"New Testament Christology. A Critical Assessment und Annotated Bibliography", Arland J. Hultgren, New York-Westport-London 1988 : [recenzja]

Michał Wojciechowski

"New Testament Christology. A

Critical Assessment und Annotated

Bibliography", Arland J. Hultgren,

New York-Westport-London 1988 :

[recenzja]

Collectanea Theologica 62/1, 181-182

w sta r o ż y tn o śc i o d n o sił s ię p r a w ie w y łą c z n ie do ję z y k a . „ H e lle n iś c i” z D z to Ż y d z i ję z y k a g r e c k ie g o . N a p o d st a w ie z a p isó w w ź r ó d ła c h i b a d a ń a r c h e o lo g ic z n y c h z n a le ź ć m o ż n a sp o r o d o w o d ó w o b e c n o ści g r e k i. W śró d p r z y k ła d ó w w y m ie ń m y n a p is y w d w óch ję z y k a c h n a m o n e ta c h h a s m o n e jsk ic h , 3 t y s ią c e słó w p o c h o d z e n ia g r e c k ie g o w lite r a tu r z e r a b in ic z n e j, je d n a tr z e c ia n a p is ó w p o g r e c k u n a o s s u a r ia c h z Je r o z o lim y I w . (w iele z n ich w y m ie n ia lu d z i p o c h o d z ą c y c h z te r e n u P a l e s ­ ty n y ) — w I I z a ś w ie k u g r o b o w e in s k r y p c je ż y d o w sk ie z B e t - S z e a n s ą ju ż w z n a c z n e j w ię k sz o śc i g r e c k ie .

W d u ż y m m ie śc ie z ro z le g ły m i k o n ta k ta m i m ię d z y n a r o d o w y m i z n a c z n a c z ę ść m ie sz k a ń c ó w u ż y w a ła z a te m g r e k i — to s a m o d o ty cz y ć m u s ia ło k o n t a k ­ tó w św ią ty n i z d ia s p o r ą . A u to r lis tu P s e u d o - A r y s te a s z a u w a ż a ł z a n o rm a ln e , że p r z y b y li z J e r o z o lim y w lic z b ie 72 u c z e n i w P iś m ie d o b rz e z n a li g r e c k i. A m o ż e tłu m a c z e n ia k s i ą g r e lig ijn y c h n a g r e c k i p o w s ta w a ły i w s a m e j J e r o ­ z o lim ie ?

N ie m a te ż z b y tn ie j ró ż n ic y m ię d z y li t e r a t u r a m ię d z y t e s t a m e n t a ln ą p o w ­ s t a ł a w P a le s ty n ie i d ia sp o rz e . W sz e r e g u u tw o r ó w ..p a le sty ń sk ic h ” d o strz e c

m o ż n a w p ły w id e i g r e c k ic h (D an iel. H en och , S y r a c h ). J u d a iz m r a b in ic z n y też w c h ło n ą ł s z e r e g e le m e n tó w g re c k ic h .

D u ż a lic z b a Ż y d ó w m ie s z k a ła w zh e lle n iz o w a n y c h m ia s t a c h n a w y b rz e ż u . O sie d la g r e c k ie p r z e m ie sz a n e b y ły c z ę sto z ż y d o w sk im i (T y b e r ia d a . S a m a r ia , S c y to p o lis, P e łła , S e f o r i s — m ia s t o 7 k m o d N a z a r e t u z t e a tr e m g r e c k im ). M ia s t a g r e c k ie w P a le s ty n ie i T r a n s jo r d a n ii w y d a ły sz e r e g z n a n y c h p is a r z y i filo z o fó w , m u s ia ły w ię c b y ć z n a c z ą c y m i o ś r o d k a m i k u ltu r a ln y m i, n ie m ó w ią c ju ż o p o s ia d a n iu szk ó ł.

D w o r y w ła d c ó w n ie ró ż n iły sie is to t n ie j od in n y c h d w o ró w h e lle n isty c z ­ n y ch . B y ły też m ie isc e m g r e c k ie j tw ó r c z o śc i lite r a c k ie j. F u n k c jo n o w a n ie w a r s t w w y ż sz y c h i śre d n ic h b e z g r e c k ie j e d u k a c ji tru d n o so b ie w y o b ra z ić .

W y n ik i b a d a ń d o b rz e s tr e sz c z a t y t u ł o sta tn ie g o r o z d z ia łu : J u d a i z m p a l e s ­ t y ń s k i j a k o j u d a i z m ,.h e lle n is t y c z n y ” . M im o że t r w a ł a w P a le s ty n ie żv w a m o w a s e m ic k a (ch oć t a k b y ło p r z e c ie ż i w S y r ii), a n a o b sz a r z e z a m ie sz k a ły m p r z e z Ż y d ó w n ie z n a jd z ie m y ś la d ó w k u lt u p o g a ń sk ie g o , w p ły w ję z y k o w y i k u l­ t u r a ln y ś w ia t a g r e c k ie g o b y ł p o tę ż n y . P r z e c iw sta w ie n ie ju d a iz m u w P a le s t y ­ n ie ju d a iz m o w i w d ia sp o r z e m oże b y ć m y lą c e . D la stu d ió w n a d N T isto tn a je s t k o n k lu z ja , że n ie m a p o d st a w do o d r ó ż n ia n ia c h r y sto lo g ii ..p ie r w o tn e j” , „ p a le s t y ń s k i e j” od ..p ó ź n ie jsz e j” , „ h e lle n is t y c z n e j” (ja k ż e ty tu ł P a n - K u r io s m ó g ł b y ć z r e sz tą h e lle n isty c z n y , sk o r o w Je r o z o lim ie m a m y b r a c i P a ń sk ic h ).

M a te r ia ł z g ro m a d z o n y p r z e z a u t o r a n ie j e s t w z a s a d z ie n ow y. J e d n a k k o n se k w e n tn e je g o w y ło ż e n ie z m u sz a do p o r z u c e n ia p e w n y c h p r z y z w y c z a je ń m y ślo w y c h . W a rto b y te ż z a sta n o w ić s ię n a d p r z y c z y n a m i p o to c z n e g o p r z e c iw ­ s t a w ia n ia ju d a iz m u P a le s ty n y i d ia sp o r y . Z a p e w n e o b r a z te n w y tw o rz y ł się p o d w p lv w e m lit e r a t u r y r a b in is ty c z n e j. p o k a z u ją c e j k r a j I z r a e la ta k im , ia k im go c h c ie li w id z ie ć sk ło n n i do iz o la c ji (fa r y z e u s ze - p e r u s z i m ) u c z e n i w P iśm ie , r a c z e j n iż t a k im , ja k im b y ł w rz e c z y w isto śc i.

M ic h a ł W o jc ie c h o w s k i, W a r s z a w a

A r la n d J . H T T L T G R E N . N e w T e s t a m e n t C h r is t o lo g y . A C r i t i c a l A s s e s s m e n t a n d A n n o t a t e d B i b l i o g r a p h y , N e w Y o r k — W e stp o r t — L o n d o n 1988, G r e e n ­ w o o d P r e s s , s. 488 (B ib lio g r a p h ie s a n d I n d e x e s in R e lig io u s S t u d ie s 12).

W obec z a le w u lit e r a t u r y n a u k o w e j b ib lio g r a f ia a d n o to w a n a je d n e j w ę ż ­ sz e j d z ie d z in y j e s t n a p e w n o b a r d z o p r z y d a t n a . B i b li o g r a f ia c h r y sto lo g ii N T w y d a je się ty m c e n n ie jsz a , że w o g ó ln y c h b ib lio g r a f ia c h b ib lijn y c h o d p o ­ w ie d n ie p o z y c je s ą ro z p r o sz o n e w ro z d z ia ła c h p o św ię c o n y c h p o sz c z e g ó ln y m k się g o m b ib lijn y m , ż y c iu J e z u s a , te r m in o m i p o ję c io m o r a z s a m e j te o lo g ii b ib lijn e j.

R E C E N Z J E

A u to r w y b o r u d o ść ś c iś le tr z y m a ł się te m a tu , to z n a c z y o d s u w a ł p o z y cje p o św ię c o n e r a c z e j e g z e g e z ie E w a n g e lii iu b Je z u s o w i h isto ry c z n e m u , c h y b a że w p r o st z a jm o w a ły się c h r y st o lo g ią czy j e j m e to d ą . O d p a d ły z a r a z e m p r a c e ze s f e r y d o g m a ty k i. Je d n o c z e ś n ie z g r o m a d z ił w ie le d zieł, k tó r e n ie u ja w n i a ją w ty t u ła c h z a in te r e s o w a n ia c h r y st o lo g ią N T , a je d n a k p r z y n a jm n ie j w c zę ści s ą j e j p o św ię c o n e . W y b ó r w y d a je się w ię c k o m p le tn y i p r z e m y śla n y .

M a ło je d n a k s p o t y k a s ię p r a c w ję z y k a c h in n y c h n iż a n g ie ls k i, n ie m ie c k i i f r a n c u s k i; c h y b a n ie ty lk o d la te g o , że m n ie j się w n ich p u b lik u je . J e s t , o d z iw o , k ilk a ty tu łó w p o lsk ic h , le c z ich d o b ó r o k a z u je się z u p e łn ie p r z y p a d ­ k o w y . Je d n o c z e ś n ie d a ło b y s ię z n a le ź ć p a r ę p r z y k ła d ó w p r a c p o lsk ic h , k t ó ­ r y c h w y r a ź n e g o o d p o w ie d n ik a w t e j o b sz e r n e j b ib lio g r a f ii w o g ó le n ie m a (n p. H . M u s z y ń s k i e g o o C h r y s tu s ie ja k o fu n d a m e n c ie ). P r a c p o r ó w n y w a l­ n y ch z z a c h o d n im i b y ło b y z n a c z n ie w ię c e j.

B i b li o g r a f ia o b e jm u je łą c z n ie 1917 p o z y c ji, a p o n a d to w p ro w a d z e n ie o r a z in d e k s y a u to r ó w , ty tu łó w i g łó w n y c h te m a tó w . B r a k u je in d e k s u m ie js c b ib ­ lijn y c h . P r z e w a ż a ją p r a c e n o w sz e , o d k o ń c a la t p ię ć d z ie sią ty c h , a le s p o t y k a s ię te ż d a ty o d 1900 r o k u (n ie w y ja śn io n o , czy w w y b o rz e ). K a ż d a p o z y c ja o m ó w io n a j e s t w je d n y m z w ię z ły m a k a p ic ie ( ja k n p . w N e w T e s t a m e n t A b s t r a c t s ) . N a jw a ż n ie js z e d z ie ła w y s t ę p u ją w ie lo k ro tn ie , p o w t a r z a ją c s ię w k o ­ le jn y c h s e k c ja c h te m a ty c z n y c h b ib lio g r a f ii, o d p o w ia d a ją c y c h p o sz c z e g ó ln y m ro z d z ia ło m d a n e j p r a c y (u t r u d n ia to o r ie n t a c ję w c a ło śc i). R e k o r d z is t ą je s t k s i ą ż k a R . H . F u lle r a , T h e F o u n d a t i o n s o f N e w T e s t a m e n t C h r i s t o l o g y (1965), w y m ie n io n a k ilk a n a ś c ie r a z y ; n o t a b e n e sz k o d a , że d z ieło to j e s t u n a s p r a k ­ ty c z n ie n ie zn a n e.

C a ł a b ib li o g r a f i a p o d z ie lo n a j e s t n a 50 s e k c ji te m a ty c z n y c h sk u p io n y c h w k ilk u g r u p a c h : k w e stie o g ó ln e (b ib lio g r a fie , h is t o r ia p r o b le m u , h e r m e n e u ­ t y k a ); ty tu ły c h r y sto lo g ic z n e ; p o sz c z e g ó ln e k s ię g i b ib lijn e (o so b n o h y m n y ); g łó w n e z n a c z ą c e te o lo g ic z n ie w y d a r z e n ia z ż y c ia J e z u s a .

Z n a c z e n ie te g o r o d z a ju p r a c y w y k r a c z a o c z y w iśc ie p o z a c z y sto b ib lio g r a f ic z ­ n ą u ż y te cz n o ść . M o ż n a b o w ie m d z ię k i n ie j u z y s k a ć sz e r s z ą o r ie n t a c ję w s ta n ie b a d a ń . W p ro w a d z e n ie A . H u lt g r e n a z w r a c a u w a g ę n a g łó w n e k ie r u n k i n o w ­ sz y c h p o sz u k iw a ń : c h r y st o lo g ia w k o n te k śc ie t ła r e lig ijn e g o N T , św ia d o m o ść J e z u s a , p o c z ą tk i c h r y sto lo g ii, t y t u ły J e z u s a , w p ły w m e to d k r y ty c z n y c h , id e a w c ie le n ia . W y d a je się je d n a k , że w k a ż d y m z ty c h k ie r u n k ó w m e to d a je s t n ie co je d n o str o n n a . P o d w z g lę d e m ilo śc io w y m p r z e w a ż a ją o c z y w iśc ie p r a c e sz c z e g ó ło w e , w y ja ś n ia ją c e p o je d y n c z e m o ty w y czy te k sty . W sp ó łc z e sn a c h r y s ­ t o lo g ia b i b lijn a ja w i s ię ja k o a n a lity c z n a , ty m b a r d z ie j, że n ie w id a ć p r ó b y sy n te z y , co n a jw y ż e j p o d rę c z n ik i do c a ło śc i.

M ic h a ł W o jc ie c h o w s k i, W a r s z a w a

N ic o la L A N Z I, L a C h i e s a n e t t a c o n v e r s io n e d i S . A g o s t in o , L i b r e r ia E d i­ tr ic e V a t ic a n a , V a tic a n o 1989, s. 53.

P o w sz e c h n ie r a c z e j p a n u je p o g lą d , że św . A u g u s t y n (354— 430) j e s t je ż e li n ie n a jw ię k s z y m , to je d n y m z n a jw ię k s z y c h O jc ó w K o ś c io ła . N ie w ie lu b o ­ w ie m w y p o w ia d a ło się w t a k o r y g in a ln y i d o g łę b n y j a k on sp o só b n a t e m a t p r o b le m ó w , d o ty c z ą c y c h B o g a i z b a w ie n ia c z ło w ie k a . 1600 ro c z n ic a c h rz tu św . A u g u s t y n a (387— 1987) b y ł a d o b r ą o k a z ją d o teg o , a b y z w ró cić u w a g ę w sz y stk ic h n a te g o w ie lk ie g o c z ło w ie k a , b is k u p a i te o lo g a . M ó w ił o ty m w sp o só b u r z ę d o w y J a n P a w e ł I I w L iś c ie A p o s to ls k im A u g u s t i n u m H ip p o ­ n e n s e m <2> n a z y w a ją c g o „ w sp ó ln y m O jc e m E u r o p y c h r z e ś c ija ń s k ie j” .

W r. 1989 L i b r e r i a E d itr ic e V a t ic a n a o p u b lik o w a ła k s ią ż k ę n a p is a n ą p r z e z N ic o la L a n z i. J e s t to s tu d iu m p o św ię c o n e p a m ię c i je d n e g o z n a j ­ le p sz y c h z n a w c ó w św . A u g u s t y n a w n a sz y c h c z a sa c h , ja k im b y ł z m a r ły s t o ­ su n k o w o n ie d a w n o o. A g o stin o T r a p è. J a k z a u w a ż a a u to r , z ro d z iło się ono w w y n ik u z w ró c e n ia p r z e z n ie g o s z c z e g ó ln ie js z e j u w a g i n a sp o só b , w ja k i