Sztynort : naturalne wnętrze krajobrazowe w synergii z dziedzictwem kulturowym

(1)

Wiesława Gadomska

Sztynort : naturalne wnętrze

krajobrazowe w synergii z

dziedzictwem kulturowym

Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum 9/3, 15-26

(2)

Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 9(3) 2010,15-26

SZTYNORT - NATURALNE WNĘTRZE

KRAJOBRAZOW E W SYNERGII Z DZIEDZICTW EM

KULTUROWYM

Wiesława Gadomska

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Streszczenie. W pracy przedstawiono zagadnienie koegzystencji założenia pałacowo- -parkowego i jego naturalnego otoczenia - Jeziora Sztynorckiego. Współczesne relacje widokowe wnętrza krajobrazowego jeziora i zabytkowego założenia zostały zatracone w wyniku wieloletniego, często chaotycznego przekształcania badanego obszaru. Zdiagnozowano stan istniejących powiązań widokowych i warunki ekspo zycji cennego pałacu, następnie przedstawiono negatywne z krajobrazowego punktu widzenia skutki zagospodarowywania sztynorckiej strefy brzegowej, które skutecznie osłabiają odbiór walorów kulturowych tego szczególnego miejsca. Wskazano moż liwości podjęcia działań w kierunku ochrony walorów krajobrazowych omawianego założenia.

Słowa kluczowe: Jezioro Sztynorckie, założenie pałacowo-parkowe, relacje widoko we, wnętrze krajobrazowe

W PR O W A D Z E N IE

Jezioro Sztynorckie leży w K rainie W ielkich Jezior M azu rsk ich 1. B ezpośred nio nad jeziorem położona je s t m iejscow ość Sztynort W ielki, w której zlokalizow a ny je s t zespół pałacow o-ogrodow y genezą sięgający X V I w. [Jackiew icz-G arniec i G arniec 2001]. A nalizując m ateriały historyczne, w tym przedm iotow ą ikonografię, m ożna w nosić, iż bezpośrednie pow iązanie w idokow e pałacu z ta flą Jeziora Szty- norckiego m iało isto tn ą w artość k rajobrazow ą i czytelnie zarysow ało się w procesie pow staw ania całości założenia. B liskie sąsiedztw o je zio ra D argin, K irsajty i M am ry

Adres do korespondencji - Corresponding author: Wiesława Gadomska, Katedra Archi tektury Krajobrazu i Agroturystyki, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, ul. Pra- wocheńskiego 17, 70-727 Olsztyn, e-mail:wiga@uwm.edu.pl

1 Kraina Wielkich Jezior Mazurskich jest jednym z siedmiu mezoregionów makroregio nu Pojezierza Mazurskiego. Jezioro Sztynorckie leży w północnej części Krainy Wielkich Jezior Mazurskich: Kondracki J., 2000. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa 103, 109-113.

(3)

w w idocznym stopniu w płynęły ponadto na rozwój i ostateczny k ształt założenia p a łacow ego2.

Z agadnienie koegzystencji zabytku w je g o naturalnym otoczeniu w przypadku Sztynortu m a rów nież swój rów noległy, w spółczesny w ym iar. Ponow ne otw arcie (w latach siedem dziesiątych ubiegłego w ieku) kanału żeglow nego m iędzy jezio rem D argin a Jeziorem Sztynorckim um ożliw iło odbiór założenia pałacow ego w now ym kontekście krajobrazow ym - tafla je z io ra stała się aktyw nym elem entem ekspozycji czynnej, potencjalnie um ożliw iającym w idok sylw ety pałacu oraz tow arzyszących, historycznych zabudow ań z perspektyw y naturalnego w nętrza krajobrazow ego, za ja k ie m ożna uznać Jezioro Sztynorckie. O becne relacje w idokow e naturalnego w nętrza krajobrazow ego, ja k im je s t Jezioro Sztynorckie z rozległą, rów noległą do je g o brzegu h istoryczną sylw etą pałacu niem alże zostały zatracone w w yniku w ie

loletniego, często chaotycznego przekształcania obszaru zaw artego m iędzy jezio re m a cennym zabytkiem 3.

N A TU RA LN E W N Ę T R Z E K R A JO B R A Z O W E

Jezioro Sztynorckie w raz z o taczającą je lin ią brzeg o w ą może być odbierane jako naturalne, konkretne w nętrze krajobrazow e o charakterze centralnym [Bogdanow ski 1976]. Skala i jeg o charakter pośrednio w y n ik ają z w ielkości określających akw en - p ow ierzchnia je z io ra w ynosi 47,3 ha, długość linii brzegow ej - 2900 m, a je j rozw i nięcie osiąga w skaźnik 1,19 [Atlas jezio r... 1999]. Istotny w percepcji krajobrazow ej om aw ianego w nętrza je s t kształt je z io ra - jeg o linia brzegow a w pisuje się w okręg o prom ieniu ~500 m, którego środek pokryw a się ze środkiem ciężkość figury geo m etrycznej, za ja k ą m ożna uznać taflę je z io ra (rys. 1). Ściany analizow anego w n ę trza tw orzą: od strony północnej - skłon terenow y o stosunkow o niew ielkim nach y leniu i jednocześnie dalekim zasięgu w idokow ym oraz zw arta szata roślinna lasu łęgow ego - od strony południow ej. Percepcja w nętrza w sposób płynny czytelna je st z płaszczyzny wody, w tym rów nież z jej geom etrycznego centrum , przez które p ro w adzi szlak w odny w kierunku portu jachtow ego.

2 Widok z najwyższej kondygnacji pałacu sięgał w kierunku południowym jeziora Dar gin i Giżycka, a w kierunku północnym - jeziora Mamry i Węgorzewa: Walerzak M., 2007. Aspekty kompozycji wybranych ogrodów barokowych Mazur i Powiśla. Czasopismo Tech niczne 5A, http://bc.biblos.pk.edu.pl, dostęp: 20.05.2010.

3 Zespół pałacowy oraz zespół zabudowy gospodarczej wpisano do rejestru zabytków - nr rej. A 48/S, data wpisu: 19.VI.1979 r. Ochroną objęto: pałac, oborę, dworek łowczego, kaplicę-mauzoleum z kryptą grobową Lehndorffów, spichlerz, pawilon ogrodowy, stajnię pa łacową, park pałacowy: Dziedzictwo kulturowe Warmii - Mazur - Powiśla. Stan zachowania, potencjały i problemy. 2006. Red. J. Wysocki, Warmińsko-Mazurskie Biuro Planowania Prze strzennego, Olsztyn.

(4)

S z ty n o r t - n a tu ra ln e w n ę tr ze k ra jo b ra zo w e w s y n e r g ii z d zie d zic tw e m k u ltu ro w y m 17

P O T E N C JA Ł W A RTO ŚC I K U L T U R O W Y C H

Z achow ana do dziś rezydencja rodow a L endorffów (rys. 2), jed n eg o z potężnych rodów szlachty pruskiej pow staw ała w ieloetapow o od X V I do X IX w. Pierw szy p a łac usytuow any był na nieistniejącym obecnie półw yspie D argin. B udow la uległa zniszczeniu na skutek podniesienia się poziom u w ód - zw iązane to było z b u d o w ą tam y w pobliżu W ęgorzew a. D ru g ą budow lę w zniesiono w latach 1554-1572.

Rys. 2. Pałac w Sztynorcie - stan obecny (fot. autora)

Fig. 2. The palace in Sztynort - the contemporary state (the author’s photo)

N a m urach fundam entow ych podupadłej budow li w latach 1689-1691 w zniesiono w łaściw y pałac. B ył to obiekt dw ukondygnacyjny z niew ielkim ryzalitem na osi korpusu, przykryty w ysokim czterospadow ym dachem . U kład w nętrz pozostał trój- traktow y z reprezentacyjnym i dw ubiegow ym i, dębow ym i schodam i. W e w nętrzach znajdow ały się polichrom ow ane, drew niane stropy, liczne sztukaterie, dekoracyjne kom inki i piece. P od koniec X V II w. w zniesiono flankujące pałac dw a ciągi b u dynków gospodarczych z b ram ą przejazdow ą. W ten sposób stw orzono czytelny, w ew nętrzny dziedziniec otw arty w idokow o na Jezioro Sztynorckie [Jackiew icz- -G arniec i G arniec 2001].

O d strony północnej pałac okalał rozległy park. G łów na oś kom pozycyjna całego założenia pałacow o-parkow ego prow adziła od Jeziora Sztynorckiego pom iędzy b u dynkam i folw arcznym i stycznie do dziedzińca, następnie aleją środkow ą b arokow e go ogrodu, a w dalszej swojej części przez długi kanał w odny stanow iący połączenie z je z io rem K irsajty [W alerzak 2008]. W ten sposób zespół pałacow y pow iązano w i dokow o z w odam i bezpośrednio otaczających jezior.

W w ieku X IX nastąpiła przebudow a zespołu. Przede w szystkim znacznie ro z budow ano pałac, dobudow ując dw a skrzydła, tw orząc w ydłużony rzut budynku.

(5)

R ozebrano zabudow ania gospodarcze i w ykorzystując m ury fundam entow e daw ne go brow aru, w zniesiono spichlerz (stojący do dziś) [Jackiew icz-G arniec i G arniec 2001]. P oczątek X IX w. przyniósł zm iany kom pozycji i stylu założenia parkow ego z barokow ego na krajobrazow e.

L ata pow ojenne rozpoczęły proces degradacji zabytku zarów no w w arstw ie k u l turow ej, ja k i technicznej. N iszczeniu substancji zabytkow ej tow arzyszy zacieranie kom pozycji ogrodow ych oraz unikatow ych osi w idokow ych. N adal je d n a k czytelna je s t skala daw nego założenia oraz sylw eta zabudow ań tw orzących zespół pałacow y

- bezcenne elem enty analizow anego krajobrazu.

W A R U N K I O D B IO R U K R A JO B R A Z O W E G O

T afla Jeziora Sztynorckiego stanow i rów nocześnie elem ent ekspozycji czynnej 0 szczególnie korzystnych w arunkach odbioru północnej linii brzegow ej - w tym za chowanej sylw ety pałacu. Interesujące, potencjalne sekw encje w idokow e rozpoczy n ają się ju ż w punkcie w ejścia kanału Sztynorckiego w południow ą linię brzegow ą je z io ra i w sposób ciągły tow arzyszą obserw atorow i w m iarę zbliżania się do p rzeciw

ległego brzegu północnego. K ąt w idzenia sylw ety pałacu i zabudow ań to w arzyszą cych je s t zm ienny w m iarę przepływ ania je z io ra i w ynosi od 10° (w yjście z kanału) do 50° (dobicie do brzegu) [Bohm 2006]. W połow ie dystansu rozpiętego m iędzy p rzeciw ległym i brzegam i, w geom etrycznym środku płaszczyzny jeziora, k ąt w id ze nia pałacu zbliża się do w ielkości optym alnej w ynoszącej ~30° - m iejsce to pozw ala na syntetyczny odbiór elem entów kulturow ych północnego brzegu z otaczającym , naturalnym środow iskiem krajobrazow ym , przy czym proporcje kom ponentów n a tu raln y ch (brzegów je z io ra p o ro śn ięty ch liściasty m drzew ostanem ) i k ulturow ych (sylw ety założenia pałacow ego) w obserw ow anym kadrze p o zo stają w czytelnej ró w now adze. Potencjalne, dalsze sekw encje w idokow e k a d ru ją w idok sylw ety pałacu 1 folw arku pozw alający odczytać skalę i kom pozycje p rzestrzen n ą całości zało że nia. W m iejscu styku toru w odnego z lin ią brzeg o w ą (istniejące keje żeglarskie) dystans dzielący o bserw atora od historycznej spuścizny pozw ala na odbiór zab y t ku w skali architektonicznej, uczytelniając kom pozycję bryły, rozczłonkow anie elew acji, detal itp.

Potencjalna, korzystna ekspozycja sylw ety zespołu pałacow ego, w ynika rów nież z konfiguracji w ysokościow ej je z io ra i otaczającego terenu. R zędna tafli je z io ra 4 w aha się w granicach 116,0 m, rzędna terenu w przedpolu dziedzińca pałacow ego w ynosi około 123,0 m, natom iast poziom terenu bezpośrednio leżącego przed w e j ściem głów nym osiąga poziom zbliżony do rzędnej 127,0 m. U w zględniając zm ien ny dystans percepcji krajobrazow ej przepływ ającego przez jezio ro obserw atora, kąt obserw acji w ynosi od 2° do 8° i zapew nia zm ienną ekspozycję treści kulturow ych, pozw alając docenić w alor syntezy, ja k i analizy postrzeganych w idoków .

4 Rzędne na podstawie mapy topograficznej 214.313 Radzieje, skala 1 : 10 000, Państwo we Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne, 1980.

(6)

S ztyn o rt - naturalne w nętrze krajobrazow e w synergii z dziedzictw em kulturow ym

₁₉

N aturalne w arunki ekspozycji zespołu pałacow ego w zm acnia dodatkow o korzyst na orientacja w zględem stron św iata - historyczny zespół położony je s t na północ nym brzegu jezio ra, je g o obserw acja m ożliw a je s t natom iast od strony południow ej. W ciągu dnia światło słoneczne (bezpośrednie lub rozproszone), operując pod zm ien nym kątem , uczytelnia skalę założenia (zróżnicow anie planów w idokow ych), zarys brył, plastykę elewacji. Z kolei obserw atorow i, w pływ ającem u w obręb Jeziora Szty- norckiego o każdej porze dnia, tow arzyszy korzystne, tylne lub boczne ośw ietlenie.

Z A B U R Z O N E R E L A C JE W ID O K O W E - D IA G N O Z A STANU IS T N IE JĄ C E G O

K oegzystencja portu jachtow ego w bezpośrednim sąsiedztw ie zabytkow ego za łożenia generuje skutki o charakterze am biw alentnym . O ile ideę stw orzenia m ariny żeglarskiej w Sztynorcie należy uznać za cen n ą i z perspektyw y w ieloletniej spraw dzoną (w alory tego akw enu jak o „naturalnego p o rtu ” w północnej części W ielkich Jezior M azurskich są nie do przecenienia, z kolei sąsiedztw o pałacu w znacznym stopniu podnosi atrakcyjność turystyczną m iejsca), o tyle przestrzenne skutki jej funkcjonow ania w prow adziły niepożądany filtr optyczny m iędzy naturalną p rz e strzeń je z io ra a sąsiadującą z nią, historyczną enklaw ę kulturow ą. D zisiejszy, p rzy padkow y stan w idokow ego przedpola sztynorckiego pałacu je s t w ynikiem pow ojen nej gospodarki prow adzonej w ram ach m iejscow ego PG R -u oraz następujących po niej inicjatyw ach gospodarczych kolejnych dysponentów nieruchom ości. D aw ne, istotne dla kom pozycji przestrzennej założenia pałacow ego pow iązania w idokow e z taflą je z io ra przestały być czytelne, w konsekw encji sym etryczna relacja w id o k o w a z przestrzeni je z io ra w kierunku historycznego obiektu została znacznie o grani czona i nie m a szansy na zaistnienie w pożądanej, pełnej skali.

P rzesłanianie sylw ety zespołu pałacow ego postrzegane je s t w dw ójnasób:

- z perspektyw y je z io ra - oś w idokow a toru w odnego prow adzącego od kanału do portu jachtow ego,

- z obszaru lądu - ciąg w idokow y w zdłuż pieszego traktu rów noległego do linii brzegow ej.

W ejście kanałem Sztynorckim w obszar je z io ra oraz konsekw entne poruszanie się w kierunku brzegu północnego (keje żeglarskie) pozw ala jed y n ie na w ycinkow y odbiór sylw ety założenia pałacow ego - pełna percepcja w idokow a w zakresie g łęb o kości i szerokości w glądu je s t znacznie ograniczona. O graniczenia te stw arzają: - szczelny filtr optyczny utw orzony przez zgrupow anie m asztów cum ujących

jach tó w (zjaw isko o dużej skali - w zdłuż północnego brzegu zlokalizow ano 14 kei, łączna liczba cum ujących może przekraczać 500 je d n o stek pływ ających) - rysunek 3;

- przesłona z zadrzew ień pow stałych w sposób sam oistny i przypadkow y (sam osie- wy, odrosty, relikty daw nych nasadzeń) w okresie ostatnich dziesięcioleci w o b szarze m iędzy brzegiem je z io ra a lin ią zabudow ań pałacow ych;

- lokalizacja obiektów kubaturow ych zw iązanych z funkcjonow aniem m ariny ż e glarskiej (kapitanat portu, zespół sanitariatów , zabudow ania tow arzyszące oraz zabudow ania zw iązane z m inioną działalnością PG R-u);

(7)

Rys. 3. Obiekty kubaturowe, reklamy, maszty przesłaniające sylwetę pałacu (fot. autora) Fig. 3. Buildings, billboards, flagpoles obscuring the silhouette of the palace (the author’s

photo)

- lokalizacja elem entów infrastruktury portow ej w szczególnie eksponow anych m iejscach (w ysoki dźw ig przeznaczony do w odow ania jed n o stek pływ ających oraz je g o zaplecze: slip, naziem ne stanow iska rem ontów i napraw kadłubów itp.). W tym przypadku zdum iew ająca je s t lokalizacja w ym ienionych urządzeń (rys. 4) - zn ajd u ją się one w szczególnym punkcie pow stałym z p rzecięcia daw nej osi kom pozycyjnej pałacu z lin ią brzegow ą. W ten sposób pow stała pierw szoplanow a, przypadkow a dom inanta o zdecydow anie dysharm onijnym charakterze oraz p rz e słona w idokow a w kierunku najciekaw szej ekspozycji historycznego zespołu.

P oza w ym ienionym i przyczynam i przesłaniania sylw ety pałacu należy zw rócić uw agę na negatyw ne zjaw isko pow staw ania w spółczesnego przedpola w idokow ego, w sposób niezam ierzony konkurującego z zabytkiem . Taka sytuacja dotyczy nowego zespołu sanitariatów , których pierw szoplanow e, dw uspadow e zadaszenie z p ersp ek tyw y je z io ra bezpodstaw nie konkuruje z sylw etą oryginalnych zabudow ań fo lw ar cznych (rys. 5). Schem atyczne pow tórzenie geom etrii dachu zabudow ań h isto ry cz nych, koloru i kroju dachów ek w prow adza dezorientacje w odbiorze autentycznej treści kulturow ej.

Z kolei w gląd w sylw etę założenia pałacow ego odbierany z ciągu w idokow ego rów noległego do brzegu je z io ra (uczęszczany trakt pieszy łączący keje żeglarskie z parkingiem , kapitanatem oraz handlow o-gastronom icznym i sanitarnym zapleczem portu) zakłócany je s t w znacznym zakresie obserw acji poprzez:

- lokalizację „tym czasow ych” obiektów kubaturow ych uzupełniających program obsługi portu (budynek sauny, sanitariaty rezydenckie, kontenery na nieczystości (rys. 6);

(8)

S ztyn o rt - naturalne w nętrze krajobrazow e w synergii z dziedzictw em kulturow ym 2 1

- koncentrację w ielkopow ierzchniow ych reklam i tablic inform acyjnych;

- zorganizow anie pow ierzchni parkingow ej na głównej osi w idokow ej łączącej pałac z linią brzegow ą je z io ra (m iejsce długoterm inow ego postoju sam ochodów przebyw ających na w odzie żeglarzy).

Rys. 4. Lokalizacja dźwigu, slipu portowego dokładnie na osi widokowej łączącej pałac z jeziorem (fot. autora)

Fig. 4. The location of a boat hoist and a slipway exactly on the scenic axis connecting the palace with the lake (the author’s photo)

Rys. 5. Pierwszoplanowa współczesna zabudowa (pawilon sanitarny) konkurująca z bryłą pa łacu (fot. autora)

Fig. 5. The contemporary buildings (toilet and bathroom facilities) in the foreground compe ting with the palace (the author’s photo)

(9)

Rys. 6. Chaotyczna, przypadkowa zabudowa tworząca przedpole widokowe założenia pała cowego (fot. autora)

Fig. 6. Chaotic and haphazard buildings creating the scenic foreground in front of the palace (the author’s photo)

W ym ienione tu negatyw ne, z krajobrazow ego punktu w idzenia, skutki zagospo darow yw ania sztynorckiej strefy brzegow ej skutecznie o słab iają odbiór w alorów k ulturow ych tego szczególnego m iejsca. Łatw o ponadto spostrzec, iż w w yniku w ie loletnich działań, pozbaw ionych profesjonalnych, kierunkow ych planów , analizow a na p rzestrzeń uległa degradacji i obecnie prezentuje niski poziom jak o ści estetycznej (przy zadaw alającym poziom ie funkcjonow ania m ariny). Przypadkow o pow stająca, adaptow ana i uzupełniana infrastruktura oraz zabudow a portow a, fragm entaryczne działania w skali małej architektury oraz detalu architektonicznego, przeskalow any form at kom ercyjnej pow ierzchni reklam ow ej, chaotyczna inform acja w izualna itp. w żaden sposób nie k o respondują z historycznie określonym poziom em przestrzeni kulturow ej.

SZANSA NA ZM IA N Ę

Z arysow ana problem atyka staje się istotna w obliczu pojaw iających się now ych szans na uratow anie zabytku5. D ziałania, które należy podjąć rów nolegle z jego gruntow ną renow acją, pow inny prow adzić do odbudow ania historycznych relacji w i

5 W listopadzie 2008 r. w Olsztynie odbyła się konferencja „Sztynort utracone dziedzi ctwo czy szansa na ocalenie”, której tematem były zagadnienia dotyczące konserwacji i za gospodarowania pałacu w Sztynorcie. W spotkaniu wzięli udział historycy, historycy sztu ki, konserwatorzy, przedstawiciele regionalnej i rządowej administracji, obecni właściciele obiektu - firma TIGA Yacht Marina oraz osoby zainteresowane historią i współczesnością tego ważnego miejsca. Uczestniczyła w spotkaniu również Vera von Lehndorff, córka ostat

(10)

₂₃

dokow ych m iędzy pałacem a p rzestrzen ią je z io ra oraz stw orzenia w arunków odbioru w spółcześnie p ojaw iających się kierunków w idokow ych od strony w ody i linii b rz e gowej. Z aistnienie sw oistej sym biozy krajobrazow ej obszaru je z io ra i pałacu w ym a ga działań złożonych i planow anych - istotne je s t przede w szystkim dostrzeżenie problem u oraz uśw iadom ienie je g o rangi (zagadnienie dotychczas m arginalizow ane w obliczu katastrofalnego stanu sam ego pałacu). W tym zakresie niezbędne są d zia łania w ielopłaszczyznow e [Paw łow ska 2008] zainicjow ane w kręgach p ro fesjo n ali stów (architekci krajobrazu, historycy sztuki, konserw atorzy zabytków ), k ontynu ow ane w form ie inform acyjnej i popularyzatorskiej rów nież w szerokich grem iach zainteresow anych środow isk (w tym turyści, żeglarze, ekolodzy). Zaproszenie do u działu w tym etapie praw nych dysponentów przedm iotow ego terenu (pałac, m a ri na) je s t działaniem niezbędnym - w arto przy tej okazji zainteresow anym podm iotom uśw iadom ić fakt, iż korzyści, w ty m rów nież m aterialne [B ajerow ski i in. 2000] p ły nące z ratow ania zabytku m ogą w przyszłości być w iększe w w yniku rów noległych działań krajobrazow ych porządkujących p rzestrzeń obecnego portu.

Z agadnienie budow ania w łaściw ych relacji krajobrazow ych na styku pałac - j e zioro w części m erytorycznej sprow adza się do problem atyki krajobrazow ej, p lan i stycznej i architektonicznej. W arto uzm ysłow ić sobie ich złożoność i kom plem en- tarność - konsekw encje działań w obszarze założenia pałacow ego lub portu zaw sze dotyczyć b ę d ą w spólnej przestrzeni krajobrazow ej i b ę d ą obserw ow ane w szerszej perspektyw ie. W ycinkow e, fragm entaryczne działania dotyczące jed y n ie w ybranych obszarów Sztynortu nie popraw ią ja k o ści rozpatryw anej przestrzeni, łatw o natom iast m ogą prow adzić do jej deprecjacji.

N A R Z Ę D Z IA K SZTA ŁTO W A N IA I O C H R O N Y W A LO R Ó W K R A JO B R A Z O W Y C H

Profesjonalne kształtow anie pożądanych relacji krajobrazow ych w ym aga działań w ykraczających poza doraźne zm iany i korekty zdiagnozow anego stanu istniejącego, (co nie oznacza, iż należy z nich zupełnie rezygnow ać - np. w zakresie szybkiego usunięcia w ielkoform atow ych bilbordów reklam ow ych). O siągniecie efektu synergii krajobrazow ej w spółistniejących przestrzeni: naturalnej i kulturow ej w ym aga stw o rzenia precyzyjnej podstaw y praw no-planistycznej pozw alającej na długofalow e, konsekw entne i spójne działanie w zakresie konserw atorskim , projektow ym i reali zacyjnym . N iezbędny je s t m erytorycznie zaaw ansow any m iejscow y p lan zagospoda row ania przestrzennego stw orzony dla m iejscow ości Sztynort W ielki - z w yraźnie zogniskow aną p roblem atyką w zajem nych relacji i pow iązań w sferze krajobrazow ej

niego przedwojennego właściciela Sztynortu. Kolejnym etapem było podpisanie listu intencyj nego, w którym właściciel obiektu wyraził wolę sprzedania zabytku za symboliczną złotówkę Niemiecko-Polskiej Fundacji Ochrony Zabytków Kultury w Gorlitz oraz Polsko-Niemieckiej Fundacji Ochrony Zabytków Kultury, jej siostrzanej organizacji w Warszawie. Ostateczną konsekwencją tych działań było przekazanie pałacu na rzecz wspomnianych fundacji 30 listo pada 2009 r.

(11)

i jednocześnie funkcjonalnej6. Z a najistotniejsze zagadnienia takiego opracow ania należałoby uznać:

1. U stalenie zasięgu terytorialnego obejm ującego całość m iejscow ości - a w ięc: teren zespołu parkow o-pałacow ego, obszar portu w raz z zapleczem , jezio ro oraz w ieś z czytelnie zarysow anym układem przestrzennym i funkcjonalnym , ongiś ściśle zw iązaną z życiem pałacu.

2. U stanow ienie najcenniejszych punktów , kierunków i otw arć w idokow ych ja k o chronionych, integralnych elem entów zagospodarow ania przestrzennego rozpa

tryw anego obszaru.

3. Sprecyzow anie zasad ochrony zespołu pałacow o-parkow ego, w tym określe nie dopuszczalnego zakresu adaptacji do w spółczesnych funkcji.

4. O kreślenie docelow ej skali portu w ynikającej z chłonność środow iska n atu ralnego i kulturow ego - w tym fizycznych (np. zw iązanych z liczb ą przebyw ających rów nocześnie na terenie Sztynortu żeglarzy, turystów ) ograniczeń percepcji k ra jo brazow ej.

5. Stym ulow anie turystycznej funkcji w si i m oderow anie skali rozw oju w o b szarze krajobrazow ej interferencji je z io ra i założenia pałacow ego.

6. O kreślenie zasad prow adzenia bieżących i doraźnych działań w obszarze p o r tu i je g o otoczenia, w tym opracow anie standardu przestrzennego obiektów tym cza sow ych, inform acji w izualnej oraz określenie ograniczeń w zakresie nośników k o m ercyjnych.

O pracow anie i uchw alenie m iejscow ego planu, w oparciu o który zyskiw ałyby podstaw ę form alno-praw ną w szelkie działania inw estycyjne w przedm iotow ym te re nie, należy uznać za niezbędne m inim um . W poszukiw aniu pełniejszej form y ch ro nienia i kształtow ania unikatow ych w skali regionu w alorów naturalno-kulturow ych Sztynortu m ożna pójść krok dalej, nadając rozpatryw anem u obszarow i status parku kulturow ego7. W konsekw encji je g o pow ołania om aw iana p rzestrzeń zyskałaby plan ochrony, obejm ujący trzy istotne elem enty: diagnozę, prognozę oraz ustalenia i w y tyczne. Tak przygotow any m ateriał pow inien stanow ić m erytoryczną podstaw ę dla dalszych działań.

6 Obecnie miejscowość Sztynort jedynie we fragmencie objęta jest obowiązującym miej scowym planem zagospodarowania przestrzennego - plan dotyczy terenu zabudowy miesz kaniowej we wsi Sztynort Duży I, uchwaliła go Rada Miejska w Węgorzewie (uchwała nr XIX/136/03 z 30 grudnia 2003 r.). Na pozostałe tereny Sztynortu Gmina Węgorzewo pod jęła uchwałę o przystąpieniu do sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania prze

strzennego: na podstawie pisma z Urzędu Miejskiego w Węgorzewie z 22.02.2010 r.

7 Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r.; art. 16: „Rada gminy, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, na podstawie uchwały może utworzyć park kulturowy w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zacho wania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycz nymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej.”

(12)

PO D SU M O W A N IE

25

Z w iązki krajobrazow e założenia pałacow o-parkow ego w Sztynorcie W ielkim z je g o naturalnym otoczeniem były bardzo ścisłe i przez w ieki w pływ ały na k o m pozycję i kształt przestrzenny. H istoria ostatnich dziesięcioleci skutecznie zam azy w ała w ysublim ow ane pow iązania i relacje w idokow e pałacu z je g o bezpośrednim otoczeniem , przylegającym parkiem , a w dalszej perspektyw ie z otaczającym i Szty- nort jezioram i. D zisiaj ta sw oista sym bioza naturalnego środow iska z dziedzictw em k ulturow ym p rzestała być czytelna w bezpośrednim odbiorze - w iele cennych, u n i katow ych elem entów , które j ą tw orzyły uległy zniszczeniu, dew astacji lub n atu ral nem u zanikow i. O becny stan rzeczy, w ynikający z pozostaw ienia cennego zabyt k u destrukcyjnem u działaniu czasu, nieuchronnie prow adzi do je g o kulturow ego i fizycznego niebytu. B yć m oże są to ostatnie chw ile, w k tó ry ch pow inny zapaść d e cyzje o podjęciu radykalnych działaniach ratunkow ych.

Z agadnienie koegzystencji zabytku w je g o naturalnym otoczeniu w przypadku Sztynortu m a rów nież swój rów noległy, w spółczesny w ym iar. O tw arcie kanału że glow nego m iędzy je z io rem D argin a Jeziorem Sztynorckim um ożliw iło odbiór za łożenia pałacow ego w now ym kontekście krajobrazow ym - tafla je z io ra stała się aktyw nym elem entem ekspozycji czynnej, potencjalnie um ożliw iającej w idok sy l w ety pałacu oraz tow arzyszących, historycznych zabudow ań z perspektyw y n atu ral nego w nętrza krajobrazow ego, za ja k i m ożna uznać Jezioro Sztynorckie. W praktyce je d n a k aktyw ność inw estycyjna kolejnych w łaścicieli portu w przeszłości i obecnie zdaje się nie uw zględniać takiego zagadnienia - pierw szoplanow e, przypadkow e re lacje w idokow e skutecznie ograniczają percepcję historycznego tła krajobrazow ego.

W sygnalizow anym aspekcie niezbędne je st, sym ultaniczne z ratow aniem zabyt ku, dostrzeżenie i zdiagnozow anie problem u krajobrazow ego oraz nadanie zagadnie niu w idoku sylw ety zespołu pałacow ego z pow ierzchni je z io ra w ysokiej - niem alże rów norzędnej rangi. W ynik tak prow adzonych działań m oże przynieść unikatow y w regionie synergiczny efekt. N ie da się jeg o skutecznie przeprow adzić w oparciu o fragm entaryczne, doraźne działania i w ybiórcze decyzje adm inistracyjne. N iezbędne je s t kom pleksow e opracow anie planu ochrony i k ształtow ania naturalno-kulturow ej

przestrzeni Sztynortu.

P IŚ M IE N N IC T W O

Atlas jezior Polski, 1999. t. III. Red. J. Jańczak, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Poznań, 52-53.

Bajerowski T. i in., 2000. Wycena krajobrazu. Rynkowe aspekty oceny i waloryzacji krajobra zu. EDUCATERRA, Olsztyn.

Bogdanowski J., 1976. Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu. PAN, Oddział w Krakowie.

Bohm A., 2006. Planowanie przestrzenne dla architektów krajobrazu. Wydawnictwo PK, Kra ków, 259-264.

Dziedzictwo kulturowe Warmii - Mazur - Powiśla. Stan zachowania, potencjały i problemy. 2006. Red. J. Wysocki, Warmińsko-Mazurskie Biuro Planowania Przestrzennego, Olsztyn.

(13)

Jackiewicz-Gamiec M., Garniec M., 2001. Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich. ARA, Olsztyn, 230-236.

Kondracki J., 2000. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

Mapa topograficzna 214.313 Radzieje, skala 1:10 000, 1980. Państwowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne.

Pawłowska K., 2008. Przeciwdziałanie konfliktom wokół ochrony i kształtowania krajobrazu. Politechnika Krakowska, Kraków.

Walerzak M., 2007. Aspekty kompozycji wybranych ogrodów barokowych Mazur i Powiśla. Czasopismo Techniczne 5A, http://bc.biblos.pk.edu.pl, 20.05.2010.

Walerzak M., 2008. Założenie pałacowo-ogrodowe w Sztynorcie Wielkim. Historia i rozwój kompozycji ogrodowej [w:] Sztynort utracone dziedzictwo czy szansa na ocalenie? Borus sia, materiały konferencyjne, Olsztyn, 56-66.

S Z T Y N O R T - A N A T U R A L A N D SC A PE IN T E R IO R IN S Y N E R G Y W IT H T H E C U L T U R A L H E R IT A G E

A bstract. The paper presents the question of the co-existance of the palace in Sztynort and the surrounding park in their natural setting, on the shore of Sztynorckie Lake. The contemporary scenic relations of the landscape interior composed of the lake and the historic building have been lost due to the many years of transformations, often chaotic ones, in the analysed area. The present- day condition of the scenic relations and the manner in which the valuable palace is exposed today have been diagnosed. The negative consequences of the transformation of the shores of Sztynorckie Lake for the landscape values of this special place have been discussed. Some possible actions to be undertaken in order to protect the landscape values of the palace and its grounds have been suggested.

Key words: Sztynorckie Lake, palace and park grounds, scenic relations, landscape interior