Księgozbiór polskiej biblioteki ludowej w Bartągu

Wróblewski, Jan

Księgozbiór polskiej biblioteki

ludowej w Bartągu

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 137-156

1967

JA N W R Ó B L E W S K I

K SIĘ G O Z B IÓ R P O L S K IE J B IB L IO T E K I LU D O W EJ

W BA R T Ą G U

Je d n ą z n ajw ię k sz y ch tru d n o ści p rzy pro w ad ze n iu b a d a ń n ad h isto rią b i­ bliotek n a W arm ii i M azu rach przed 1945 r. stan o w i b r a k p e łn ej d o k u m en tacji k sięgozbiorów . D ochow ały się bow iem ty lk o fra g m e n ty n iek tó ry ch b ib lio te ­ czek К S to su n k o w o n a jle p ie j p rz e d sta w ia się d o k u m e n ta c ja W sch odn iopru s- kiego O d działu C e n tra ln e j B ib lio te k i P o lsk ie j w N iem czech, gd y ż d zięki s k r u ­ p u la tn o ści k ie ro w n ik a tego O d działu , P a w ła J a ś k a , zn am y d o k ła d n ą liczbę tom ów p oszczególn ych bib lio teczek w o k resie 1934— 1939, a n aw e t stru k tu rę d ziało w ą k sięgo z b io ru (b eletry sty k a , lite r a tu r a d la dzieci, lite r a tu r a p o p u la r­ n onaukow a) N ie m am y je d n a k d o k ła d n e j stru k tu r y ty tu ło w e j. (Z achow ał się ty lk o sp is jed n e g o kom pletu i to z P o w iś la ) 3. W sp ra w o zd a n ia ch n a to m ia st w y m ien ian e są ty lk o ty tu ły n a jb a r d z ie j lu b zu pełn ie n ie p o c z y tn e 4. G orzej jeszcz e p rz e d sta w ia się s y tu a c ja z o k resu p rze d p ie rw sz ą w o jn ą św iato w ą, k iedy na W arm ii i M azu rach istn ia ły b ib lio teczk i organ izo w an e p rze z T o w a ­ rzy stw o C zyteln i L u d o w y ch w P ozn an iu . W sw oich b a d a n iac h n ad czy teln ic­ tw em k sią ż k i p o lsk ie j w zaborze p ru sk im a u to r n in ie jsz eg o a rty k u łu od n alazł zale d w ie d w a w y k azy k sięgo z b io ró w b ib lio tek lu dow y ch z tego o k resu . Je d e n z nich pochodzi ze Ś liw ic, w pow iecie tu c h o lsk im 5, d ru g i za ś z B a r - tą g a w pow iecie o lszty ń sk im G. O ile je d n a k s p is śliw ick i p o sia d a szczegółow ą

1 B ib lio te k a M ich ała K a jk i, zab ezp ieczo n a p rzez E . S u k e rto w ą -B ie d ra w in ę , obecnie w depozycie O śro d k a B a d a ń N au k o w y ch im . W. K ętrzy ń sk ie g o (sk ład a się z k siąż e k z czy teln i organ izo w an y ch p rze z E. L ew an d o w sk ie g o , T o w a r z y s­ tw a C zy teln i L u d o w y ch w P o zn an iu i k sią ż e k w łasn ych ), b ib lio tecz k a po Jó z e fie K ra k o r z e z L e sz n a (k sią żk i pochodzą z T o w arz y stw a C zyteln i L u d o ­ w ych w P ozn an iu, z C e n tra ln e j B ib lio te k i P o lsk ie j w N iem czech — O d d ział: P ru sy W sch odn ie i w łasn e) o raz część b ib lio tek i z B r ą sw a łd u (k sią żk i z T o ­ w a rz y stw a C zyteln i L u d ow ych , Z w iązk u T o w arzy stw M łodzieży i C e n tra ln e j B ib lio te k i P o lsk ie j w N iem czech — O d d ział: P ru sy W schodnie) obie w p o ­ sia d a n iu a u to ra. P o n a d to 20 k sią ż e k z b ib lio te k i T C L w P u rd z ie , p o d aro w an e a u torow i przez m g ra T a d e u sz a O rack ie go z O stródy .

2 Zob. J . W r ó b l e w s k i , K się g o zb io ry W sch od n iop ru sk iego O ddziału C e n tra ln e j B ib lio te k i P o lsk ie j w N iem czech. P rz e gląd B ib lio teczn y , 1962, n r 2,

s s. 103— 121; tenże, B ib lio te k i p o lsk ie n a W arm ii, P o w iślu i M azurach, w la ­

tach 1933— 1939, P rz e g lą d H isto ry czn o -O św iato w y , 1962, nr 3, ss. 381— 414;

tenże, M a te ria ły z d zia ła ln o śc i C e n tr a ln e j B ib lio tek i P o ls k ie j w N iem czech —

O d dział: P ru sy W sch odn ie, K o m u n ik a ty M a zu rsk o -W a rm iń sk ie , 1961, n r 2,

ss. 454— 472.

3 S p is k o m pletu z 1937 r. z a w ie ra ją c e g o 50 tom ów z B e n o w a, pow . sz tu m ­ sk i, w p o siad an iu au to ra.

4 J . W r ó b l e w s k i , K się g o zb io ry , ss. 112, 116— 118; tenże: M ateriały , ss. 464 —469.

5 W ojew ód zkie A rch iw u m P ań stw o w e w B y d go szczy , L a n d r a th s -A m t in T u ch el 14, B ü ch er V erzeich n is d e r C z y teln ia L u d o w a in P ozn an zu Gr.

Sch lie w itz, ss. 274— 280. S p is ten za w ie ra 110 p ozy cji.

G W ojew ód zkie A rch iw u m P ań stw o w e w O lsztynie, sygn . IV /l/540a, k. 63— 66.

d o k u m en tację (tytuł, a u to r, w y d aw ca, m ie jsce i rok w y d an ia), to sp is z B a r - tą g a s k ła d a się tylko z sam y ch tytu łów , n ie zaw sze p ełn ych i co w ię ce j, p rz e ­ tłum aczonych n a ję z y k niem iecki. Ze w zględ u je d n a k n a je g o u n ik aln y c h a ­ ra k te r i w ażn ość d la b adań h isto rii b ib lio te k a rstw a na W arm ii i M azu rach au to r p o k u sił się o rek o n stru k cję p ie rw o tn e j p o s ta c i.7

* * *

C hociaż w ed łu g ostatn ich b a d a ń , p oczątk ów b ib lio te k a rstw a lu dow ego na W arm ii m ożna d o patry w ać się ju ż w 1863 r.,ß to je d n a k w ła ściw y je g o rozw ój n a stą p ił dopiero w ok resie d ziałaln o ści T o w arzy stw a C zyteln i L u d ow ych w P ozn an iu, tj. po 1880 r. N a W arm ii n ajw ię k sz y szczy t rozw oju n otu jem y w la tach d ziew ięćdziesiątych , k iedy d ele gatem T o w arzy stw a został m ian ow an y F ra n c isz e k S zcze p ań sk i z L a m k o w a 9. R ozw ój bib lio tek n a W arm ii był n ie ­ w sp ó łm iern ie w ięk szy an iż eli na sąsie d n ich M azu rach , co n a jle p ie j ilu str u je poniższa t a b e l a .10

Rok założenia

W arm ia M azu ry i inne pow iaty P ru s W sch.

(poza W arm ią)

R azem 1881 2 2 4 1882 5 1 6 1883 6 8 14 1884 2 7 9 1885 1 3 4 1886 6

_

zia-7 P rz y od szy fro w an iu poszczególn ych ty tu łó w au to r p o słu giw ał się S p ise m

k siąż ek poleconych przez k o m isją T o w arzy stw a M oralnych In te resó w , K a ta lo ­

giem k siąż e k poleconych przez D y re k c ją T o w arzy stw a O św iaty L u d o w e j i S p i­

sem k siąż e k poleconych przez T o w arzy stw o C zy teln i Lud ow ych w P ozn an iu.

P on adto pom ocne były tu k a ta lo g i k się g a rsk ie i an on sy zam ieszczan e w p ra sie d ziew iętn astow ieczn ej zaboru p ru sk iego . Z pow odu je d n a k b ra k u w O lsztynie odpow iedn iego w a rsz ta tu b ib lio graficzn e go , całość n ie m o gła b y -być w y kon an a, gd y b y n ie w y d a tn a pom oc B ib lio te k i P u b licz n e j m. st. W arszaw y (D ział In ­ fo rm acy jn o -B ib lio g raficz n y ), za co a u to r s k ła d a serd eczn e podziękow an ie.

8 Zob. J . W r ó b l e w s k i , P ie rw sz a p o lsk a b ib lio tek a lu d ow a n a W arm ii, K o m u n ik a ty M azu rsk o -W arm iń sk ie, 1966, nr 3, ss. 386— 390. A u to r ch ciałb y przy o k a z ji sp ro sto w a ć błąd, k tó ry zm ien ił za sad n icz y w n iosek a rty ku łu . O statn ie zd a n ie w inno brzm ieć: „I co n a jw a ż n ie jsz e , stw ierd zić, że w iążą się on e [tj. p o czątk i b ib lio te k a rstw a lu dow ego na W arm ii] n ie z P ozn an iem , ale z P om orzem G d ań sk im , k tó re w rozw oju b ib lio te k a rstw a lu dow ego w zaborze p ru sk im od egrało rów nież p ow ażn ą ro lę ” .

9 A . W а к a r, P rzeb u d zen ie n arod ow e W arm ii 1886— 1893, O lsztyn 1965, ss. 44 -49.

10 T a b e la op raco w a n a na p o d sta w ie a k t D eu tsch es Z e n tra larch iv , A b te ilu n g M e rse b u rg (dalej D Z M ) R ep. 77, Tit. 78, n r 29 A dh. A : D ie poln isch en V o lk s­

bibliotheken , B d . 1, u. 2.

” P rz e gląd O św iatow y, 1915, s. 21. S ze rz e j na te m a t rozw oju b ib lio tek p o l­ sk ich na W arm ii do roku 1920, zob.: J . W rób lew ski, Z d zie jó w k sią ż k i p o lsk ie j

na W arm ii w la tach 1880— 1920, P rz e gląd B ib lio teczn y , 1965, z. 4 ss. 221— 229.

łączy ruchu n arod ow ego. Je d n y m z tak ich d ziałaczy był Jó z e f K u p czy k z B a r ­ tąga, w pow iecie olszty ń sk im .

Jó z e f K u p czy k u rod ził się w 1849 r., zm arł 7 listo p a d a 1911 r . 12 S ły n ą ł ja k o w szech stron n ie u tale n to w an y m ieszk a n iec B a r tą g a . J a n P alm o w sk i z t e j ­ że w si w spom in a, że „b y ł to w ie lk i m ą d ra la , w szy stk o u m ia ł zrobić, rzeźbił fig u rk i do k ościoła, sam p o b u d o w ał ład n y , p ię tro w y dom , w y k o n a ł też m a ­ te ria ł: cegłę i p u sta k i, w łasn o ręczn ie sp o rz ąd ził d o k u m en tację... leczy ł lu d zi ziołam i, k tó re zb iera ł n a łą k a c h i p olach ...” ł3. J a k p o d a ją źró d ła n iem ieckie, był on tak ż e tzw. „p o k ątn y m d o ra d c ą ” (W in k e lk o n su lta n t)14. Z n aleziono jego w iersze, ale tru d n o stw ie rd zić, czy n a p is a ł je sam , czy ty lk o s k ą d ś p r z e p i­ s a ł 15. P ew n e św iatło na d zia ła ln o ść K u p c z y k a rzu ca k a r tk a zn alezion a 8 w rz e ­ śn ia 1960 r. w k u li zn ad ży ran d o la z k o ścio ła w B a r tą g u , od d an ej na złom do dzw onów . N a je d n e j stro n ie k a r tk i z n a jd u je się n a s tę p u ją c a n o ta tk a:

„T e k u le na zielazo, i p a łą k , ro b y ł i w ie sz a ł Jó z e f K u p czy k, sto la rz i rz e ź ­ b ia rz z B a r tą g a roku P ań sk ie g o 1883 w m iesią cu S ty czn iu z p o le cen ia S z a ­ now nego K się d z a i K a p e la n a J a n a Ja b ło ń sk ie g o , tego «czasu K sią d z p leban F r. K w a śn ie w sk i nogę złam ał, i leży chory iuż d łu żey iak p uł roku, W as k tórzy czy tać to będ ziecie p ro sz ę o w e stch n ien ie, B a r tą g d n ia 27-go S ty czn ia 1883 roku Jó z e f K u p c z y k ” .

A le cie k aw sza je s t d ru g a stro n a z n ap isem :

„m o w a przew ażn ie p o lsk a, lecz te ra z chcą n a s gw ałte m zniem czyć, czy tam i g az e ty p o lsk ie, P ielgrz y m a, P rz y ja c ie la , n iem ców m am y ęzystych sz e śc iu ” 1ύ. W edług źród eł n iem ieckich i po lsk ich o raz o p o w iad ań w spółczesn ych K u p ­ czyk p o sia d a ł u sieb ie bib lioteczk ę lu d o w ą 17. S ia d y założen ia p o lsk ie j b ib lio ­ teczki w B a r tą g u z n a jd u je m y ju ż w o k resie d ziałaln o ści T o w arzy stw a O św iaty L u d o w e j w P ozn an iu 18. M ożna p rzy p u sz czać, że ju ż w tedy zn a jd o w a ła się ona 12 T. O r а с к i. S ło w n ik b io graficzn y W arm ii, M azu r i P o w iśla, W arsza w a 1963, sg. 156.

13 E . T r y n i s z e w s k i , Jó z e f K u p c z y k — rze źb iarz z B a r tą g a , Słow o na W arm ii i M azu rach , R. 10, 1961, n r 40. W „G a ze cie O lsz ty ń sk ie j” z n a jd u je m y tak ie o głoszen ia:

„ Jó z e f K u p czy k ju n . w B a r tą g u pod O lszty nem . P o le cam się do w y k o n y ­ w a n ia w szelk ich robót sto larsk ic h , rz e ź b iarsk ic h i pozłotniczych, m ian ow icie W nem u D uch ow ień stw u do w ew n ętrzn ych robót k o ścieln ych , b u d u ję now e ołtarze, am bony, k o n fe sjo n a ły i ch rzcieln ice, krzyże na o łtarze i do pro cesy i, k tóre b ard zo p iękn e rzeźbione i złocone. N ad m ie n iam p rzy tem , że u ła tw iam n ab y w a n ie tak ow y ch na od płaty , o b licz a ją c ja k n a jta ń sz e ceny, w szy stk o p o d łu g n ajn o w sz ego sty lu k ościeln ego. F ig u r y P a n a Je z u s a z d rzew a, m a lo ­ w an e i złocone, k rzy ż e p o k o jo w e z d rzew a i m a sy m o zaik o w ej. D la lu bow n i- ków m u zy k i!!! b u d u ję n ow e o rg an y do k rę c e n ia (katary n k i), a w s ta r e w sad zam now e p ie śn i i tań ce, n ap ra w ia m s ta r e k a ta ry n k i, herofon y itp ” . (1886 r. n ry 9, 10, 11— 15, 18 i in.).

N a le ży tak ż e zazn aczyć, że K u p czy k sw o je rzeźby o p atry w ał n ap isam i. N p. n a je d n e j z n a jd u ją c e j się do d ziś w k o ście le w B a r tą g u czy tam y : „P an ie, to m o ja p ra c a a żą d an ie T w o je użyczże m i do k oń ca B ło g o sła w ie ń stw a sw oje. Jó z e f K u p czy k i M ieczy sław syn sto la r z W. B a r tą g r.P . 1905” .

14 D Z M, R ep. 77, T it. 78, n r 29, A dh. A . Die p oln isch en V olk sb ib lio th e k en , Bd. 1, k. 106.

15 E. T r y n i s z e w s k i, op. cit.

1G K a r tk a w p o sia d a n iu E d w a r d a T u ro w sk ie g o w T o m aszk o w ie, pow . o l­ szty ń sk i.

17 W ojew ód zkie A rch iw um P ań stw o w e w O lszty n ie (d alej W APÓ), IV /l/540a. k. 87— 88. D Z M , R ep. 77, T it. nr 29, A d h . A . B d . 1, k. 106— 107; „M a z u r” . 1884, n r 25, s. 2; E . T r y n i s z e w s k i , op. cit.

18 W ojew ód zkie A rch iw u m P ań stw o w e w P ozn an iu, P re z y d iu m P o licji IX . D. 330 vol. 1 (nie d ato w a n y sp is b ib liotek). T o w arzy stw o O św iaty L u d o w e j

u K u p czy k a . W ok resie d ziałaln o ści T o w arzy stw a C zytelni Lud ow ych jak o je d n a z p ierw szy ch p o w stała w ła śn ie b ib lio tecz k a w B a r tą g u , gd zie założono ją ju ż w 1882 r . 19. W 1882 i 1883 r. odbyły się n a W arm ii i M azu rach rew izje polskich bib liotek d okon an e p rze z w ład ze p r u s k i e 20. W rew izjach tych b r a ł u d ział s p e c ja lis ta od tę pien ia p o lsk ie j lite ratu ry , e m erytow an y b u rm istrz, H einrich R e x z T o r u n ia 21.

P rezy d en t re je n cji k ró le w ieck ie j 23 w rze śn ia 1882 r. m eld ow ał n ad p re zy - dentow i p ro w in cji P ru sy W schodnie dr. von S ch lieckm an n ow i o b ib liotece w B a rtą g u 21a. O p ie ra ją c się n a tym m eldu n ku, n ad p re zy d e n t w p iśm ie z 4 m arca 1883 r. do M in istra S p ra w W ew nętrznych P u ttk a m m e ra donosił o j e ­ d yn ej 21b p o lsk ie j b ib lioteczce z n a jd u ją c e j się n a tym teren ie i to w łaśn ie w B a r t ą g u 22. Rok późn iej m u sia ła by ć znów p rzep ro w ad zo n a rew iz ja w B a r ­ tągu , o czym donosił r e d a k to r M a zu ra J . K . S em b rzy ck i:

„W e w si B a r tą g pod O lsztynem p iszą do gazet, co n a s tę p u je : znów, tak ja k p rze sz łe j je sie n i z rozk azu p a n a p re z e sa p rzy b y ł pow iatow y in sp ek to r szkoln y rew idow ać czy teln ię w ta m te jsz e j p a r a fii u Jó z e fa K u p c z y k a w B a r ­ tągu . C hodzi tu znów zapew no, czy nie m a ja k ic h szk od liw y ch k siąż e k w b ib lio ­ tece. Je ś li o to chodzi rzeczy w iście, to ju ż K u p czy k sam m a o to staran ie , a b y k siąż ek szkod liw ych n ie sp ro w ad zać, a je ś li p rzy p a d k ie m coś takow ego p rz y tra fić m iało, to by ta k a z o sta ła zn iszczon ą i nie w y d a n ą czy teln ikom do w P ozn an iu p o w stało w stu le tn ią roczn icę p ie rw sz ego rozbio ru P o lsk i. Je g o d zia ła ln o ść om aw ia W itold J a k ó b c z y k w a rty k u le pt. T o w arzy stw o O św ia­

ty L u d o w e j w P ozn ań sk iem , R oczn iki H istoryczn e, 23, 1957, ss. 581— 605.

19 D Z M, op. cit., B d . 1, k. 144. W APO , 540a.

21 Ibid em , te leg ra m R e x a z 8 m a ja 1883, (?) k. 84/85. 2Ja W APO, IV/540a, k. 87— 88.

21b W edług w y kazó w D y re k cji T o w arzy stw a C zyteln i w P ozn an iu d o sta r ­ czonych P rezy d iu m P o lic ji w roku 1881 założono b ib lio tek i w K ró lew cu , G i­ życku, K le b a r k u i G ry ź lin a ch ; w 1882 w B a rtą g u , L am k o w ie , D yw itach , O l­ sztyn ie, P o d le jk a c h k /B ie s a la i B a rcze w k u . (W A PP, P P , 4374 k. 31, 112, 1141. P o n ad to m am y w iad o m ość, że od sty czn ia 1882 istn ia ła b ib lio tek a w R asz ą g u , prow ad zon a przez J a n a L isz e w sk ie g o (zob. Wł. C h o j n a c k i , S p ra w y M azur

i W arm ii w k o resp o n d e n cji W ojciecha K ę trzy ń sk ie g o , W rocław 1952, s. 22.3).

12 D Z M, op. cit., k. 106-—107, E u e r E x c e lle n t beehre ich m ich nach A n h ör-

n ug d es R e g ie ru n g s-P rä sid e n te n h ie rse lb st un d zu G um bin n en ge h o rsa m st zu berichten , d a s s in h ie sig e r P ro v in z n ur eine, e rst n e u erd in g s e rm itte lte p oln isch e V o lk sb ib lio th ek besteh t, un d bish er beson d ere A n ordn un gen zu r K on trolle d er in solchen B ib lio th e k en zu r A u sga b e gelan gen d en B ü ch er m ist- g e tro ffe n w ord en sind.

D iese B ib lio th e k befin det sich in d em D orfe G r. B e rtu n g, K re ise s A llen stein , un d ist an geb lich E igen th u m ein es T isc h le rs u n d W in kelkon su lan ten K u p czy k d ase lb st.

Wie m ir d er h iesige R e gie r u n g s- P rä sid e n t a n ge ze igt hat, w ill K u p czy k die B ib lioth ek, w elche a u s 260 B ä n d e n besteht, a u s eigen en M itteln a n g e sc h a fft h aben, um d urch A u sleih en d er B ü ch e r gegen eine V erg ü tu n g von 4 p fg fü r je d e s B u ch eine klein e E in n ah m e zu erzielen . E r h at a b er, n ach d er A n nahm e d es L a n d ra th s je d e n fa lls einen T h eil d er B ü ch er, in sb eso n d e re zw ei p o ln is­ che in P osen un d B eu th en ersch ein en d e Jo u r n a le k le rik a l p oln isch en C h a r a k ­ ters, von einem poln isch en K o m ité u n en tgeltlich erh alten . A u s d er U e b e rsch rift d es B u ch v erz eich n isse s „V e rzcich n iss d er B ü ch er zu r P aro ch ie G r. B e rtu n g g e h ö rig ” , g la u b te d er R e g ie ru n g s-P rä sid e n t sch lie sse n zu sollen , d a s s d er d o rtige k ath o lisch e P fa rr e r K w a sn ie w sk i dem U n tern eh m en d es K u p czy k V orschub leiste. D er L a n d ra th hat jed och b erich tet, d a ss K w a sn ie w sk i d eu tsch gesin n t se i u n d n ach d en a n g e ste llte n E rm itte lu n ge n , sow ie n ach sein en e ig e ­ nen E rk läru n g e n in k ein er B ezieh u n g zu d er g e d ach ten B ib lio th e k stehe.

E s ist b ish er noch n icht gelu n gen fe stz u ste lle n , w oher K u p czy k die B ü ch er e rh alte n h a t; die N a ch fo rsch u n gen n ach d iese r R ich tu n g hin w erden jedoch fortgesetzt...

u ż y tk u ” . D a le j S em b rzy ck i a rg u m e n tu je tak : „K u p c z y k je s t rodem W arm iak z rodziców p o lsk ie j n arod ow ości, m iłu ją c y sw ój o jcz y sty język , choć i w n ie ­ m ieckim n ie da się o szukać. J e s t d obrym ob y w atelem p ru skim , słu żył we w o jsk u , sk ła d a ł p rz y się g ę n a jja śn ie js z e m u królow i, k tó re j też w iern ie docho­ wał, czego dow odem je s t r a n a o d n iesion a p rzy oblężen iu M etzu, za k tó rą n a ­ w et w y n agro d ze n ia n ie żą d ał. To pow inno by ć d o statecz n ą rę k o jm ią, że czy ­ teln ia przez n iego u trzy m y w a n a n ie je s t p ań stw u n ieb ezpieczn ą; ow szem p rzy czy n ia się do u o b y cza je n ia ludzi. A lb o czy m oże ję z y k p o lsk i u w a ż a ją za n ieb ezpieczn y? P o lscy W arm iacy o k az y w a li się za w sze n a jle p sz y m i p a tr io ­ tam i. N iech sobie N iem cy p rzy p o m n ą, że 4-у p u łk , s k ła d a ją c y się przew ażn ie z W arm iak ów p olsk ich i M azu rów o d zn aczał się m ęstw e m pod M etzem i B e l- fo rte m . W iadom ą je s t też rzeczą, że na ta k zw an ych b u rszó w w y b ie ra ją o fi­ cerow ie p rze d e w szy stk im P o lak ó w ; boć on i n a jp rę d z e j n au czą się m u sztry a przy tem są n a jz g r a b n ie js i i p an om sw oim n a jw ie r n ie js i” 23.

B ib lio te k a w B a r tą g u p o d le g a ła rów n ież p óźn iejszym rew izjo m . Oto np. „G a z e ta O lsz ty ń sk a ” d onosiła:

„W yrokiem tu te jsze g o sąd u k arn eg o z d n ia 3 sty czn ia 1888 r. z o sta ła z a k a z a n a k sią ż k a pt. H isto ry a sze w ca J a n a K iliń sk ie g o . B ib lio te k a rz p. K . z B., o sk a r ż o ­ ny o ro zsze rzan ie k siąż e k zak azan y ch , w tym sam y m dniu uw olnion y został od k a ry i ko sztó w ” :4.

N a to m iast w iad o m o ść z a w a rta w a rty k u le E. T r y n i s z e w s k i e g o , że K u p czy k a za w y pożyczan ie k siąż e k sk aza n o n a 7 m iesię cy w ię z ie n ia 25 je st m ało p raw d o p o d o b n a. B o n aw et, o ile by chodziło .o inny niż przytoczony w y pad ek , K u p czy k a sk aza n o b y n a grzyw n ę, a tę w n ajg o rsz y m r a z ie 'z a p ł a ­ ciłby Z a rz ąd T o w a rz y stw a C zyteln i L u d o w y ch w P ozn an iu ja k o p raw o w ity w ła ścicie l k siążek .

W y d aje się je d n a k dziw ne, że w n iem ieckim s p isie p o lsk ich b ib lio tek w 1889 r. n ie fig u r u je b ib lio tek a w B a r t ą g u 26. Z n a jd u je m y ją n a to m ia st w p o lsk im sp isie zam ieszczon y m w 1891 r. przez S zcze p ań sk ieg o w „G a ze cie O lsz ty ń sk ie j” 27. Je d n a k ju ż w roku n astęp n y m z o sta ła p rze n ie sio n a do R u si i o d d an a w opiekę m istrz o w i k o w a lsk ie m u Ja n o w i Ja g a ls k ie m u (kolektorem zo stał n a to m ia st J a n H y p e l28 — w B a r tą g u k o le k to ra n ie było).

Z a sta n a w ia n a s d ziś, ja k a b y ła p rzy czy n a tego p rze n ie sie n ia ? N iestety , trud n o na to odpow iedzieć. M ożna je d n a k p rz y p u sz cza ć, że p rzy czy n ą m o gła być s ła b a akty w n o ść czy teln icza, co p o tw ie rd z a ją sk ła d k i na T C L od n o to w y ­ w an e w „G a ze cie O lsz ty ń sk ie j” . Oto w ty m c za sie sp o ty k am y ty lk o .dwa d a tk i z B a r tą g a : 30 fen . złożone p rzez S z u l c a 29 i 20 fen . p rzez J a n a S ch n it- te ra 29a.

23 M azu r, 1884, nr 25, s. 2 (1S.III.). 24 O rędow n ik, 1888, n r 13, s. 3. -s E . T r y n i s z e w s к i, op. cit.

2C^ D Z M , op. cit., B d . 2, k. 242. S p is ten stw ie rd za n a te re n ie p o w ia tu o l­ szty ń sk ie g o b ib lio tek i w n a stę p u ją c y c h m iejsco w o ściach : D yw ity, B u try n y , B a rto łty W ielkie, B arczew o , G u tkow o, P u rd a , K ro n o w o W ielkie, M okin y, L a m ­ kowo, L am k ó w k o , Je d z b a rk , S k a jb o ty , M aru n y N ow e, B rą sw a łd , K ieżlin y , R ykow iec, G ie trzw ałd , Ja r o ty , Ł ę g a jn y , Ł a p k a , N ow e W łóki. R az e m 21.

27 G a ze ta O lszty ń sk a, 1891, n r 91. 28 G a z e ta O lsz ty ń sk a, 1892, nr 5, s. 2.

29 G a z e ta O lsz ty ń sk a, 1891, n r 31, s. 4; 1890, n r 10 s. 4. W p ó źn ie jszy m c za sie sp o ty k am y n a stę p u ją c e sk ła d k i n a T C L , k tó re w płyn ęły z B a r tą g a . R ok 1892: F ra n c isz e k N eu m an n 50 fen ., (nr 23, s. 4), W ojd ow sk i 1 m . (nr 95, s. 4): 1893: M a lu g a 20 fen . (nr 2, s. 4), W ojd ow sk i 1 m . (nr 51, s. 4), W o jd o w ­ sk i II raz 50 fen . (nr 98, s. 3). R ok 1896: M a lu g a 30 fen . (nr 25, s. 3).

29a Ibid em .

P rz y p u szcz aln ie K u p czy k, z a ję t y w ie lo m a sp ra w a m i, w późn iejszych latach niew iele czasu m ógł p o św ięcić ro zw ija n iu czy teln ictw a. A m oże w ogóle o s ła ­ bła jego akty w n o ść 30.

A le nie ty lk o ta s p ra w a p o z o sta je n ie w y ja śn io n a do końca. Oto w ładze p ru sk ie w id ząc rozw ój po lsk ich bib lio tek i ich o d d ziaływ an ie n a lu dn ość w a rm iń sk ą po stan o w iły p rze ciw d zia ła ć nie tylko poprzez prow ad zon e d o ­ tychczas rew izje, a le tak ż e przez za k ład an ie n iem ieckich b ib lio tek ludow ych. W zaborze p ru sk im p ie rw sze z nich zorgan izow an o n a W arm ii w 1887 r. (w m iejsco w o ściach , gd zie istn ia ły ju ż bib lio tek i p olsk ie), a w śró d nich n a j- p ie rw sz a w ła śn ie w B a r t ą g u 31. Z akupion o w ięc w K ró lew cu za 111,15 m arek odpow iedn ie k sią ż k i z za m iare m p ow ierzen ia opieki n ad utw orzon ą b ib lio tek ą K u p c z y k o w i(!)32. Czy stało się zad ość życzeniom w ła d z p ru sk ich i K u p czy k obok bib lio tek i p o lsk ie j p ro w ad ził tak że n iem ieck ą, tego nie w iem y, z pow odu b ra k u na ten te m a t m ateriałó w .

S p is k siąż e k z B a r tą g a p rz e d sta w ia się n a stę p u ją c o 32* : V E R Z E IC H N IS S

d er B ü ch er zu r P aro ch ie G r. B e rtu n g geh örig:

1. D ie T re u e und M itleid [O sm ań sk i M ateu sz, W iern ość i litość. P ow ieść d la k atolik ów . P rz e ro b io n a d la k ato lik ó w przez... B ro d n ica 1851, 1859] T M I.

30 Np. w opisie w iecu w B a r tą g u 26 czerw ca 1892 r. n ie w sp o m in a się o K u p czy k u (K u ry er P o zn ań sk i 1892, nr 150, s. 1).

31 D Z M , R ep. 77 T it. 78, n r 29. F a sc . 2 V olk sb ib lioth ek en in O stp re u ssen , k. 9. P rezy d en t w K ró lew cu w p iśm ie z 14 k w ie tn ia 1887 r. do M in istra S p ra w W ew nętrznych P u ttk a m e ra :

E r fa h r u n g sm ä ssig ist die p oln isch e A g ita tio n sp a r te i e ifr ig b e stre b t zu r E rre ich u n g ih rer Z iele a u f die G em iith er d er poln isch en B e v ö lk e ru n g durch die G rü n d u n g p o ln isch er V o lk sb ib lio th ek en ein zuw irken . A u ch in d em sü d li­ chen T eile d es k ath olisch en E rm lan d e s, in w elchem die M u ttersp ra ch e der B e v ö lk e ru n g v orw iegen d d ie poln isch e ist, sin d d e ra rtig e B e stre b u n g e n in a u f­ fä llig e r W eise zu T a g e getreten . S o sin d in den letzten Ja h r e n a lle in in dem K re ise A llen ste in in den O rtsch aften G r. B e rtu n g, D iw itten , W u ttrie n e n ,G rie s- lienen, W yranden un d G r. P u rd e n poln isch e V olk sb ib lioth ek en , zu m T h eil m it nicht u n erh eblich en B ü ch erv o rräth e n , en tstan den .

B e i dem ve rd e rb lich e n E in flü sse , w elchen solche B ib lio th e k en durch die V erb reitu n g a u fre ize n d e r B ü ch er un d S ch rifte n u n ter d em un geb ild eten Th eile d er poln isch en B e v ö lk e ru n g a u szu ü b e n g e eig n et sin d , un d im H in ­ blicke a u f die H in d ern isse, w elche den a u f die F ö rd e ru n g d er d eu tsch en S p ra c h e in den u tra q u istisc h e n S ch u le n d es E rm lan d e s g erich teten B e s tr e ­ bungen d er K ön iglich en S ta a ts re g ie r u n g d u rch die V erb re itu n g p oln isch er L e s e ­ bücher erw ach sen , h abe ich e s s te ts a ls eine m ein er w ich tigste n A u fgab en be trach tet, d iese A n gelege n h eit in u n a u sg e se tz te r C on trôle zu halten. A us m einen bezü glichen E rfa h ru n g e n u n d in sb eso n d e re a u s den m ir üb er d iesen G e gen stan d von d em L a n d ra th e K le e m a n n in A llen ste in e rsta tte te n B erich ten , hab e ich die U e b erzeu gu n g gew onnen, d a ss den g e sch ild e rten sch äd lich en E in flü sse n in w irk sam e r W eise durch die E rrich tu n g d eu tsch e r V o lk sb ib lio ­ th eken begegn et w erden könnte, die A u fg ab e d er le tzte ren w ü rd e in d er V erb reitu n g von B ü ch ern zu suchen sein , w elche n ich t n u r gediegen e U n te r­ h a ltu n g un d B e le h ru n g in g u te r u n d leicht v e rstä n d lich e r S p r a c h e gew äh ren , son d ern deren In h alt auch a u f stre n g sittlich e r G ru n d lag e von d eu tsch e r un d p re u ssic h -p a trio tisc h e r G e sin n u n g d u rch d ru n gen ist...

32 Ibidem .

32a O bok k aż d e j pozy cji zazn aczono w ja k im k a ta lo g u d an a p o zy cja fig u ­ r u je a) T M I = S p is k siąż ek polecony ch przez K o m isję T o w arzy stw a M o r a l­ nych In teresó w ułożył X . A n toni N e u b au er 1878 r. (P ielgrzy m 1878 nr 132,

142

2. L eb en d er heiligen P atro n e d es p oln isch en V olkes. [C h ociszew ski Jó z e f, Ż yw oty św iętych P atro n ó w N a ro d u P o lsk ie g o d la lu d u i m łodzieży. P o ­ znań 1874] T M I, T O L -I, T C L 1-48.

3. L eb en d er h eiligen H edw ig [U rb a n o w sk a L u d w ik a , Z ycie św . Ja d w ig i (z m o d litw am i) R aw icz 1855] a lb o : [Życie św . Ja d w ig i z różn ych p isa rz y duchow ych opow iedziane. W arszaw a 1862].

4. D a s H au p t d er h eiligen B a r b a r e [K u jo t S ta n isła w , G ło w a św . B a rb a ry . P ow ieść z p rze sz ło ści P om orza, n ap isał... P elp lin 1875] T M I, T O L -IV , T C L IV-16.

5. L eb en sb esch re ib u n g d es go tth eiligen V incenz K a d lu b [K o sz u tsk i H ilary, Ż yw ot b łogosław ion ego W incentego K a d łu b k a . G n iezno 1870] T M I, T O L -I,

T C L 1-50.

6. E u stá c h iu s [Sch m id K rz y szto f, E u stach iu sz. P o w ie ść z p ie rw szy ch w ieków ch rz e śc ija ń stw a , k ilk a w y dań ] TM I.

7. D er th e u e rste S ch a tz [L ask o w n ick i Jó z e f, N a jd ro ż sz y sk a rb , p ow ieść d la lu du. D ziełko polecone p rzez D y re k cję Tow . O św ia ty L u d . w P ozn an iu. P ozn ań 1875] T M I, T O L -IV , T C L IV-43.

8. L e b e n sb e sch re ib u n g d es h e ilige n V in cen z von P a u lu s [Żyw ot św . W in ce n ­ tego á P au lo — k ilk u au to ró w i k ilk a w ydań].

9. D ie e rste n C h risten [P o tu lick i, les., P ie r w si c h rze ścija n ie . O b razek z p o ­ czątk ów d ziejów k o ścio ła św . N a p isał... P ozn ań 1873] T M I, T O L -I, T C L 1-23.

10. L eb e n sb e sch re ib u n g d er h eiligen Z itu s [Ż yw ot św. Z yty słu żeb n ej w m ie ­ ście L u c e w X I I I w. n a p isa ł w ję z y k u fra n c u sk im , a n a p o lsk i przełożył k s. S. J . K ra k ó w 1854 i 1871].

11. D er K re u z w e g d er h eiligen K irch e [W oliński W ład ysław , D ro ga k r z y ż o ­ w a K o ścio ła św . k ato lick ieg o w p ie rw szy ch trzech w iek ach . P ozn ań 1874, 1881] T O L -I, T C L 1-5.

12. D ie M ä rty re r [W y derk ow sk i A., M ęczen nicy. S a m o k lę sk i 1875] T O L -I, T C L 1-92.

13. D ie h eilige röm isch e F r a n z is k a [F a lle rto n L a d y G e o rg in a , Ż yw ot św ię ­ te j F ra n c isz k i R zy m ian k i, n ap isała ... G n iezno 1865] TM I.

14a. L eb e n sb e sch re ib u n g d es h eiligen A d a lb e rt [K o sz u tsk i H ila ry , Ż yw ot św. W ojciecha. P ozn ań 1870] T O L -I, T C L 1-94.

14b. (J.w .) 14c. (J.w .)

15. D er h eilige P flü g e r Isid o r [W ielogłow ski W alery, Ś w ię ty Izy dor, oracz. Z a w zór ży cia roln ikom po d an y . K ra k ó w 1879] T C L 1-34.

16. E s le u ch te t C y ry l u. M eth od us [K o sz u tsk i H ila ry , Św . C y ry l i M etody, p ie rw si A p o sto ło w ie sło w iań scy . G n iezno 1863] T M I, T O L -I, T C L 1-35. 17. G esch ich te d es go ttse lige n K a s im ir K o rz [H isto ria o św iąto b liw y m K a ­ zim ierzu K o rsa k u , k tó ry ze sz la ch cica zo sta ł w ie śn ia k iem . L w ó w 1870] U w ag a : k sią ż k a ta w y ro k ie m są d u w G d a ń sk u z 8 IV 1890 z o sta ła z a ­ k az an a .

18. L u d w ik a L a te a u [M aju n k e P aw eł, L u d w ik a L a te a u , je j ży w ot cudow n y i je j zn aczen ie w c za sach n aszy ch . N a p isa ł p o n iem iecku... P rz e ło ż y ł ss. 2— 3); b) T O L * * K a ta lo g k siąż e k polecony ch p rzez D y re k c ję T o w a r z y s ­ tw a O św iaty L u d o w e j. P ozn ań 1877; c) T C L = S p is k sią ż e k polecony ch przez T o w arzy stw o C zy teln i L u d o w y ch w P ozn an iu . P ozn ań 1902. C y fr a rzy m sk a ozn acza d ział (I — d ział re lig ijn o -m o ra ln y i p e d ago giczn y , II — d ział h isto ­ ryczn y i g e o gra ficz n y , III — d ział p rzy ro d n icz y -p rze m y sło w y -ro ln iczy , IV — d ział: po w ie ści — cza so p ism a — poezje), liczb a a ra b s k a o zn acza n u m er p o zy cji w d an ym d ziale. S k ró t j.w . = ja k w y żej.

z d ru giego w y d a n ia w sk ró ce n iu X . W. S z a jk o w sk i. P ozn ań 1875] TM I. U w ag a : k sią ż k a z a k a z a n a w y rok iem są d u w G d ań sk u z 8 IV 1890. 1.9. G esch ich te d es K lo s te rs zu C zestoch au [S ta rk e l Ju liu sz , H isto ry a cu d ow ­

n ego o b razu n a jśw ię tsz e j M a ry i P an n y częstoch ow sk iej i o p isan ie ja s n o ­ gó rsk ie go k la sz to ru , ku chw ale... L w ó w 1862, 1863] T C L II-5.

20a. L e b en sb esch re ib u n g d es h eiligen V a te rs P iu s I X [C h ociszew ski Jó z e f, Ż yw ot O jca św. P iu sa I X d la dzieci polsk ich , P ozn ań 1872] T M I, T C L -I, T C L -I-53.

20b. (J.w .)

21. D er L e ite r d es G o tte sd ie n stes zum heil. Jo se p h . Ja h r g a n g IV , 1873 [P ro ­ m otor N ab ożeń stw a do św . Jó z e fa i P rz e n a jśw ię tsz e j R odzin y. R oczn ik IV. 1873. G niezno] TM I.

22. Die B e a tu s = H öhle [C h ociszew ski Jó z e f, Ja s k in ia B e a tu sa . P ow ieść dla lu d u i m łodzieży. C hełm no, n akł. F ia łk a ] T M I, a u to r: Sch m id К . 23. A b en de un ter dem L in d e n b a u m [S ie m ień sk i L u c ja n , W ieczory pod lipą,

czyli h isto ry a n arod u p o lsk iego ; op o w iad an ie przez G rze go rza spod R a ­ cław ic. K ra k ó w 1873, P ozn ań 1869] TM I, T O L -II, T C L 11-33. U w a g a : z a ­ k az an a w yrokiem sąd u w O lszty n ie z 3 I 1888 r.

24a. G esch ich te von A li B a b a [H isto ria A li B a b y , czy li 40 rozbójn ików , je s t dużo w y dań ] T M I zob. nr 257.

24b. (J.w .)

25. G en ow efa [Sch m id K rz y szto f, G en ow efa je d n a z n a jp ię k n ie jsz y c h i n a j ­ czu lszych H isto ry i staro ży tn o ści now o opo w iad an a d la w szy stk ich d o ­ b ry ch lu dzi, szczególn ie d la m ate k i d ziatek , przełożon a przez J . M ikę] T M I, b. dużo w y dań .

26. L o te sla u b (nie u d ało się od szyfrow ać).

27. D rei k lein e E rzäh lu n ge n vom P fa r r e r K an o n ik u s S ch m id [Schm id K rz y szto f, T rzy p o w ia stk i i F erd y n an d , dw a p ism a d la m łodzieży. Z n ie ­ m ieckiego oprać, po p o lsk u p rzez B a ran o w sk ie g o . L eszn o 1861 i 1862] TM I.

28. D er gu te F ra n z und d er böse K o ztle r [D obry F ra n u ś i zły K o stu ś, czyli życie d w o jg a różn ie w ych ow an ych dzieci. L eszn o (1855)] T M I, T C L IV-8. 29a. D as S ch ic k sa l d es R ein h old [O sm a ń sk i M ateusz, L o sy R ein h o ld a, czyli

B ó g p ro w ad zi sw oich lu bych cudow n ie. P o w ie ść d la m łodzieży k a to lic ­ k ie j z czasów trzy d ziesto le tn ie j w o jn y przełożon a przez... B ro d n ica 1856 i 1861] TM I.

29b. (J.w .)

30. V ergieb uns [M iark a K a r o l, O d puść n am . P ow ieść z czasów w o jn y p ru s- k o -fra n c u sk ie j. K ró le w sk a H u ta 1872] T M I, T O L -IV .

31. L e b en sb esch re ib u n g des T a d d e u s K o sciu sk o [Ż ych liń sk i T., Ż yw ot T a ­ d eu sza K o ściu sz k i, n a p is a ł w e d łu g źród eł istn ie jący ch ... P ozn ań 1877] T C L 11-36.

32. D a s hölzern e K re u z [K rz y ży k d rew n ian y. P o d łu g pism ks. k an . S ch m id a p rzeł. J . D yam en t. W rocław 1866 T M I, T C L IV-33.

33. K la r e oder R in g des G la u b e n s [m oże: Sch m id K rz y szto f, K la r a czyli zw ycięstw o cnoty. L eszn o 1863] TM I.

34. D ie G o ld a rb e ite r [Z schocke, Z łotn iki, czy li: Z ło ta dolin a. P ow ieść p r a w ­ dziw a p o d a ją c a sp o só b ro b ie n ia złota. L eszn o 1834, 1838, 1845, 1863, P ozn ań 1877] TM I.

35. S av o y a rd isc h e K in d e r [Sch m id K rz y sz to f, D zieci S ab a u d z k ie . O braz ży ­ cia do k sz tałc e n ia se r c a i u s ta la n ia c h a ra k te ru d la m łodzieży p o lsk iej. L eszn o] TM I.

36. Die k lein e L a u te n sp ie le rin [Sch m id K rz y szto f, M ała lu tn istk a . P ow ieść

144

d la m łodzieży i d orosłych p rzełożon a n a ję z y k p o lsk i p rzez E m m ę z K u ­ row sk ich P u ffk ę . L eszn o 1862] T M I, T C L IV-293.

37. D er v e rb o rg e n e S ch atz [S k a r b u k ry ty czy li n a jle p sz e dziedzictw o. P odłu g pism k s. lean. S ch m id a opr. J . C h ociszew ski. P ozn ań 1874] TM I, T C L IV -73 alb o : [S k a rb uk ryty . P ow ieść d la d obrych i grzeczn ych d ziatek, p rze ro b ił A n toni G. R. L e sz n o 1865] T C L IV-108.

38. B o jo m ir [C h ociszew sk i Jó z e f, B o jo m ir czy li za p ro w ad ze n ie c h rze ści­ ja ń stw a w Ł u ży cach . L eszn o 1862] TM I, T O L -IV .

39. D er K ö h le r von V olen cia [Sch m id K rz y szto f, W ęglarz z W alen cji przez a u to ra Ja s k in i B e a tu sa , tłum . k s. M a te u sz O sm ań sk i. B ro d n ica 1855] TM I. 40. Z w ei B rü d e r von v e rsch ie d en e r E rzie h u n g [P u ffk o w a E m ilia z K u ro w ­ skich, D w aj b r a c ia różnego w y ch ow an ia, pow ieść m o ra ln a. L eszn o 1964] T O L -IV , T C L IV-9.

41. S ch w e ste r W ictoria [S m o le ń sk i M., S io str a W iktory a. P o w ia stk a d la m ło ­ dzieży. P o d łu g „P ra w d y ” n ap isał... N. P ie k a ry 1870] T M I, T C L lV -74. 42a. D ie T ü rk e n v o r W ien [Sch m id K rz y sz to f, T u rcy pod W iedniem , obrazek

h istoryczn y d la d zieci i sta rsz y c h przełożony p rzez E. P u ffk ę . L eszn o 1861] T M I, T C L IV-87.

42b. (J.w .) 42c. (J.w .)

43. D a s gold en e B ü ch elch en [K w aśn ie w sk i В., Z łota k sią ż e c z k a z ży cia M a r ­ cin a K ru k a . G n iezno 1870] T O L -IV .

44. D as M issg esch ick des kleinen H einrich [P u ffk o w a E m ilia z K u ro w ­ skich , P rzy go d y m ałego H en ry k a. O b razek osn u ty n a tle h isto ry i a n ­ g ie lsk ie j. L eszn o 1844]. W k a ta lo g u T o w a rz y stw a M o raln y ch In te resó w ja k o a u to r p o d an y K . Sch m id .

45. D er E in sie d le r a u f dem B e rg e K a r m e l [R ak o w sk i A ., P u ste ln ik n a G órze K a rm e l. P o w ie ść p o u c z ając a , pośw ięco n a d o ro śle jsz e j k at. m łodzieży. Орг.... L eszn o 1864] T C L IV-69.

46. D ie N a c h tig a ll u.s.w . [Sch m id K rz y szto f, S łow ik, R óże b iałe i różow e i A n gelik a. T rzy po w ie ści d la m łodzieży, przeł. E. P u ffk ę , L eszn o 1862] TM I.

47. M oin a [P u ffk ę E. z K u ro w sk ich , M oin a, czy li n iep o jęte d ro gi o p atrzn o ści p o d łu g pow ieści fra n c. L eszn o 1862] TM I.

48. D er ju n g e E in sie d le r [Sch m id K rz y sz to f, M łody P u ste ln ik . P o w ie ść d la d zieci i starszy ch przeł. n a ję z y k p o lsk i p rzez E. P u ffk ę. L eszn o 1862] T M I, T C L IV-294.

49. P au lin e [Sch m id K rz y szto f, P a u lin a , zało ży cie lk a szk ó łk i d la m ałych dzieci. L eszn o 1865] T M I, T C L IV-107.

50. D ie F ü r stin L u b o m irsk i [Sch m id K rz y sz to f, K się ż n a L u b o m irsk a , czyli los siero ty p o lsk ie j w P ary ż u . L e sz n o 1861] TM I.

51. L eb en und T od d er Ju n g fr a u von O rle an s [P o rch a t J . J ., Z ycie i śm ie rć d ziew icy z O rlean u. T łu m . k s. M. O sm ań sk i, w yd. 2 B ro d n ic a 1860]. 52a. D rei W an d erer [W iśn iew ski T o m asz , T rz e j w ęd row cy , C h rześcian in ,

Ż yd i T u re k , czyli k to w B o gu p o k ła d a za u fan ie , o tym m a tenże s t a r a ­ nie. P ow ieść n ad er p o w ab n a i p o u c z a ją c a m łod zież szk o ln ą i rz e m ie śl­ niczą. Z niem . n a p o lsk i przetłu m . i d o d a tk am i pom nożona przez... L eszn o 1848, 1863, 1879] TM I.

52b. (J.w .)

53. F e rd in a n d [Sch m id K rz y szto f, F e rd y n an d . P o w ie ść z ży cia h ra b ie go h isz ­ p ań sk iego , n a p isa n a d la m łodzieży i dorosłych . P rze kł. E. P u ffk ę . L eszn o 1861] T C L IV-292.

h o m u n i k n t j i 10

54. D er K ap u z in er V ater [Sch m id K rz y szto f, O jciec K ap u cy n , czy li zw y ­ cięstw o w ia ry i m iłości. T oru ń 1881] TM I, T C L 1-176.

55. N ach A m e rik a [L eitge b e r M ieczy sław , Do A m ery k i. W edług p ra w d z i­ w ego o p o w iad an ia S zy m o n a sp isa ł M ieczy sław z P ozn an ia. P ozn ań 18701 TM I. T O L -IV , T C L IV-6.

56. D ie W aisen kin der [Sm o le ń sk i M. S iero ty . P o w ia stk a d la m łodzieży. N a ­ p isał... N. P ie k a ry 1870] TM I, T C L IV-75.

57. D ie P aroch ie ohne P fa r r e r [P a ra fia bez p aste rz a, czyli zd row e z a sa d y dla w iernych kato lik ó w pozb aw ion ych opieki p raw ow itego k ap ła n a . Poznań 1875].

*58. Jo h a n n P lu se k [L eitg e b e r M ieczy sław , Ja n P łu źek, pow ieść z czasów d aw n ych n a p isa ł M ieczy sław z P ozn an ia. P ozn ań 1875] TM I, T O L -IV , T C L IV-288.

59. K a sim ir und M a gd o sia [L eitge b e r M ieczy sław , K aź m ie rz i M agd o sia, p o ­ w ieść z 17 stu le cia, n ap. M ieczy sław z P ozn an ia. P ozn ań 1875] TM I, T O L -IV , T C L IV-259 (1890).

60. Zw ei E rzäh lu n ge n (Dwie pow ieśęi. P ozn ań 1856). 61. D a s T od esu rth eiK ?)

62. F o rt m it dem B ran n tw ein (?)

63a. Zu H a u se (isť s ) am B e sten [Jo n a s S e ra fin . W dom u n a jle p ie j. P ow ieść d la lu du. P ra c a u w ień czon a n ag ro d ą kon k u rso w ą. P ozn ań 1872] T O L -ÍV , T C L 1V-90 (1887).

63b. (J.w .)

64. V ier k lein e E rzäh lu n ge n [H... M ary a, C ztery p o w ia stk i d la W ojtk a i M a ­ ry si. W arszaw a 1877] T C L IV-5.

65. M a la g ry d a und P o m b al [M a lag ry d a i P o m b al, czyli o fia r a n ien aw iści ku Je zu ito m , p ow ieść h isto ry czn a z la t 1750— 1761. P ozn ań 1872] TM I, T C L 1-186.

66. B lu m en k o rb [Sch m id K rz y szto f, K o sz y k kw iatów . P ow ieść d la m łodzieży] T M I, k ilk a w ydań.

67. E rzäh lu n ge n fü r K in d e r [m oże: M o raczew sk a A le k sa n d r a , O pow iad an ia d la d zieci pod ty tu łem Ig n a ś z D u b iecka. W arszaw a 1877] T C L IV-171 (1885).

68. D a s B u ch fü r d as p oln isch e V olk [C h ociszew ski Jó z e f, K sią ż k a d la lu d u p o lsk iego , w k tó rej są z a w a rte op ow iad an ia, p ow ieści i w iersze, cz. I L eszn o 1863, cz. II 1866] T M I a lb o : [Ł y sk o w sk i Ig n a cy , K sią ż e c z k a dla lu d u p olsk iego. C hełm no 1849].

69. B ru d e r Jo se p h [O sm ań sk i M ateu sz, B r a t Jó z e f, czyli poczciw ość trw a n a jd łu ż e j. P ow ieść d la k a to lic k ie j m łodzieży p rze ro b io n a przez... B r o d ­ n ica 1850 i in.] TM I.

70. L eb en sb esch re ib u n g d es h eiligen A lo y siu s G o n za ga [K o zło w ski F e lik s, Żyw ot św . A lo jze go G on zagi, d la poży tku m łodzieży n ap isał... W rocław 1869] T M I, T C L 1-45.

71. D er w u rd en th u en d e A rzt.-D e r A lte vom B e rg e. [Sch m id K rz y szto f, C u ­ dow ny le k arz. Z o ry gin ału niem . J . C h ociszew ski. C hełm no 1809; S ta rz e c z gór] TM I.

72. D er R in g [P ierścion ek, p ow ieść d la d zieci i dorosłych . B ro d n ica] TM I. 73. D as J a h r a u f dem L an d e . Ja h r g a n g I (Rok w ie jsk i, R oczn ik I). 74. E rzäh lu n ge n fü r K in d e r, 3 T h eil [N a k w ask a K . z P otockich , P ow ieści

d la d zieci w trzech częściach , cz. 3 P o w ieści d la d o ra s ta ją c e j m łodzieży. L ip sk 1846].

75. E rzäh lu n gen fü r K in d e r, 2 T h eil, [N a k w ask a K . z P otockich , P ow ieści

146

d la dzieci, w trzech częściach, cz. 2 P o w ieści d la starszy ch p an ien ek i chłopczyków . L ip sk 1846].

76. E rzäh lu n gen fü r K in d e r [m oże j.w . cz. 1. P o w ieści d la m ałych c h ło p czy ­ ków i dziew czyn. L ip sk 1846].

77. E rzäh lu n ge n fü r die Ju g e n d [M ach czy ń ska A n ton in a, P o w ieści d la m ło ­ docian ego w ieku. P ozn ań 1868], d ru g a m ożliw o ść: zob. p o z y c ja 74. 78. D ie R o se von T an n e n b erg [Sch m id K rz y sz to f, R óża z T an n e n b ergu . P o ­

w ieść staro ży tn a d la p o lsk ie j k a to lic k ie j m łodzieży p rze ro b io n a z n ie ­ m ieck iego przez ks. M. O sm ań sk iego . B ro d n ica 1857] T M I, T C L IV-355 (1895).

79. D as S ch ic k sa l d es W aise n k in d e s [L o s siero ty , p o w ie ść d la lu d u i m ło ­ dzieży z niem . o ry gin ału p rzełożył W alen ty F ia łe k , Chełm no] T C L IV-255. 80. G ott sieh t [M iark a K a ro l, B ó g w idzi. 1874].

81. D er S te rn [m oże czasopism o ,,G w ia z d a ” ].

82. L o ren z oder d ie M ach t d er R eligion [T om icki S. X ., W aw rzyn iec, czyli m oc religii, w oln y p rze k ład ... P ozn ań 1870] T M I, T C L 1-195.

83. D er k a ssu b isc h e L o ren z [W ojciechow ski K ., W aw rzyn iec K a sz u b sk i, czyli kto z B o gie m to B ó g z nim . O b razek z czasów J a n a III, P ozn ań 1873] T M I, T O L -IV , T C L IV-88.

84. B ild e r vom L eb en d es L a n d v o lk e s [A n toniew icz K a ro l, O b razk i z życia lu d u w ie jsk ie g o d la szk ó łek -w iejskich, L ip sk 1876] T M I, T O L -IV , T C L IV-45.

85. B ild e r d es L a n d le b e n s [Z... a J., O b razk i z ży cia w ie jsk ie g o , P ozn ań 1871] T C L IV-44.

86. L än d lich e S o n n tag sp lau d e re ie n [D m och ow ski F ra n c isz e k S a le z y , W iej­ sk ie p o g ad a n k i n ied zieln e. W arsza w a 1862].

87. R aciczk i [T u czyń sk i F ra n c isz e k K sa w e ry , R acicz k i. P o w ie ść d la w łościan p olsk ich n ap isał... P ozn ań 1874] T M I, T O L -IV , T C L IV -70 (1882).

38. D er k lu g e W ach [T om icki S ., M ą d ry W ach. W edług op o w ia d a n ia J a n a G rzeli. S p isa ł... P ozn ań 1866] T M I, T O L -IV , T C L IV-35 (1870).

89. Z w ei P ro z e sse [L e śn ie w sk a L ., D w a p ro cesy , czy li w ię k sz a m oc B o sk a niż złośliw ość lu d z k a . P ow ieść. P ozn ań 1865] T M I, T O L IV , T C L IV-11

(1876). v

90. V ersch ieden e N ach rich ten [N ow olecki A., R óżn e w ia d o m o ści (IV i V) K ra k ó w 1875] T O L - II: a lb o : [R óżne w ia d o m o ści ku n au ce i rozryw ce] T O L -IV .

9 1 a .D ie R e ise n ach R om un d P a r is [W ielogłow ski W alery , P o d ró ż do R zy m u i P a r y ż a od b y ta w r. 1861 p rzez F e lik s a B o ru n ia . K ra k ó w 1863] TM I, T C L 11-25.

91b. (J.w .)

92. D er K le in ru sse , d er G r o ss ru s s e und d er P ole [R usin , M osk al, i P o lak , czyli kościół u n ick i a sch yzm a. P ozn ań 1871] T M I, T O L -I, T C L 1-31. S3. H ä u slich e W irtsch aft [D m ochow ski F ra n c isz e k S a le z y , G o sp o d a rstw o d o ­

m ow e w ło ścian p olsk ich . P rz e z o b y w ate la ziem sk iego W arsza w a 1863] T O L -III.

94. V om täglich en B r o t [S z cze p ań sk i A lfre d , P o g a d a n k i o pow szed n im Chle­ bie. K ra k ó w 1880] T C L 1-26.

95. D ie K lu g h e it des L a n d m a n n e s [N ie sio ło w sk i Ig n a cy , R oztrop n i w łościan ie czy li u b ło go sław io n a p ra c a . P ozn ań 1873] T M I, T O L - III, T C L IV-382. 96. C h ristlich e L e se b ib lio th e k [S e r ia : C z y teln ia c h rz e śc ija ń sk a z łon a T o w a ­

rzy stw a św . W incentego á P au lo . P ozn ań 1869— 1871. 1. K u bow icz: O jciec św . P iu s IX , 1869.

2. S ło m iń sk i: O sob orze pow szech n ym , br.

3. S p ra w a B a r b a ry U b ry k , 1869.

4. A k a sz e w sk i A. W zrost K o ścio ła św., 1870. 5. B iliń sk i J .: K la sz to ry w K o ście le kato lickim , 1870.

6. i 7. S to lz T. A lb an : K ró tk a n a u k a o Tow . św. W incentego á P au lo. P rzekł. z n iem ieckiego.

8. O relik w iach m ęk i P a ń sk ie j, 1871].

97. H isto risch e B ild e r III [G ra jn e r t Jó z e f, O b razk i h istoryczn e z życia św iątob liw y ch , b łogosław ion ych i zasłu żon ych k r a jo w i P o lak ó w i P olek]. £8. H isto risch e B ild e r II [G ra jn e rt Jó z e f, O brazki h istory czn e z żyoia św iątob liw y ch , b łogosław ion ych i zasłu żon ych k ra jo w i P o lak ó w i P olek]. 99. K a le n d e r fü r d a s J a h r 1872 [K a le n d a rz n a rok 1872].

100. K a le n d e r fü r je d e s J a h r des H errn [K a le n d a rz n a k ażd y rok pań sk i]. 101. E rw ä g e d as g u t [Ja c k o w sk i H en ry k , R ozw aż to .d o b rze , m y śli zbaw ienne

d la d obrych i złych. P elplin 1878] TM I.

102. U e b e rre d u n g zur M a ssig k e it [Ja c k o w sk i H enryk, N am ow a do w strz e ­ m ięźliw ości. P elplin 1870] TM I.

103. T ru n k e n h e it [G ó ralcz y k K az im ierz, P ija ń stw o , zgu ba i n ęd za w łościan . N ap isał... P ozn ań 1869] T M I, T O L -I, T C L 1-24.

104. W allfah rt zum heiligen L a n d e [W ielogłow ski W alery, P ie lg rz y m k a do Ziem i Ś w ię te j od b y ta w r. 1863 przez F e lik s a B o ru n ia, w ło ścian in a z K a~ szow a. K ra k ó w 1863] TM I, T O L -I, T C L 1-22.

105. F a b e l vom E n d e d es L e b e n s des P ila tu s [O sm ań sk i M ateu sz, P ow ieść o końcu ży cia P iła ta P o n tsk iego przełożon a z niem . na p o lsk i przez... B ro d n ica 1849, 1867] TM I.

106. M aciuś [O sm ań sk i M ateu sz, M acioś. B ro d n ica 1858]. 107. M arie, die T och ter d es M ath ias(?)

108. A rzn ei fü r die T o d e sa n g st [L ek i na stra ch y śm ierteln e. J a k ich kto zaży je, ten się ju ż n igdy śm ie rci b ać n ie będzie. G n iezno 1863]. W k a ta ­ logu T o w arzy stw a M oraln y ch In te resó w ja k o au to r k s. S ta g ra c z y ń sk i. 109. M issio n sb ild e r [D am rot K o n stan ty n , O b ra zk i m isy jn e z w szy stk ich k r a ­

jó w i w ieków n ak reślił... P ozn ań 1873] T M I, T O L -I.

110. L e b en sb esch re ib u n g h e ilige r K n ab e n [Żyw oty św iętych p rzez P r z y ja ­ cie la dzieci. T om 2: Żyw oty św . Chłopców , G n iezno 1855] TM I. 111. L e b en sb esch re ib u n g h e ilige r M ädchen [Ż yw oty św ięty ch przez P r z y ja ­

cie la dzieci. T. 3. Ż yw oty św. D ziew cząt. L eszn o 1857] TM I.

112. L e b en sb esch re ib u n g h e ilige r Jü n g lin g e [Ż yw oty św ięty ch przez P r z y ja ­ cie la dzieci. T. 4. Żyw oty śś. M łodzieńców . L eszn o 1857] TM I.

113. D as L eb en h eiligen V itu s [Żyw oty św iętych p rzez P rz y ja c ie la dzieci. T. 1. Ż ycie św. W ita. G niezno 1855] TM I.

114. D a s L eb en d er heiligen D iener [K o sz u tsk i H ilary , Ż yw oty św . sług. P elp lin 1879] T M I, T C L 1-49.

115. D a s L eb en d es heiligen P a tr ic iu s [Ż yw ot św . P a try c iu sz a — 2 autorów ] TM I.

116. B lu m en d er W üste [Schm id K rz y sz to f, K w ia ty p u sty n i. P o w ia stk i z życia p ierw szy ch ch rześcian . T łum . z niem . przez A. C. N a u cz y cie la (Zbiór k siąż e k d la m łodzieży szk o ln ej, T. 1) L eszn o i G niezno 1846].

117. K ath o lisch e L e se b ib lio th e k ; Von d er B eich te d er S ch a tz fro m m er [Wyd. ser. C z y tan ia k ato lick ie z różn ych p isarzó w Tow . Je zu so w e g o . S e g n e ri P. N a u k a o d o b rej spow iedzi. P elp lin 1872; W ysocki Szym on , S k a rb n ic a lu d zi pobożnych. P elp lin 1872].

118. K ath o lisch e L e se b ib lio th e k ; L e u fe [?] fü r die F e ie rta g e .

119. K ath o lisch e L e se b ib lio th e k ; B e trac h tu n g ü b er die h eilige Ju n g fr a u [U w a ­ gi i p rzy słu gi n a różn e św ię ta N a jśw . M a ry i P an n y . P elp lin 1871].

148

120. F e ie r ta g s — L e c tiire [A n toniew icz K a r o l B ołoz, C z y tan ia św iąteczn e dla lu du n aszego. K ra k ó w ] je s t k ilk a w y d ań . TM I.

121. A lm an z o r [O sm ań sk i M ateu sz, K sią ż ę A lm an z o r i je g o słu g a M u sta fa czy li: J a k so b ie k to p o ście le ta k się też i w y śp i. P o w ie ść pośw ięco n a d la kato lik ó w m a ją c a na celu w y ch ow an ie m łodzieży. B ro d n ica 1852, 1861] TM I.

122a. G esch ich te d es a lten und neuen G e se tze s [D zieje S ta re g o i N ow ego Z a ­ konu, d la użytku rodziców i tych co uczą m ałe dzieci] TM I.

122b. (J.w .) 122С. (J.w .) 122d. (J.w .)

123. S ta n isla u s [K w aśn ie w sk i B., S ta n isła w czyli ow oce b ogob ojn o ści i pracy. P ozn ań 1881] TM I, T C L IV-79 a lb o [G a m rz y je w sk i P., S ta n isła w . M łody p u steln ik . P ow ieść n ad er po w ażn a i p o u c z ając a , орг.... L eszn o 1863] T C L IV-80.

124. D as T h al A m on y [G. F., D olin a A m on y. L eszn o 1863] TM I.

125. D er K a n a rie n v o g e l [Sch m id K rz y sz to f, K a n a re k . P ow ieść d la dzieci]. K ilk a w y dań , T M I, T C L IV-270 (1889).

126. K a le n d e r fü r d a s J a h r 1869 [K a le n d a rz n a rok 1869]. 127. K a le n d e r fü r d as J a h r 1870 [K a le n d a rz n a rok 1870]. 128. K a le n d e r fü r d a s J a h r 1871 [K a le n d a rz n a rok 1871]. 129. O n kel und S ch w e ste rso h n . H o ffm a n n [H offm an n F ra n c isz e k , W uj i s io ­

strzen iec. Z 7 n iem ieckiego w yd. p rzeł. S t. K u n asie w icz (B ib lio te k a d la m łodzieży. T om ik V I) B ro d y 1877] TM I.

130. D er G r a f und d er B ä r e n fü h re r [H offm an n F ra n c isz e k , H ra b ia i n iedźw ie- d ziarz, tłum . B. D unin] T M I, T O L -IV .

131. P rz e m y tn ik [H offm an n F ra n c isz e k , P rze m y tn ik . T łu m . B. D unin. B rod y] TM I, T O L -IV .

132. D ie W aise [H offm an n F ra n cisz e k , S ie ro ta . T łum . B . D unin. B ro d y 1874] T O L -IV .

133. L ie b e dein en N äch sten [H offm an n F ra n c isz e k , K o c h a j bliźniego sw ego. B ro d y 1876] TM I, T O L -I.

134. V e rla sse n ich t d a s V a te rla n d [H o ffm an n F ra n c isz e k , N ie o p u szcz aj k r a ju rodzinn ego, p o w ia stk a z n iem ieck iego. T łum . B. D unin. B ro d y 1876] TM I, T O L -IV .

135. M a g d a le n a [M agd alen a] TM I.

136. D er ju n g e T a m b o u r [B r u g K a r o l, M łod y D obosz. P rz e ł. z niem . ks. M. O sm ań sk i. B ro d n ica 1855, 1861] TM I.

137. P o ln isch e P ilg e rfa h r t n ach R om 1877 [K a n te c k i A n toni, P o lsk a p ie l­ grz y m k a do R zym u z r.p. 1877, o p isan a przez... P ozn ań 1877] T C L 1-25. 138. T h o m a s P oun de [Ż ycie i c ie rp ie n ia T o m a sz a P oun de z B elm on tu , w y ­

zn aw cy w ia ry za czasów p rz e śla d o w a n ia w A n glii].

139. X . K a r d in a l L ed o ch o w sk i [C h ociszew sk i Jó z e f, Ż ycio ry s X . M ieczy sław a hr. L ed ó ch o w sk ie go k a rd y n a ła i a rc y b isk u p a gn ieźn ień sk iego i p o zn ań ­ sk iego. P ozn ań 1877].

140. P iu s I X ; vom P fa rr e r K a n te c k i [K a n te ck i A n toni, P iu s IX , je g o żywot, cie rp ie n ia i czyny n a uczczenie 50-letn iego je g o b isk u p stw a. D la w iernych k ato lik ó w P o lak ó w n ap isał... fil. d októr ( z ry cin ą O jca św .) P ozn ań 1877]. K sią ż k a z a k a z a n a w y ro k ie m sąd u w G d a ń sk u 19 IV 1890 r.

141. D er m en sch lich e Z orn(?)

142. V ate r u n se r (3 Theil) [S ta g ra c z y ń sk i J., O jcze n asz, cz. I, Pozn ań 1877] T M I, T C L 1-191.

143. W iesław [B ro d ziń sk i K az im ierz, W iesław . S ie la n k a k ra k o w sk a w pięciu pieśn iach . G niezno 1871] TM I, T O L -IV , T C L IV-91.

144. M aria M ag d a le n a [H eyd ucki Wł., M a ry a M agd ale n a. P ozn ań 1876] T C L 1-196.

145. C re sce n tiu s u. Neon [K o sz u tsk i H ila ry , Ż yw ot K re sc e n c y u sz a i N eona]. 146. H eiliger K ry sp in [K o sz u tsk i H ila ry , Ż yw ot św . K ry sp in a p atro n a sz e w ­

ców].

147. H e ilige r L o ren z [K o sz u tsk i H ila ry , Ż yw ot św. W aw rzyń ca].

148. H eiliger P a n k ra tiu s u. P e rg e n tyu n s [K o sz tu sk i H ilary , Ż yw ot św. P a n ­ k racego i P erge n ty n a].

149. H e ilige r A m p e liu s [K o sz tu sk i H ilary , Ż yw ot św . A m p e liu sza . P ozn ań 1877] TM I, T C L 1-193.

150. P oln isch e S y b illa [C h ociszew ski Jó ze f, P o lsk a S y b illa czyli zb iór o b ja ­ w ień, proroctw i przepow iedn i tyczących się m ian ow icie K o ścio ła k a to ­ lickiego, P o lsk i i Słow iań szczyzn y , z stary c h k siąg , z różnych p ism i ust lu du. Zesz. 1—2. P ozn ań 1877].

151. D er P sa lte r D aw id s [P sa łte rz D aw id ow y J a n a K o ch an ow sk iego. Z o gło ­ szon ych za ży cia a u to ra i późn iejszych p rze d ru k ó w w y d ał i o b jaśn ił L u d w ik R zep ecki (z w izeru n k iem J a n a K och an ow sk iego) P ozn ań 1867] (także C h ociszew ski TM I).

152a. D as S ch lo ss K an io w sk i [G oszczy ń ski S ew ery n , Z am ek kan io w sk i]. K ilk a w ydań.

152b. (J.w .)

153. Vom ge strige n A u gen b lick [M oże: M a rzy cie lsk a K a ro lin a z W odzickich, W czoraj, pow ieść p o lsk a. L eszn o 1849. P ozn ań 1868].

15-1. Zw ei N ach b aren [P a szliń sk i Κ., D w a j sąsie d z i. P ow ieść d la lu d u (w ydan a kosztem T o w arzy stw a O św iaty) P ozn ań 1876] T O L -IV .

155. L e sła w [Z m orski R om an , L e sła w , szk ic fa n ta sty czn y ]. K ilk a w y dań . 156. H edw ig [S a rn o w sk i W., Ja d w ig a . O brazek historyczn y d la P olek sk re ślił...

K ra k ó w 1870] T C L IV-19.

157. M y scen s(?) [M oże: K r a s ic k i Ign acy , M y szeis. L w ó w 1875]. 158. U la s [S y ro k o m la = K o n d rato w icz L u d w ik , U łas]. 159. W en zeslau b{?)

160. D ie V orw elt [G aszy ń sk i K o n stan ty , P rzed św it. E d y cy a 2 pom nożona now em i p o ezjam i. P a r y ż 1842].

161. A n h elli [S ło w a ck i Ju liu sz , A n h elli].

162. D as Stü ck ch en B ro t [S y ro k o m la = K o n d rato w icz L u d w ik , K ę s chleba, g aw ęd a z pó l n ad n iem eń skich . W ilno 1858, L w ó w 1870].

163. D er V a te r d er T ie fsin g en [?] [M oże: S ło w a ck i Ju liu sz , O jciec zad żum io- nych].

164. L e b e n sla u f M ath ias(?)

165a. K la g e lie d e r [G orzkie żale]. K ilk a w y dań . 165b. (J.w .)

166. C hem ie [M ensen J., C h em ia w zasto so w an iu do ży cia codziennego n a ­ p isał... P ozn ań 1872] T C L I I I - l a lb o [C hem ia w o b razk ach z ży cia c o ­ dziennego p odłu g u k ład u J a n a Jo h n sto n a , w y p ra co w a ł W itow ski. Z d zie ­ sięcio m a d rzew o ry tam i w tekście. K ra k ó w 1869] T C L III-42.

167. P h y sik [F iz y k a za sto so w a n a do p o trzeb ogółu i szk ół n iższych o p rac o ­ w a n a przez E. P. P ozn ań 1873] T O L - III, T C L III-4.

168a. E rzäh lu n ge n von den S te rn e n [T u czyń sk i F ra n c isz e k K sa w e ry , P o g a ­ d an k i o gw iazd ach . T om I i II. P ozn ań 1876] T M I, T C L III-llO .

168b. (J.w .)

150