lat 1931-1932 znaleźć m ożna zastrzeżenie autorów owych ta blic m ów iące o niskiej w edle ich oceny w iarygodności danych w yjściow ych odnoszących się do um ieralności w pierw szym roku życia oraz d la osób sędziw ych.
i demograficznego, lecz o w iarygodnej statystyce ludności, sądzić m ożna, iż liczba stulat- ków została zaw yżona kilkudziesięciokrotnie.
Dopiero w p row adzenie ew idencji ruchu naturalnego ludności um ożliw ia p ozyskiw a nie wiarygodnych danych - n iestety ze stuletnim o późnieniem (co spraw ia, iż np. w szel kie dane odnoszące się do u m ieralności stulatków w U SA , kraju o najw yższej liczbie osób deklarujących osiąganie ekstrem aln ie w ysokiego w ieku, traktow ane będ ą być m ogły z całą powagą dopiero za 50 lat - kraj ten w p row adził o bow iązek ew idencji ludności na terenie całego swego obszaru dopiero w latach czterdziestych X X w ieku). O granicza to tym sa mym znacznie obszerność m ateriału statystycznego, na pod staw ie którego m ożna p row a dzić analizę d łu gookresow ych p rzem ian um ieralności stulatków .
Pierwszym w m iarę rzetelnym , tj. bazującym na m ateriale statystycznym p o chodzą cym z Szwecji, F rancji, S zw ajcarii i H olandii, czyli państw o d znaczających się w czesnym wprowadzeniem obow iązku rejestracji urodzeń i zgonów , było o p u blikow ane w roku 1951 na łamach francuskiego czaso p ism a „P opulation” o pracow anie au to rstw a P au la V incenta [1951]. W ykorzystał on w celu u zy skania inform acji odnoszących się do um ieralności je d nostek sędziw ych i ekstrem alnie starych m etodą rekonstrukcji generacji, co oznaczało łą czenie danych o liczb ie o sób w y sp ec y fik o w a n y ch ze w zględu na w iek w chw ili zgonu pochodzących z k olejnych lat w sposób u m ożliw iający u stalenie liczebności danej genera cji w danym w ieku.
Metoda ta została ponow nie w ykorzystana przez F rançoise D epoid [1973] blisko ćwierć wieku później, w celu określenia zm ian w p oziom ie u m ieralności osób sędziw ych p om ię dzy okresem przed w o jen n y m a pow o jen n y m ćw ierćw ieczem . P oniżej w tab. 1 zam iesz czone zostały najw ażn iejsze dane odnoszące się do u m ieralności stulatków w obu w spo mnianych ok resach (zazn aczy ć chciałb y m , iż w ielk o ści o b lic zo n e zo stały na p odstaw ie
Tab. 1. U m ieralność stulatków w S zw ecji, F rancji, S zw ajcarii i H olandii w okresie przed- i powojennym (praw dopodobieństw o zgonu w w ieku x lat q x razy 10000, dalsze trw anie
życia w w ieku x lat ex w latach)
Wiek Mężczyźni Kobiety
O kres przedwojenny* L ata 1948-1970** Okres przedwojenny* Lata 1948-1970**
1x ‘ x 9x ex ?x e, Î X ‘ x 100 5380 1,26 4870 1.47 47 9 0 1,37 43 9 0 1,66 101 5100 1,21 4770 1.45 5220 1.21 44 1 0 1.60 102 60 0 0 0 .9 8 4960 1,38 5700 1,09 46 1 0 1.51 103 75 0 0 0 .8 4 5080 1,29 63 0 0 0,9 7 48 6 0 1,43 104 4 0 0 0 # 1,22 5380 1.16 60 0 0 0.8 8 5100 1.36 105 70 0 0 # 0,73 5900 1,01 80 0 0 # 0 ,5 6 4870 1.34 106 10000# 0 ,3 8 71 0 0 # 0,83 10000# 0,3 8 49 0 0 1,18 107 75 0 0 # 0 .9 0 64 0 0 0,90 108 0 # 1.40 73 0 0 # 0,7 4 109 10000# 0.4 0 75 0 0 # 0,65 110 10000# 0,41
* - wielkości oszacow ane na podstaw ie danych pochodzących z czterech krajów: Francji (lata 1929-1938), H olandii (1925-1939), Szwajcarii (1914-1948) i Szw ecji (1914-1945);
** - w ielkości oszacow ane na podstawie danych pochodzących z czterech krajów: Szwajcarii (lata 1948-1970), Szwecji (1945-1967), H olandii (1945-1970) i Francji (1948-1969);
# - oszacow ano na podstaw ie mniej ja k 30 przypadków. Źródło: [Depoid, 1973: 776-777],
niew ielkiej liczby obserw acji, co o znacza znaczną podatność na zn iekształcenia związane z zaw yżaniem i zaokrąglaniem w ieku - zob. np. p oziom u m ieralności w śród mężczyzn w w ieku 108 lat w okresie p óźniejszym , w ynikający z braku choćby je d n eg o zgonu w tym w ieku w b ad an y m okresie).
Już naw et p o bieżny przegląd danych zaw artych w tablicy 1 p ozw ala na stwierdzenie p ow olnego ob n iżan ia się praw dopodobieństw zgonów w an alizow anym okresie niezależ nie od analizow anego w ieku (w idoczne je s t to zarów no w p rzypadku rocznych prawdopo d obieństw zgonów , ja k i ich syntetycznej m iary, ja k ą je s t dalsze trw anie życia osoby w danym w ieku). Stanow i to ustalenie odm ienne do obow iązującego do lat 1960. kanonu myśli aktuarialnej, uznającego, iż redukcja poziom u um ieralności nie dotyczy je d n o ste k najstar szych, których p raw dopodobieństw a zgonu zd eterm inow ane są n iezależnym i czynnikami biologicznym i.
N iezależnie od zm niejszania się poziom u um ieralności w okresie pow ojennym nadal w pop u lacji stulatków następow ał szybki proces u byw ania jed n o ste k , albow iem wśród naj m łodszych z n ich p raw dopodobieństw o zgonu w ynosiło blisko 0,5, w populacji semi-su- perstulatków dochodząc do 0,7-0,8. P am iętać je d n a k m usim y o niew ielkiej liczbie obser w acji, utrudniającej u stalenie rzeczyw istego (tj. nie n arażonego na w pływ efektu chwili) po zio m u u m ieralności n ajstarszy ch stulatków . P o d k reślić p rzy tym należy, iż w świetle danych statystycznych bardziej narażenie na zgon byli w całym okresie - w zasadzie nie zależnie od w ieku (pew ne odejścia od tej zasady w okresie p rzedw ojennym skłonny je stem zrzucić na karb nieścisłej ew idencji w ieku w chw ili zgonu) - m ężczyźni. Ich umie ralność stale je s t ró w n a u m ieralności ko b iet starszych o ok. 2-3 lata. Z w ażyw szy na wy ższy p oziom selektyw ności (tj. w ym ierania je d n o ste k o słabszym stanie zdrow ia) wśród m ężczyzn św iadczy to zapew ne o g enetycznych u w arunkow aniach nadum ieralności męż czyzn.
3. UM IERALNOŚĆ OSÓB DŁUGOW IECZNYCH WE W SPÓŁCZESNYCH TABLICACH TRWANIA ŻYCIA
O becnie publikow ane tablice trw ania życia dla krajów rozw iniętych standardow o rzadko za w ierają inform acje o um ieralności stulatków . A by m óc o szacow ać praw dopodobieństwo zgonów , n iezbędna je s t u w iarygadniająca szacunki „m asa k rytyczna” stulatków . Zważyw szy na fakt, iż obecnie w krajach rozw iniętych p rzypada z reguły około 70-100 stulatków na m ilion m ieszkańców estym acja param etrów tablicy trw ania życia d la osób ekstremalnie sędziw ych m oże być d okonana je d y n ie dla państw d ysponujących odpow iednio liczną lud nością. W yciągnąć m o żn a stąd p ro stą zasadę: im ludniejszy kraj, tym m ożliw ość opraco w ania tablicy trw ania życia kończącej się w w yższym w ieku.
P ow yższe, b azujące na przesłankach teoretycznych stw ierdzenie je d n ak ż e nie do koń ca p okryw a się z praw dą. Jak w skazują choćby dane zaw arte w tablicy 2, prezentującej praw dopodobieństw a zgonów stulatków d la trzech ro zw iniętych państw św iata (niewielka liczb a tablic w ynika z faktu, iż zdecydow ana w iększość ośrodków je przygotow ujących ja k o g órną granicę w ieku, dla którego dokonuje się estym acji param etrów , przyjm uje wiel kość 95, 99, bądź 100 lat), obok państw ludnych znaleźć m ożna rów nież i kraj o niedu żym p o tencjalne dem ograficznym - S zw ecję. Jako m aksym alny w iek p rzyjm uje się odpo w iednio: w Szw ecji 110 lat, w e W łoszech 105, zaś w S tanach Z jednoczonych - 120 lat (poniżej w tablicy podałem je d y n ie w artości do w ieku 110 lat, aby nadm iernie nie w ydłu żać zapełnionej tylko w je d n ej kolum nie tabeli, tym bardziej, iż dane dotyczące
wiarygod-nosci wieku osób ekstrem alnie starych w U S A uznaw ane są za godne je d y n ie ograniczo nego zaufania [K anisto, 1994: 16]).
Tab. 2. P raw dopodobieństw a (razy 100000) zgonu stulatków w S zw ecji, W łoszech i U SA - lata 1990.
Wiek Wiochy 1994 Szwecja
1995-99 USA 1999 W łochy 1994 Szwecja 1995-99 USA 1999 M ężczyźni K obiety 100 40680 41437 37130 43919 34997 32511 101 43261 43778 38987 47611 37204 34461 102 45932 46188 40936 51449 39476 36529 103 48688 48672 42983 55408 41815 38721 104 51519 51233 45132 59456 44222 41044 105 53873 47388 46702 43507 106 56593 49758 49257 46117 107 59390 52246 51889 48884 108 62291 54858 54599 51817 109 65196 57601 57387 54926 110 68182 60481 60249 58222
Źródło: Istat, A nnuario Statistico Italiano 1998, Rom a 1998: 56; Statistics Sweden, Statistik Arsbokför Sverige 2001, Stockholm 2001: 69; dla U SA dane zam ieszczone na stronie internetowej www.ssa.gov
Przedstaw ione pow yżej dane są generalnie zgodne ze sobą - w śród m ężczyzn różnica pomiędzy m aksym alnym a m inim alnym p raw dopodobieństw em nie je s t w iększa niż 15% wartości m inim alnej w śród je d n o ste k najm łodszych, narastając je d n ak ż e z w iekiem , w ięk sze różnice dostrzec m ożna w populacji kobiet, gdzie p oziom u m ieralności kobiet w U SA wyraźnie o dbiega od tego odnotow anego w e W łoszech5. P om im o w spom nianych rozbież ności w idoczna je s t zgodność odnośnie do tem pa zw iększania się w artości praw dopodo bieństwa zgonu w raz z w iekiem .
Podkreślenia godnym je s t fakt, iż po 100. roku życia um ieralność w U SA je s t stale niższa - i to niekiedy znacznie - niż w pozostałych krajach. W yjaśnienia tego faktu doszu kiwać się m ożna na dw a sposoby: po pierw sze, w e w spom nianej ju ż niskiej w iarygodno ści danych odnoszących się do w ieku osób ek strem alnie starych w U SA (co w ynika z p ó ź nego w prow adzenia pow szechnej i obow iązkow ej rejestracji urodzeń); po drugie, niektó rzy badacze zdają się tw ierdzić, iż m ieszkańcy S tanów Z jednoczonych są populacją bar dziej heterogeniczną pod w zględem genetycznym niż m ieszkańcy innych krajów, co przekła da się na w iększą zm ienność w ieku w chw ili zgonu, p rom ującą dożyw anie do w ieku eks tremalnie zaaw ansow anego w nielicznych przypadkach [M anton i in., 1999: 325].
Podajm y rów nież inform acje o p raw dopodobieństw ie zgonu w U SA w w ieku pow yżej 110 lat. W przypadku m ężczyzn w ynosi ono odpow iednio (podaję w iek i praw dopodobień stwo): 111 - 0 ,6 3 5 0 4 9 ; 1 1 2 - 0 ,6 6 6 8 0 1 ; 1 1 3 - 0 ,7 0 0 1 4 1 ; 1 1 4 - 0 ,7 3 5 1 4 8 ; 1 1 5 - 0 ,7 7 1 9 0 6 ; 116 - 0,810501; 117 - 0,851026; 118 - 0,893577; 119 - 0,938256, zaś w przypadku k o biet: 111 - 0,617150; 112 - 0,654179; 113 - 0,693430; 114 - 0,735036; 115 - 0,771906; 1 1 6 -0 ,8 1 0 5 0 1 ; 117 - 0 ,8 5 1 0 2 6 ; 118 - 0 ,8 9 3 5 7 7 ; 119 - 0,938256. Z w ażyw szy na spora
5 Spośród praw dopodobieństw odnoszących się do tego sam ego w ieku bardziej w iarygodne dane odnoszą się do kobiet - w interesującym nas bow iem wieku w skaźniki fem inizacji dochodzą do 300-400 kobiet w prze liczeniu na stu m ężczyzn, co oznacza, że liczba kobiet w każdym w ieku je s t znacznie większa.
d yczne je d y n ie dożyw anie do statusu superstulatka, dane p ow yższe traktow ane powinny być raczej ja k o w ynik założeń leżących u podstaw estym acji niż ja k o w skazów ka co do rzeczyw istego poziom u u m ieralności superstulatków (np. dalsze trw anie życia liczone jest w przyw ołanych tablicach rów nież dla w ieku, którego nie dożyw a żadna z jednostek wcho dzących w skład w yjściow ej kohorty). Pam iętajm y bow iem , iż obliczenia T hatchera i współ p raco w n ik ó w [1998] b azu jące na n ajbardziej w iary g o d n y ch p aram etry czn y ch modelach w ym ierania osób bardzo starych w skazują na znacznie n iższą um ieralność superstulatków.
P oniew aż przedstaw ione w tab. 2 dane am erykańskie m ożna je d y n ie w arunkow o uznać, zaś trudno je s t jed n o zn a cz n ie bazow ać na danych pochodzących z W łoszech i z niewiel kiej pod w zględem p o tencjału ludnościow ego S zw ecji, w ydaje się, iż zasadnym jest od w ołanie się do innej bazy danych, bazy zgrom adzonej przez badaczy skupionych wokół duńskiego U niw ersytetu w O dense.
4. TABLICE TRWANIA ŻYCIA DLA STULATKÓW BADACZY Z ODENSE W n in iejszy m pu n k cie p rzed staw ić ch ciałb y m w y niki b ad a n ia prow adzonego przez badaczy skupionych w O środku B adań nad S tarzeniem się L udności duńskiego Uniwersy tetu w O dense, o środka sp ecjalizującego się w bad an iach dotyczących um ieralności osób sędziw ych i ekstrem alnie starych. Jeden ze w spółpracow ników w spom nianego Ośrodka, zm arły niedaw no F in Vainno K annisto w sw ym obszernym opracow aniu będących podsu m ow aniem kilku lat pracy nad grom adzeniem i analizą danych pochodzących z 28 państw św iata zaw arł bow iem rów nież i dane odnoszące się do u m ieralności stulatków [Kannisto, 1994], W przypadku przyw ołanego badania p rezentow ane dane są w ielkościam i zagrego w an y m i p o c h o d z ąc y m i je d y n ie z pań stw o c e n io n y c h ja k o n ajb ard ziej w iarygodne pod w zględem ew idencji ludności. M ianem takim ochrzczonych zostało czternaście, głównie europejskich, pań stw 6.
Tab. 3. P raw dopodobieństw a zgonu w w ieku 100 lat i w ięcej w latach 1950-1990 dla m ężczyzn (M ) i kobiet (K) - (razy 1000)
W iek 1950-1960 1960-1970 1970-1980 1980-1990 M K M K M K M K 100 499 440 460 417 453 395 421 368 101 426 438 470 419 459 409 425 383 102 471 445 467 425 457 425 430 397 103 492 490 497 458 492 437 464 420 104 (489) 478 560 474 492 469 442 433 105 (533) 500 (506) 499 541 500 451 459 106 (464) (605) 498 490 511 453 455 107 (634) 596 (511) 527 486 477 108 (567) 614 (547) 562 109 (666) 603 110 (525)
W naw iasach praw dopodobieństw a obliczone na podstaw ie populacji o w ielkości 30-100 jed nostek.
Źródło: [Kannisto, 1994: 102-103]
6 W ich skład wchodzą: A ustria, Belgia, D ania, A nglia i W alia, F inlandia, RFN , Islandia, W iochy, Holan dia, N ofw egia, Szw ecja i Szw ajcaria, dodatkow o spośród państw pozaeuropejskich Japonia.
Przyglądając się danym zaw artym w tab. 3 w idzim y, ja k w raz z przesuw aniem się do coraz bliższych nam ch ronologicznie czasów zw iększa się liczba stulatków (tj. opóźnia się moment, gdy praw d o p o d o b ień stw a zgonów obliczane są na p odstaw ie m alej liczby obser wacji), um ożliw iając tym sam ym oszaco w an ie w artości p raw d o p o d o b ień stw a zgonu (w tablicy pom inięto je g o w artość je ś li p o pulacja osób w danym w ieku była m niejsza niż 30 osób). Podejrzew ać należy rów nież, iż w biegiem czasu podnosi się w iek, dla którego otrzy mane wielkości są w iarygodne (tj. nie są p oddane silnym zniekształceniom ).
Zwróćmy uw agę na fakt, iż naw et dla osób n ajstarszych p raw dopodobieństw o zgonu jest dalekie od w skazania, iż m am y do czy n ien ia ze zd arzeniem pew nym . Skądinąd w ąt pić należy, iż taki w iek istnieje, a je śli tak, czy nie należałoby m ów ić o w ieku b liskim 125 lat - nie w ynika to ani z prac bazujących na param etrycznych m odelach trw ania życia [That cher i in., 1998], ani z przesłanek odnośnie do m aksym alnego w ieku, do którego m ożna dożyć [Szukalski, 2002c]. Z w ażyw szy na coraz p o w szechniejsze głosy o ruchom ym cha rakterze takiego w ieku (tj. zależnym od ogólnego p oziom u um ieralności, odzw ierciedlają cego stan zdrow ia i p oziom rozw oju społeczno-ekonom icznego danej zbiorow ości, oraz od wielkości danej populacji), oczekiw ać należy, iż rów nież i w przyszłości opracow yw a ne tablice trw ania życia dla stulatków nie będą w skazyw ać w ielkości praw dopodobieństw a zgonu bliskich jedności.
Kolejną intrygującą k w estią je s t w yłaniające się z w ielkości zaw artych w tab. 3 relatyw nie słabe tem po w zrostu praw dopodobieństw zgonu w raz z w iekiem . Te ostatnie w ykazują niekiedy zadziw iającą stabilność, p o tw ierdzając konieczność odw oływ ania się do specjal nych m odeli w ym ierania w przypadku je d n o ste k sędziw ych [Szukalski, 2002a]. Jest to je d nocześnie przesłan k a do podejm ow ania prób form ułow ania now ych k o ncepcji teoretycz nych odnośnie do przebiegu i charakteru procesu starzenia się. Je d n ą z takich koncepcji jest rozw ijana p rzez m ałże ń stw o G aw riło w ó w te o ria n ie za w o d n o ści ( reliability theory) [Gavrilov, G avrilova, 2001], w edle której w zrost um ieralności w raz z w iekiem , ja k i do strzegalne w p ó źniejszym w ieku zatrzym anie się tem pa w zrostu um ieralności są nieunik nioną cechą w szystkich m odeli starzenia się, zakładających, iż proces starzenia się polega na stopniow ym ak um ulow aniu się p rzypadkow ych uszkodzeń. Jeśli uszk o d zen ia organi zmu pojaw iają się nie na je d n y m , lecz w w iększej liczbie etapów , w rezultacie w idoczne jest w ystępow anie i zanikanie w zrostu intensyw ności um ieralności. W organizm ach pro stych bow iem u szkodzenie prow adzi do zgonu (jego p raw dopodobieństw o je s t stałe), pod czas gdy w bardziej skom plikow anych organizm ach p o siadających fizjologiczne rezerw y na pierw szym etapie m am y do cz ynienia z w zrostem u m ieralności w w yniku akum ulacji losowych szkód, n astęp n ie za ś gdy szkody w y czerp u ją rezerw y fizjo lo g iczn e organizm skomplikowany p rzek ształca się w organizm prosty, w któ ry m k ażd a n o w a szkoda p ro w a dzi do zgonu. W rezultacie um ieralność osiąga stały poziom . T eoria niezaw odności pro wadzi naw et do p rzew idyw ania spadku poziom u um ieralności osób ekstrem alnie starych wskutek w zrostu w ynikającej z procesu w ym ierania h eterogeniczności populacji.
5. PODSUMOW ANIE
N ajw ażniejszym w n io sk iem p łynącym z n iniejszego tekstu je s t najpraw dopodobniej stwierdzenie, iż brak je s t em pirycznych dow odów na istnienie pułapu w ieku, m aksym al nego w ieku, ja k ie g o dożyć m oże człow iek. S zacunki pochodzące z badań nad stulatkam i wskazują bow iem , iż choć p raw dopodobieństw a zgonu w śród osób ekstrem alnie starych są bardzo w ysokie, z reguły przekraczające w artość 0,4 (za w yjątkiem kobiet w w ieku
100-101 lat) i d ochodzące do 0,67, przy jm u ją w artość n iższą od jed n o ści. Tym samym doży w anie do ekstrem alnie zaaw ansow anego w ieku je s t je d y n ie p o chodną coraz większej licz by je d n o ste k dożyw ających statusu stulatka, sem i-superstulatka, superstulatka i zmniejsza jącej się z upływ em czasu um ieralności w trakcie w szystkich faz ontogenezy. Poziom umie ralności po osiągnięciu setnego roku życia - choć w ysoki - ch arakteryzuje się bowiem, ja k w skazują dane zam ieszczone w niniejszym w ystąpieniu, tendencją do obniżania się wraz
z p rzechodzeniem do czasów coraz bardziej nam w spółczesnych.
C zy zatem o znacza to, iż w przyszłości m asow o dośw iadczać będziem y obecności stu- latków ? W iele na to w skazuje, gdyż - przyw ołajm y dane zacytow ane w e w stępie - przy dalszym p rzeciętnym trw aniu życia now orodka rów nym 92,5 roku w ieku 100 lat dożywać m a na 100 tys. urodzonych 25934 m ężczyzn i 27002 kobiet. P ublikow ane tablice zatrzy m ują się na w ieku stu lat, tym niem niej przew idyw ać m ożna, iż w ysoka będzie również i liczba je d n o ste k je sz c z e starszych, z zastrzeżeniem , iż w p rzeciw ieństw ie do gwałtownego w zrostu w p rzyszłości liczby neostulatków i osób starszych o rok, dw a, pięć nie należy oczekiw ać w ielkiej bezw zględnej liczby superstulatków (w edług tablic trw ania życia dla stulatków p raw dopodobieństw o dożycia przez osobę w w ieku 100 lat m om entu osiągnię cia statusu superstulatka o b liczone na podstaw ie zbiorczych danych z lat 1970. i 1980. po chodzących z 14 państw św iata o najw yższej w iarygodności ew idencji ludności wynosiło: 0,000372 dla p o pulacji m ężczyzn i 0,000702 dla populacji kobiet [K annisto, 1994: 52]).
P rzew idyw ana w p rzyszłości „eksplozja stulatków ” [Szukalski, 2001] spraw ia jednak że, iż ju ż dziś przygotow ując się na je j nadejście pow inniśm y bacznie przyglądać się wszel k im jej przejaw om , w tym i tym d otyczącym u m ieralności osób ekstrem alnie starych.
B IB L IO G R A F IA :
A nnuaire statistique de la Royaum e de Yugoslavie 1938-1939, 1939, Livre IX, Beograd.
B u e 11 n e r Th., 2002, A pproaches and experiences in projected m ortality p a ttern s f o r the oldest old, referat prezentow any na konferencji “Living to 100 a n d beyond: survival at advanced ages” , 17-18.01.2002, Lake B uena Vista (referat dostępny na stronie internetow ej w w w .soa.org/research/Robine_V aupel_Final.PD F ).
D e p o i d F., 1973, La m o rta lité des grands vieillards, “Population” , vol. 28, n r 4-5, 755-791. G a v r i l o v L. A. , G a v r i l o v a N. S., 2001, The reliability theory o f aging and longevity, “Journal o f Theoretical B iology” , vol. 213 (czasopism o dostępne na stronie internetow ej: w w w .idealibrary.com ).
K a n n i s t o V., 1994, D evelopm ent o f oldest-old mortality, 1950-1990: E vidence fro m 28 developed countries, O dense M onographs on Population A ging, nr 1, O dense U niversity Press, O dense.
M a n t ó n K. G ., S t a 1 1 a r d A. E., C o r d e r L., 1999, The lim its o f longevity and their implications f o r health a n d m ortality in d eveloped countries, [w:] UN (U nited N ations), H ealth a n d mortality. Issues o f glo
bal concern, New York, 324-343.
S z u k a l s k i P., 2001, O soby stuletnie na św iecie i w Polsce, „W iadom ości S tatystyczne”, nr 6, 90-98. S z u k a l s k i P., 2002a, Param etryczne m odele w ym ierania osób bardzo starych, „W iadom ości Ubezpie czeniow e” , nr 3-4, 14-17.
S z u k a l s k i P., 2002b, Stulatkow ie - szkic dem ograficzny, „G erontología Polska”, vol. 10, nr 2, 62-68. S z u k a l s k i P., 2002c, M aksym alne trw anie życia - granice długow ieczności, „W iadom ości Statystycz ne” (w druku).
T h a t c h e r A. R. , K a n n i s t o V., V a u p e l J. W., 1998, The fo rc e o f m ortality at ages 80 to 120, “O dense M onographs on Population A ging” , nr 5, O dense U niversity Press, O dense.
UN (U nited N ations), 2001, World population prospects. The 2000 revision, vol. I: Com prehensive tables, New York.
V a 1 1 i n J„ M e s l é F„ 2001, Vivre au-dela de 100 ans, “Population et S ocietés” , nr 365, Fevrier. V i n c e n t P., 1951, La m o rta lité des vieillards, “Population” , vol. 6, nr 2, 181-204.
