A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA H ISTO R IC A 76, 2003
Ka t a r z y n a Je d y n a k i e w i c z
K O N C EPC JA D A S ANDERE DE UTSCH LAN D
I JE J W PŁYW NA PO L A R Y Z A C JĘ PO ST A W NIEM IECK IEJ EM IG RACJI A N T Y N A Z IST O W SK IE J
(1939-1945)
D ojście do władzy partii nazistow skiej w N iem czech w 1933 r. pociągnęło za so b ą m asow y, liczony w tysiącach exodus przeciw ników tej ideologii. N a em igrację udaw ały się osoby zagrożone zarów no ze w zględów politycznych, ja k i rasow ych. U chodźcy osiedlali się początk o w o w k rajach E uro p y Z achodniej, której tradycje o ra z dziedzictw o in telektualne w ydaw ało się bliskie niem ieckim korzeniom kulturow ym . K ryzys m onachijski, likw idacja C zechosłow acji, wreszcie u padek F ran c ji w czerwcu 1940 r. oznaczały dla w ychodźstw a z Rzeszy konieczność ucieczki za o c e a n 1. M im o u tru d n ień paszportow o-w izow ych Stany Z jednoczone stały się od tej po ry głów nym ośrodkiem i m iejscem schronienia dla w rogów n aro d o w eg o socjalizm u2.
W o dróżnieniu od innych uchodźców z E u ro p y , niem iecka em igracja bory k ać się m usiała nie tylko z problem am i m aterialnej ad a p ta cji. Sukcesy w ew nętrzne i m iędzynarodow e III Rzeszy w yw ołały w tym środow isku głęboki kryzys tożsam ości. W kraju rodzinnym p o d d an i nagonce, piętnow ani m ianem kosm opolitów i zdrajców, za granicą postrzegani byli ja k o poplecznicy niem ieckiego nacjonalizm u i d u ch a przem ocy. R eakcją n a ow ą dychotom ię stały się p ró b y sam ookreślenia w now ym , często niechętnym lub co najm niej sceptycznym w obec nich środow isku. W latach trzydziestych p rzybrały one form ę intelektualnego F ro n tu L udow ego - idei popieran ej n a Z achodzie
1 D o wybuchu II wojny światowej głównymi centrami niemieckiego życia emigracyjnego były Czechosłowacja i F rancja - K. Grossman, Emigration. Geschichte der H itler - Flüchtlinge
1933-1945, F ran k fu rt a.M . 1969, s. 11 i n.
1 N a tem at restrykcji ¡migracyjnych w polityce USA zobacz: C. I). Krohn, Nobody has right to come into the United States. Die amerikanischen Behörden und das Flüchtlingsproblem nach 1933, „Exilforschung“ , 1985, t. III, s. 129 i n.
przez kręgi tam tejszej lewicy3. Pom ysł solidarnego o p o ru ludzi k u ltu ry w obec nazizm u nigdy nie p rzybrał zw artej form y organizacyjnej, zaś p a k t R ib b en t- ro p -M o ło to w o d eb rał m u p oparcie niekom unistycznych g ru p w ychodźstw a4. N ie jest przypadkiem , że rów nolegle z dew aluacją koncepcji F ro n tu w śród niem ieckich em igrantów pojaw iła się now a idea, zn an a pod oryginalną nazw ą das andere Deutschland. Pojęcie to pojaw iło się pierw otnie ja k o ty tu ł pacyfistycznej gazety, w ydaw anej przez F ried rich a KListera w R epublice W eim arskiej5. Po ro k u 1933 fo rm u ła „innych N iem iec” lan so w a n a była głów nie przez niem ieckich uchodźców w S tan ach Z jednoczonych, szczególnie zaś przez literackie rodzeństw o K la u sa i E ryki M an n ó w . Isto ta koncepcji zasadzała się n a p rzek o n an iu , że praw dziw ą reprezentację n a ro d u stan o w ią nie ci, którzy w latach trzydziestych p o p arli nazizm , lecz jego ideowi przeciw nicy - niem iecka em igracja.
W odczycie, w ygłoszonym dla am erykańskiej publiczności w 1937 r. K lau s M an n stw ierdził m . in.: „N ienaw idzim y reżim u H itle ra [...], k ocham y zaś nasz kraj; nigdy nie zrezygnujem y z jego re p rezen to w an ia [...]. O becny stan rzeczy i sytuacja m iędzy n aro d o w a n a dłuższą m etę są nie do u trzy -m a n ia ” 6. W d w a la ta później, prze-m aw iając n a k o n g re sie P E N -C lu b u w N ow ym Jo rk u podkreślał, iż niemieccy literaci m a ją n a w ychodźstw ie wielkie i tru d n e zadanie: „G d y cały św iat czuje się rozczaro w an y upadkiem k u ltu ry w Rzeszy, naszą jest spraw ą u d ow odnić m u, że niem iecka trad y c ja Lessinga, G oethego i H einego trw a ” 7.
W argum entacji pisarza uderzał wówczas pogląd, że n a ró d niem iecki winny był przede wszystkim grzechu zan ied b an ia - zlekcew ażenia groźby, ja k ą od p o czątk u stanow ił reżim. Zaw iedli przede w szystkim intelektualiści, k o n ty n u ato rzy dziewiętnastowiecznej tradycji izolow ania się od społeczeństw a, rom antycznego indyw idualizm u i p o g ard y d la p o lity k i8. M im o po w o d ó w do
3 H . Lottman, Lewy brzeg. O d frontu ludowego do zimnej wojny, W arszawa 1997, s. 135;
C i. Madajczyk, Klerk czy intelektualista zaangażowany, Poznań 1999, s. 334 i n.
4 M . Abosch, Von der Volksfront zu den M oskauer Prozessen, „Exilforschung” 1983, t. I, s. 19-30; W. Jasper, H otel Lutetia. Ein deutsches E xil in Paris, M ünchen 1994, s. 109 i n.
5 E. Bahr, Die Kontroverse um das ,.andere Deutschland", [w:] Deutschsprachige Exilliteratur
seit 1933, t. 11: New York, [wyd.] J. M. Spalek, J. Strclka, cz. 2, Bern 1989, s. 1493.
6 W yklad K lausa M anna dotyczył w pierwszym rzędzie politycznej postawy członków własnej rodziny, w szczególności zaś ojca - Tom asza M anna; K. Mann, A Family against
a Dictatorship, New Y ork, 11 X 1937, [w:] tenże, Das Wunder von Madrid. Aufsätze, Reden, Kritiken 1936-1938, [wyd.] N aum ann, M. Töteberg, Reinbek bei H am burg 1993, s. 260.
1 K. Mann, Wie kann die deutsche Kultur das E xil überleben?, New Y ork, 9 V 1939, [w:] tenże, 'Zweimal Deutschland. Aufsätze, Reden, Kritiken 1938-1942, [wyd.] U. N aum ann, M. Töteberg, Reinbek bei H am burg 1994, s. 93.
* Jako przeciwstawny dla takiej postawy uważał tradycję literatury francuskiej, pielęgnującej od czasów Wielkiej Rewolucji ducha zaangażow ania w sprawy społeczne i polityczne; K. Mann,
Two Germanys (Speech), tekst niedrukowany, praw d. I 1939, [w:] K laus - M ann - Archiv
w stydu (a u to r m iał tu na m yśli „n o c k ry sz ta ło w ą” ) nie należało - jego zdaniem - rezygnow ać z walki o d o b re imię ojczyzny9. W odczycie dla A m erykanów niem ieckiego pochodzenia podkreślał, żc nie m o ż n a staw iać znak u rów ności m iędzy H itlerem i N iem cam i, nie wszyscy oni bow iem ak c ep tu ją przestępczą politykę reżim u. W ielu - ta k w Rzeszy, ja k i p o za jej granicam i m iało p o d o b n e odczucia ja k em igranci10. Z p asją i p rz ek o
-naniem dow odził, że w tradycji i k ulturze jego k raju nie było faszystow skich „ k o rz e n i” , zaś n arodow y socjalizm stanow ił w rzeczywistości egzcm plifikację to ta lita rn y c h tendencji X X w .11
L atem 1939 r., wobec perspektyw y k o n flik tu zbrojnego i nadziei na rychłą przegraną III Rzeszy, w antynazistow skiej prasie emigracyjnej rozpętała się d e b a ta , pośw ięcona kwestii przyszłości pow ojennej now ych N iem iec. Z a preludium dyskusji uznaje się n a ogół arty k u ł K lau sa M a n n a w kw ietniow ym num erze paryskiej „D eutsche V olkszeitung” , zatytułow any Po upadku Hitlera. P ublikacja była odpow iedzią na broszurę p ro g ram o w ą K P D z w iosny tego ro k u . W spierając lanso w an ą wcześniej przez lewicę ideę F ro n tu , a u to r tekstu opow iadał się jednoznacznie za głębokimi zm ianam i oblicza ustrojowego R zeszy. G łó w n y nacisk p o ło żo n y zo stał n a k o n ieczn o ść decen tralizacji państw a (federalizm ) oraz jego całkow ite rozbrojenie; to o statn ie wbrew kom unistycznej idei tzw. Volksarm eel2.
T em p e ratu rę deb aty podniósł arty k u ł re d a k to ra naczelnego „N eues Tage- -B u ch ” , w ybitnego d zien n ik a rza , publicysty em igracyjnego - L e o p o ld a S chw arzschilda. Z a szczególnie k o n tro w e rsy jn ą u zn a n o tezę a u to ra , że N iem cy pow inny być raczej p o k o n a n e (besiegt) niż w yzw olone {befreit). W obec u p ad k u m oralnych i politycznych au to ry te tó w , L. Schw arzschild postulow ał o d b u d o w ę k raju o p a rtą nie na środow iskach w ychodźczych, lecz n a „ekipie adm inistracyjno-edukacyjnej” zwycięskich m ocarstw . T y lk o w ten sp o só b - jeg o zdaniem - m o ż n a będzie trw a le w y korzenić niem ieckie tradycje nacjonalistyczne i a u to ry ta rn e 13.
T ek st re d a k to ra „N enes T age-B uch” znalazł p o p arcie części kręgów opiniotw órczych F rancji, w śród emigracji natom iast wyw ołał burzę protestów .
9 K . M a n n , U n s e r e B e w ä h r u n g s p flic h t, P a ris, X I 1938, [w:] te n ż e , Z w e i m a l D e u ts c h la n d ..., s. 1 7 -1 8 .
10 K . M a n n , H itle r i s t n ic h t D e u ts c h la n d , A n s p r a c h e v o r D e u ts c h a m e r ik a n e r n in Y o r k v ille , „ D e u ts c h e s V o lk s e c h o “ , N e w Y o r k , 3 X II 1938 - i b id e m , s. 39.
" K . M a n n , Ich lie b e d ie se s L a n d , „S u rv e y G r a p h ic “ , P e n n sy lv a n ia , V III 1939 - ib id e m , s. 152. 12 K . M a n n , N a c h d e m S t u r z e H itle r s . E in D is k u s s io n s b e itr a g , „ D e u ts c h e V o lk s z e itu n g ” , P a r is , 16 IV 1939 - ib id e m , s. 9 0 . K a n w ą a r ty k u łu b y ł te k s t D o r o t h y T h o m s o n , z n a n e j a m e r y k a ń s k ie j d z ie n n ik a r k i, sp e c ja listk i o d s p r a w n ie m ie c k ic h , p t. A f t e r H i t l e r - W h a t? d la n o w o jo r s k ie j „ H e r a ld T r i b u n e ” . 13 A . B e tz , „ D e r T a g d a n a c h " . Z u r A u s e in a n d e r s e tz u n g u m D e u ts c h la n d n a c h H i t l e r im P a r i s e r S o m m e r 1 9 3 9 , [w:] D e u ts c h la n d n a c h H it l e r . Z u k u n f t s p l ä n e im E x i l u n d a u s d e r B e s a tz u n g s z e it 1 9 3 9 - 1 9 4 9 , [w yd.] F . K o e b n e r , G . S a n te rm e iste r, S. S c h n e id e r, O p la d e n 1987, s. 42.
Ich w ydźw ięk k o n w en io w ał - p a ra d o k sa ln ie - z k o m e n ta rz a m i p rasy nazistow skiej w R zeszy14. O strą replikę zam ieściła m . in. „ N eu e W e ltb ü h n e ” piórem swego w spółpracow nika, po lity k a i publicysty - H u b e rtu sa von L öw enstein. U znał on wizję Schw arzschilda za krzyw dzącą i niespraw iedliw ą, przede w szystkim w kontekście o d m aw ian ia n arodow i niem ieckiem u p ra w a d o sam ookreślenia swojej roli w pow ojennej E u ro p ie 15.
A gresja hitlerow ska n a P olskę i w ybuch II w ojny św iatow ej pogłębiły poczucie izolacji i konieczność sam ookreślenia się w ychodźstw a z Rzeszy. W obec p a k tu R ib b e n tro p -M o ło to w rząd francuski zarządził intern o w an ie większości przebyw ających na terenie tego p ań stw a niem ieckich kom unistów . W W ielkiej B rytanii i S tanach Z jednoczonych nasiliły się głosy o skarżające N iem ców en bloc o w yw ołanie k o n flik tu zbrojnego. R eakcje niem ieckiej em igracji były bardzo zróżnicowane; „aktyw iści” podjęli jesienią 1939 r. próbę p o w ołania reprezentacji politycznej środow isk uchodźczych, zaś inicjatorem planów stał się dysydent kom unistyczny Willi M ünzeberg, były szef kom inter- now skiego a p a ra tu p ro p a g an d y n a Z achodzie. W założonym przez siebie, po zerw aniu z M oskw ą, czasopiśmie „ Z u k u n ft” lansow ał on plan zaktyw izow ania niem ieckiej em igracji w S tanach Z jednoczonych. P o sta cią w io d ącą nowej stru k tu ry , obok kilku polityków , m iał być - w edług niego - T o m asz M a n n 16. F o rm aln ie bliską koncepcjom „a k ty w istó w ” zdaw ała się być po staw a sam ego a u to ra Czarodziejskiej Góry. W rozpoczętym w p aździerniku 1940 r. cyklu p o g ad an ek ra d ia BBC dla obyw ateli III Rzeszy pisarz d ek laro w ał, iż „ ta k długo, ja k żyje, także ja k o m ieszkaniec Now ego Św iata, jest i pozostanie Niemcem cierpiącym z pow odu losów swojego k ra ju ” 17. Nie zm ieniło to faktu, że już z początkiem roku 1941 w jego przem ów ieniach pojaw ił się to n goryczy i zw ątpienia, szczególnie w zw iązku z kolejnym i zdobyczam i niem ieckiego oręża. O strzegał, że w spieranie reżim u i brak przejaw ów antynazistow skiego o p o ru ściągnie n a kraj św iatow ą nienaw iść i odium zem sty 18.
14 Z ja d liw y k o m e n ta r z d o a r ty k u łu S c h w a rz s c h ild a z a m ie ś c ił m . in . „ D a s S c h w a rz e K o r p s ” - o r g a n p r a s o w y SS: ib id e m , s. 4 3 - 4 5 .
15 H . von L ö w en stein , N a c h H i t l e r s F a ll, „ N e u e W e ltb ü h n e “ , P a ris , 3 V III 1939, [w:] D e u ts c h e I n te lle c tu e lle im E x il. I h re A k a d e m ie u n d d ie A m e r ic a n G u ild f o r G e r m a n C u ltu r a l F r e e d o m " . E in e A u s s te llu n g d e s D e u ts c h e n E x ila r c h iv 1 9 3 3 - 1 9 4 5 d e r D e u ts c h e n B ib l i o t h e k , F r a n k f u r t a .M . - M ü n c h e n 1993, s. 363. 16 W illi M ü n z e n b e r g d o H u b e r h u s a v o n L ö w e n s te in , P a ris , 5 X 1939, ib id e m , s. 4 02. „ Z u k u n f t " w y d a w a n a b y ła w P a ry ż u o d p a ź d z ie r n ik a 1938 d o m a ja 1940 r. 17 T . M a n n , D e u ts c h e H ö r e r ! R a d io se n d u n g e n n a c h D e u ts c h la n d a u s d e n J a h r e n 1 9 4 0 b is 1 9 4 5 , F r a n k f u r t a .M . 1995, s. 1 1 -1 3 . P isa rz p o z o s ta w a ł p o z a k r a je m o d 1933 r.; w trz y la ta p ó ź n ie j w ła d z e III R z e sz y p o z b a w iły g o n ie m ie c k ie g o o b y w a te ls tw a . W U S A m ie s z k a ł n a sta łe o d 1938 r., k ie d y to p r z y ją ł r o c z n ą p r o fe s u rę u n iw e rs y te tu P rin c e to n . A u d y c je B B C n a N ie m c y n a d a w a n o n a fa la c h d łu g ic h , o g ó ln ie d o s tę p n y c h d la m ie s z k a ń c ó w R z e sz y . P o g a d a n k i p is a rz a p r e z e n to w a n e b y ły w c y k lu c o m ie się c z n y m .
O stateczn a zm iana tonacji audycji n astąp iła w pierw szej połow ie 1942 r. pod wpływem inform acji na tem at losu sow ieckich jeń có w w ojennych, polityki okupacyjnej w obec P olaków , przede wszystkim zaś w zw iązku z sytuacją ludności żydow skiej19.
P o d o b n a ew olucja poglądów na N iem cy stała się udziałem syna pisarza K la u sa M an n a . Jeszcze w styczniu 1940 r., w w ydanej przez niego w raz z siostrą E ry k ą książce pt. The O ther Germany, podtrzym yw ał o n tezę, że n aró d niem iecki nie został w całości skażony „b a k cy lem ” n azizm u 211. Z a kanw ę pracy przyjęto analizę dziejów Rzeszy od 1871 r., ze szczególnym uw zględnieniem czasów R epubliki W eim arskiej. M o n o g ra fia p rzy p o m in ała, że naw et w niesprzyjających ok o liczn o ściach (la ta 1918-1919) N iem cy okazali się zdolni pow ołać do życia państw o dem okratyczne i p arlam en tarn e21. W p o dsum ow aniu w yw odów auto rzy podkreślali, iż m ieszkańcy znad Sprewy i R enu nie są ani n arodem w ybranym , ani przeklętym , zaś w przyszłości sam i o d n a jd ą drogę do E u ro p y 22.
The O ther Germ any, napisan a została z potrzeby chwili - ja k o odpow iedź n a p o g arszając e się n astaw ienie am ery k ań sk iej opinii publicznej w obec em igrantów . K o n tra k t z w ydaw nictw em p o d p isan o w iosną 1939 r., a więc przed w ybuchem w ojny23. W obec nowej sytuacji m iędzynarodow ej zarów no K laus, ja k i E ry k a M a n n znaleźli się w sytuacji m o raln e g o przym usu - zerw anie um ow y odczytane być m ogło ja k o podw ażenie koncepcji istnienia „innych N iem iec” . Z drugiej stro n y zauw ażyć należy, iż końcow y rozdział książki zaw ierał sfo rm u ło w a n ia su g erujące niepew ność a u to ró w co do zasadniczej idei rozpraw y. W ątpliw ość n asuw a przede w szystkim zdanie, iż „a b su rd em i h ipokryzją byłaby teza: H itler jest złem, lecz n aró d niem iecki jest d o b ry ” . T a właśnie kw estia pozw oliła specjalistom p rzed m io tu n asu n ąć
przypuszczenie o w ym uszonym optym izm ie The O ther Germany™.
Pow yższa hip o teza znajduje swoje potw ierdzenie w publicystyce i k o re -spondencji K la u sa M a n n a z 1940 r. W arty k u le N iem iecka opozycja wobec wojny pisarz ostrzegał środow isko em igracyjne przed tendencją d o uspraw ied-liw ienia m ieszkańców III Rzeszy. Szczególnie kryty czn ie ocen iał p ró b y n arzu cen ia aliantom własnej wizji odbudow y N iem iec, p o d k re śla ją c przy
19 T. M ann, D e u ts c h e H ö r e r ..., s. 49-50, 52-54.
20 K. M ann, E. M ann, T h e O th e r G e r m a n y , N e w Y o r k 1940, s. 54.
21 I b id e m , s. 120-121. A u to r s tw o p o sz c z e g ó ln y c h r o z d z ia łó w p r a c y je s t tr u d n e d o u s ta le n ia , je d n a k z d a n ie m s p e c ja listó w p r z e d m io tu , f u n d a m e n te m k sią ż k i b y ły a m e r y k a ń s k ie o d c z y ty K la u s a M a n n a - M . Grunewald, K la u s M a n n 1 9 0 6 - 1 9 4 9 , t. 1, B e rn e 1984, s. 167; A . Strohmeyr, K la u s u n d E r ik a M a n n , B e rlin 2000, s. 128.
22 K. M ann, E. Mann, T h e o th e r G e r m a n y , s. 293, 301.
23 K la u s M a n n S c h r ifte n r e ih e , [red:] F . K ro ll, t. V: T r a u m a A m e r ik a ( 1 9 3 7 - 1 9 4 2 ) , W ie s b a d e n 1986, s. 167, 206. W y d a w n ic tw o M o d e r n A g e , f in a n s u ją c e k sią ż k ę , o p u b lik o w a ło w 1938 r. p r a c ę E ry k i M a n n p t. S c h o o l f o r U a r b a r ia n s (n ie m . ty tu ł: Z e h n M illio n e n K in d e r ) .
tym , że jed y n ą szansą dla tego p ań stw a jest zw ycięstwo F ran c ji i W ielkiej B rytanii25.
W zburzenie rodziny M an n ó w w yw ołał zw łaszcza a rty k u ł H u b e rtu sa von Löwenstein, zamieszczony w m arcu 1940 r. na łam ach „N ew Y orker Staatszei-tu n g ” , w którym au to r protestow ał przeciwko zachodnim planom powojennego podziału Rzeszy, szczególnie zaś dzieleniu tego p ań stw a w edług kryterium hi storyczno-w y znani owego (katolickie południe i p ro testan ck a północ). P om y-słodaw cy tych projektów zdawali się - jego zdaniem - zapom inać o „błędach ro k u 1919” i fiasku okupacji zagłębia R uhry w 1923 r. K oncepcje likwidacji Prus („ jak o źró d ła wszelkiego /Ja ” ) i przek azan ia w schodnich terenów Polsce określone zostały m ianem „polityki niszczenia” ( Vernichtungspolitik) państw a niem ieckiego. W zakończeniu arty k u łu p o d k re śla n o , że przyszły po k ó j nie m oże być o p arty n a „zniew oleniu” ( Versklavung) jakiejkolw iek nacji, w imię „ a b strak cy jn eg o ” m iędzynarodow ego p ra w a - n arzędzia zw ycięzców 26.
T ekst L öw ensteina wywołał ripostę w postaci listów K la u sa i T o m asza M an n ó w . T en pierw szy uznał arty k u ł za „ o tw a rty a ta k w obec m o carstw broniących cywilizacji Z achodu przed hitlerow skim barb arzy ń stw em ” . W spół-czucie d la niem ieckich kobiet i dzieci zestaw ione tu zo stało z cierpieniam i Polaków i Czechów, którzy - niczemu nie winni - znosić musieli o wiele więcej niż m ieszkańcy III Rzeszy27. D o d a tk o w y asu m p t d o krytyki stanow ił fak t, iż - zdaniem a u to ra listu - „N ew Y o rk e r S ta atsze itu n g ” p rezen to w ała linię pronazistow ską („Drei-V iertel Nazi Blalt”)28. 21 IV 1941 r. zareagow ał rów nież T om asz M ann, uznając tekst Löw ensteina za „szczególny p ro d u k t narodow ego zacietrzew ienia” o ra z nienaw iści w obec F ran cji i W ielkiej B rytanii29.
W ażną cezurę w ew oluow aniu koncepcji das andere D eutschland stanow iło ogłoszenie przez aliantów K a rty A tlantyckiej o ra z p rzystąpienie S tanów Zjednoczonych do wojny. W obec pow stania Wielkiej K oalicji i prób określenia przez nią wizji przyszłego p okoju, środow iska niem ieckiej em igracji uznały za stosow ne pow rócić do dyskusji n a tem at roli tej społeczności w pow ojennej R zeszy30. Inicjatorem deb aty stał się tym razem F ritz von U n ru h - pisarz,
23 K. M a n n , D ie d e u ts c h e O p p o s t io n u n d d e r K r ie g , k o n ie c 1939 r. - te n ż e , Z w e i m a l D e u ts c h la n d ..., s. 175, 177.
u M . L ö w en stein , B o ts c h a f te r o h n e A u f tr a g . L e h e n s b e r ic h t, D ü s s e ld o r f 1972, s. 1 9 1 -1 9 2 . A r ty k u ł o p u b lik o w a n y z o s ta ł 17 III 1940 r.
27 K la u s M a n n d o L ö w e n s te in a , N e w Y o r k , 9 IV 1940, [w:] id e m , B r ie f e u n d A n tw o r t e n 1 9 2 2 - 1 9 4 9 , [w yd.] M . G r e g o r - D e llin , R e in b e k bei H a m b u r g 1991, s. 4 1 4 —415. L is t n a p is a n y z o s ta ł w d n iu a g re sji R z e sz y n a D a n ię .
2“ P o r: I. B . J o n a s , K la u s M a n n , [w:] D e u ts c h s p r a c h ig e ..., s. 631.
29 C y tu ję za: D e u ts c h e I n te lle c tu e l le ..., s. 4 2 2 -4 2 3 . P o II w o jn ie ś w ia to w e j L ö w e n s te in d a ł się p o z n a ć j a k o z w o le n n ik in te g ra c ji R F N z Z a c h o d e m i p r z y n a le ż n o ś c i te g o k r a ju d o N A T O , je d n o c z e ś n ie je d n a k ja k o a k ty w n y d z ia ła c z ru c h u w y p ę d z o n y c h i p rz e c iw n ik g ra n ic y n a O d rz e .
30 N a s ta w ie n ie a m e r y k a ń s k ie j o p in ii p u b lic z n e j d o N ie m ie c z a c z ę ło p o g a r s z a ć się od 1942 r.; św ia d c z y ła o ty m m . in. r o s n ą c a p o p u la r n o ś ć a n ty n a z is to w s k ic h film ó w H o lly w o o d u - K . D . H e n k e , D ie a m e r ik a n is c h e B e s e tz u n g D e u ts c h la n d s , M ü n c h e n 1995, s. 7 2 -7 3 .
d ra m a tu rg i publicysta31. W przem ów ieniu wygłoszonym 11 X II 1942 r. n a bankiecie z okazji dziesięciolecia istnienia now ojorskiej gazety „ N eu e V olks-ze itu n g ” p o d d ał on w praw dzie krytyce prolks-zeszłość N iem iec, odciął się jed n ak zdecydow anie od pojęcia „w iny zbiorow ej” (K ollektivschuld) m ieszkańców tego k ra ju 32.
W ystąpienie U n ru h a pobudziło z kolei aktyw ność kręgów lewicy em i-gracyjnej. S form ułow ana przez tę grupę idea „dw o jg a N iem iec” (Z w e i - D eutschland - These) znalazła p o p arcie m . in. H e n ry k a M a n n a , L iona F eu ch tw a n g era i B ertolda B rechta. P olem izującą opinię p rezentow ał z kolei T o m asz M an n , co raz bardziej skłaniający się ku koncepcji „d w o isto ści” c h a ra k te ru niem ieckiego - rów noczesnej w nim obecności p ierw ia stk a d o b ra i zła33.
N ajbardziej aktyw nym i przeciw nikam i teorii das andere D eutschland stał się je d n a k nie a u to r Czarodziejskiej Góry, lecz uznany niem iecki pisarz historyczny - Emil Ludw ig34. Ju ż w 1941 r., w w ydanej przez siebie pracy pt. The Germans. Double H istory o f N ation zaprezentow ał on tezę, iż fenom en H itlera i ideologia nazizm u są logiczną konsekw encją niem ieckiego d u c h a n aro d o w eg o . B urzę p ro te stó w śro d o w isk em igracyjnych w yw ołał przede w szystkim jego w ykład, wygłoszony w Los A ngeles 4 V II 1942 r., w którym dow odził m. in. au to ry taty w n y ch sym patii i antyd em o k raty czn eg o nastaw ienia ro d a k ó w w Rzeszy. W obec p y tań o przyszłość N iem iec d om agai się „zagranicznego n a d z o ru ” (frem de P rotektion) i szeroko zakrojonej akcji reedukacyjnej35.
Tekst odczytu nagłośniony został przez em igracyjne czasopism o „A u fb a u ” ; jeg o pełne brzm ienie przytoczył tak że „N ew Y o rk T im e s” 36. A u to re m
31 S y n p r u s k ie g o g e n e ra ła , w la ta c h 1 9 1 4 -1 9 1 8 o fic e r u ła n ó w , a u t o r p o w ie śc i O p f e r g a n g , id e a liz u ją c e j c n o ty n ie m ie c k ie g o ż o łn ie rz a . W la ta c h tr z y d z ie sty c h U n r u h p rz e s z e d ł n a p o z y c ję w o ju ją c e g o p a c y fiz m u . W 1932 r. o p u śc ił N ie m c y , o d 1940 r. w U S A .
33 E . Bahr, D i e K o n tr o v e r s e ..., s. 1494.
33 Ib id e m . K o c e p c ję tę T o m a s z M a n n ro z w in ie w sw y m o s ta tn im w ie lk im d z ie le D o k t o r F a u s tu s (1947).
34 P o p u la r n o ś ć L u d w ig a się g a ła la t d w u d z ie s ty c h - b y ł a u to r e m p o c z y tn y c h b io g ra fii L in c o ln a , N a p o le o n a , B is m a rc k a , W ilh e lm a I I o r a z F . D . R o o s c v e lta . K r y ty c y z a rz u c a li m u „ k u lt o s o b is to ś c i” ( p o d z iw ia ł n p . M u s s o lin ie g o ) i p s y c h o lo g iz u ją c e p o d e jś c ie d o o p isy w a n y c h p o s ta c i. W U S A w y s tę p o w a ł j a k o w y k ła d o w c a , z n a w c a s p r a w n ie m ie c k ic h . O b o k T o m a s z a M a n n a n a jb a r d z ie j p o c z y tn y i z n a n y r e p r e z e n ta n t ś r o d o w is k a e m ig ra c y jn e g o - J . W . Reden, E m il L u d w ig , [w:] D e u ts c h s p r a c h ig e ..., s. 5 5 4 i n . 35 I b id e m , s. 558. 36 „ A u f b a u " b y ł m ie się c z n ik ie m w y d a w a n y m o d 1934 r. p rz e z a m e r y k a ń s k i G e r m a n - Je w ish C lu b (1 9 2 0 ). R e d a g o w a n y o d 1939 r. p rz e z p u b lic y s tę e m ig ra c y jn e g o M a n f r e d a G e o r g e - p r o p a g o w a ł id e ę „ a m e r y k a n iz a c ji” i in te g ra c ji n ie m ie c k ic h u c h o d ź c ó w z R z eszy . P ism o u z y s k a ło z n a c z n ą p o c z y tn o ś ć n ie ty lk o w k r ę g a c h e m ig ra c ji; d o je g o w s p ó łp r a c o w n ik ó w n a le ż a ła m . in. D o r o t h y T h o m s o n - H . A. W alter, E x ilp r e s s e , [w:] D e u ts c h e E x illite r a tu r
riposty stal się niemiecki teolog protestancki - Paul Tillich, znany w R epublice W eim arskiej w ykładow ca uniwersytecki, członek S P D 37. Z arzucił on pisarzowi p ow ielanie - a rebours - stere o ty p ó w antysem ickich (G egenrassism us), bow iem przypisyw ał on n arodow i niem ieckiem u zb io ro w ą w inę za hitleryzm i zbro d n ie nazizm u38. A rgum enty teologa p o p a rła m . in. w spółpracow niczka „A u fb au ” - H a n n a h A rendt, w ypom inająca Ludwigowi jego daw ną fascynację w łoskim faszyzm em 39. Tezy o b o jg a w zm ocnił wynik son d ażu G a llu p a z lis-to p a d a 1942 r., według k tórego aż 74% am erykańskiego społeczeństw a o d p o w ied zialn o ścią za w ojnę o b a rc z a ło w yłącznie w ładze III R zeszy40. W świetle tego fa k tu b atalia zw olenników idei das andere D eutschland zdaw ała się przynosić pozytyw ne efekty.
Powyższy fak t, w zm ocniony pogłoskam i o am erykańskich p lan ac h ro z -strzygnięć pow ojennego losu N iem iec, przyspieszyły krystalizację pom ysłu stw orzenia em igracyjnej reprezentacji n aro d o w ej41. D o d a tk o w y m im pulsem stało się p o w o łan ie d o życia w lipcu 1943 r. N a tio n a lk o m ite e „ F re ie s D e u ts c h la n d ” - in sty tu cji w spieranej n iefo rm a ln ie przez rz ąd sow iecki. W edług najnow szych hipotez badaw czych, fak t ten zwiększał, przynajm niej n a pew ien czas, szanse p o p arcia idei reprezentacji u w ładz S tan ó w Z jed-noczonych42.
P oczątki zabiegów o utw orzenie ru c h u „F re e G e rm a n y ” p rzypadły na p aź d ziern ik 1943 r. G ru p a ze b ran y ch n a tę o k azję w N ow ym J o rk u niemieckich osobistości (Paul Tillich, Carl Zuckm ayer, Paul H agen z lewicowo- -socjalistycznej grupy „N eu B eginnen” ) zw róciła się d o T o m asza M a n n a z p ropozycją objęcia przezeń funkcji przew odniczącego reprezentacji i p o -średnictw a w zabiegach pozy sk an ia dla niej adm inistracji R o o sev elta43.
37 E . B a h r, D ie K o n tr o v e r s e ..., s. 1497. 31 P a u l T illic h b y l w y k ła d o w c ą u n iw e rs y te tó w w M a r b u r g u i F r a n k f u r c ie n a d M e n e m . W y e m ig ro w a ł ( m im o a ry js k ie g o p o c h o d z e n ia ) ju ż w 1933 r. W U S A z w ią z a n y k o n tr a k te m z u n iw e rs y te te m C o lu m b ia . R e p re z e n to w a ł n u r t tz w . c h rz e ś c ija ń s k ie g o s o c ja liz m u . 39 E . Y o u n g -B ru c h , H a n n a h A r e n d t. L e b e n , W e r k u n d Z e i t , F r a n k f u r t a .M . 1991, s. 3 4 0 -3 4 1 . 40 W a r t o z w ró c ić u w a g ę n a c h a r a k t e r p o s ta w io n e g o p y ta n ia . G d y b y d o ty c z y ło o n o n a d u ż y ć s y s te m u n a z is to w s k ie g o , p r o p o rc je o d p o w ie d z i z a p e w n e b y ły b y in n e . H o lo c a u s t z o s ta ł n a g ło ś n io n y p rz e z a m e r y k a ń s k ie m e d ia w la t a c h 1 9 4 3 -1 9 4 4 - p o r .: D . S . W y m a n , T h e A b a n d o n m e n t o f th e J e w s . A m e r ic a a n d th e H o lo c a u s t 1 9 4 1 - 1 9 4 5 , N e w Y o r k 1984, s. 321 i n. 41 N a te m a t e w o lu c ji a m e r y k a ń s k ie j k o n c e p c ji w sp ra w ie N ie m ie c z o b a c z : K . D . H e n k e , D i e a m e r y k a n i s c h e ..., s. 93 i n . 42 M a te ria ły a m e ry k a ń sk ie g o w y w ia d u d o w o d z ą s p o re g o z a s k o c z e n ia W a s z y n g to n u in ic ja ty w ą s o w ie c k ą . W z w ią z k u z p o w y ż sz y m is tn ia ły p r o je k ty s tw o r z e n ia w U S A k o n k u r e n c y jn e j w o b e c N K F D o r g a n iz a c ji - r e p r e z e n ta n ta n ie m ie c k ie j e m ig ra c ji n a Z a c h o d z ie . N ie z m ie n ia to f a k tu , że p la n y te n ie u z y s k a ły p o p a r c i a D e p a r ta m e n tu S ta n u - H . B u n g e rt, D e u ts c h e E m ig r a n te n im a m e r ik a n is c h e n K a lk ü l: d ie R e g ie r u n g in W a sh in g to n , T h o m a s M a n n u n d d ie G rü n d u n g e in e s E m i g r a n te n k o m ite e s 1 9 4 3 , „ V ie rte lja h re s h e fte fü r Z e itg e s c h ic h te ” 1998, J h . 4 6 , H . 2 , s. 2 5 4 i n .
43 E . B a h r, P a u l T illic h u n d d a s P r o b le m e in e r d e u ts c h e n E x ilr e g ie r u n g in d e n V e r e n ig te n S t a a t e n , , . E r f o r s c h u n g ” 1985, t. I I I , 3.34.
W ybór ew entualnego lidera ruch u nie był przypadkow y. W edług jednego z bardziej znanych antynazistow skich em igrantów , a u to r C zarodziejskiej Góry pełnił wówczas w U SA rolę „c esarza” niem ieckiego w ychodźstw a44. W kręgach tych zn an o jego zabiegi o rato w an ie ludzi z E u ro p y , w iedziano rów nież o bliskich k o n ta k ta c h p isarza z am erykańskim estab lish m en tem 45. P roblem atyczność w yboru polegała n a tym , że w ro k u 1943 T o m asz M an n należał d o zd ecydow anych p rzeciw ników idei das andere D eutschland. W jednym z odczytów dla ra d ia BBC m ów ił otw arcie, iż „n ie w ypada nam , em ig ran to m , daw ać zwycięzcom rad n a tem at p o stęp o w a n ia z N iem -cam i po w ojnie [...]. K a ż d a form uła i p ro p o z y cja o d cz y ta n a by zo stała ja k o afro n t [...], ja k o p ró b a ochrony k ra ju przed skutkam i p o p ełnionych z b ro -d n i”46.
P retekstem w ycofania się pisarza z em igracyjnej inicjatyw y była o d b y ta przezeń 25 X I 1943 r. rozm ow a z wysokiej rangi urzędnikiem D e p a rta m e n tu S tanu; m iał o n d o b itn ie w yrazić désintéressem ent am erykańskiego rz ą d u dla p lan o w an ej re p rez en tacji47. E fektem tego sta n o w isk a sta ło się o ficjalne dem enti a u to ra Czarodziejskiej Góry co d o ew entualności przyjęcia przezeń roli przyw ódcy ruchu. Inform ację na ten tem at zam ieścił m . in. „N ew Y ork T im es” 48.
W obec odm ow y T o m asza M an n a , inicjatorzy koncepcji „ F re e G e rm a n y ” w ybrali n a swego lidera najbardziej w śród nich p o p u larn e g o P a u la Tillicha. A tu tem k a n d y d a ta była jego działalność n a u k o w a w In stitu te o f Social R esearch uniw ersytetu C olum bia oraz d o b ra znajom ość z E leo n o rą R oosevelt - żo n ą p re zy d en ta49. Tillichow i udało się pozyskać d o w spółpracy byłego p ru sk ieg o m in istra spraw w ew nętrznych A lb e rta G rz esiń sk ieg o (lew ica SPD ), F ried rich a B aerw alda (C entrum ), H u b e rtu sa von L öw enstein (lewica
44 R . M a rc u s e , M e in z w a n z i g s t e s J a h r h u n d e r t, M ü n c h e n 1960, s. 288. 45 J . R a d k a u , D ie d e u ts c h e E m ig r a tio n in d e n U S A : Ih r E in flu s s a u f d ie a m e r y k a n i s c h e E u r o p a p o litik 1 9 3 3 - 1 9 4 5 , D ü s s e ld o r f 1971, s. 118. 46 T . M a n n , D e u ts c h e H ö r e r ..., s. 1 1 4 -1 1 5 . W w y p o w ie d z ia c h p r y w a tn y c h p is a rz m ó w ił o tw a rc ie , że n ie m a z a m ia r u z o s ta ć „ d r u g im M a s a r y k ie m a lb o P a d e r e w s k im ” - H . L e h n e rt, B e r t B r e c h t u n d T h o m a s M a n n im S t r e i t ü b e r D e u ts c h la n d , [w:] D e u ts c h e E x i l i l i t e r a t u r s e i l 1 9 3 3 , t. 1: K a lif o r n ie n , [w yd.] J. M . S p a le k , J. S tre lk a , S. H a w r y lc z a k , cz. 1, B e r n - M ü n c h e n 1976, s. 64. 47 E . B a h r, D ie K o n tr o v e r s e ..., s. 1501. 41 D e c y z ję p is a r z a w z m o c n iły in fo rm a c je n a t e m a t p o s ta n o w ie ń k o n fe re n c ji w T e h e ra n ie . B y ła ta m m . in . m o w a o e w e n tu a ln o ś c i o d e r w a n i a o d N ie m ie c P r u s W s c h o d n ic h o r a z o w y m o g u b e z w a ru n k o w e j k a p itu la c ji III R z e sz y . 49 C . D . K ro h n , D e r ,,C o u n c il f o r a D e m o c r a tic G e r m a n y " , [w:] W a s s o l l a u s D e u ts c h la n d w e r d e n ? D e r , .C o u n c il f o r a D e m o c r a t i c G e r m a n y " in N e w Y o r k 1 9 4 4 - 1 9 4 5 . A u f s ä t z e u n d D o k u m e n te , [w yd.] U . L a n g k a u -A le x , T . R u p r e c h t, F r a n k f u r t a .M .- N e w Y o r k 1995, s. 30. G łó w n ą p o s ta c ią w I n s titu te o f S o c ia l R e s e a rc h b y ł M a x H o r k h e im e r , w s p ó łtw ó r c a „ s z k o ły f r a n k f u r c k ie j” .
SPD ) o raz A lb erta S chreinera (N P D )50. D o b ó r zespołu n ad a w ał m u w yraź-nie lew icow ą konotację, obecność zaś k om unisty odstręczyła od inicjatyw y ew entualne au to ry te ty p o k ro ju H ein rich a B riininga czy H e rm a n a R au sch - ninga.
Z a fo rm a ln ą d a tę p o w stan ia reprezentacji uznaje się 25 III 1944 r., aczkolw iek d e k la ra c ja p ro g ra m o w a now ej stru k tu ry o g ło sz o n a z o sta ła d o p ie ro 3 m a ja tego r o k u 51. K o m ite t założycielski zd ecy d o w ał się n a neu traln ie polityczną nazw ę R a d a D em okratycznych N iem iec ( Council fo r a Dem ocratic Germany). W m anifeście organizacji m o w a była o jej celach, p lan ach i wizji pow ojennej Rzeszy. S ygnatariusze d o k u m e n tu stw ierdzali, że o d b u d o w a E uro p y , w tym pań stw a niem ieckiego, p o w in n a n astąp ić we w spółpracy aliantów zachodnich i Z S R R . M ając św iadom ość b ra k u m a n d a tu ze strony w łasnego n a ro d u , uznaw ali za potrzeb n e w ystępow anie w jego im ieniu, także dla d o b ra m iędzynarodow ej w spólnoty. P o d k reślając swą an ty n azisto w sk ą przeszłość, dom agali się w yplenienia źródeł społecznych ideologii faszyzm u. W zw iązku z tym dek laracja przew idyw ała nacjonalizację wielkiej własności ziem skiej, kluczow ych gałęzi przem ysłu o ra z w eryfikację k ad ry urzędniczej, nauczycielskiej i oficerskiej w w ojsku. P ow ojenne N iem cy winny być zdem ilitaryzow ane (entw affnet) w raz z innym i p ań stw am i e u ro -pejskimi52. Rzesza m iała oddać wszystkie zdobyte wcześniej terytoria i „zadość-uczynić m ateria ln ie” skrzyw dzonym naro d o m .
D w a o statn ie z w ym ienionych p u n k tó w m ogły w zbudzić p ow ażne w ą t-pliwości krytycznego czytelnika. Id ea m iędzynarodow ego rozb ro jen ia o k azała się u to p ią ju ż w latach trzydziestych. Pisząc o w ycofaniu się z zajętych obszarów , nie precyzow ano, ja k ro zp atry w ać p roblem A nschluB u i za b ó r czeskich S udetów . N ajbardziej k o ntrow ersyjnie prezen to w ała się zw łaszcza p u en ta m anifestu. Jego autorzy podkreślali, że m asy społeczne w N iem czech były niemal od początku przeciwnikam i H itlera, że zostały przezeń zniew olone (iunterworfen) i przym uszone do wojny. W zw iązku z pow yższym w yrażano sprzeciw i p ro test w obec ew entualnego „uciem iężenia” n a ro d u niem ieckiego po zakończeniu wojny. T o ostatnie uznano za sprzeczne z K a rtą A tlan ty ck ą53. R ów nie stanow czo przeciw staw iano się koncepcji reedukacji „o d z e w n ątrz” , uznając, iż dzieło odrodzenia m oralnego państw a powierzyć należy w pierwszej kolejności pow racającym z w ygnania em ig ra n to m 54.
50 A lb e r t G rz e s iń s k i stw o rz y ł w 1941 r. A s s o c ia tio n o f F re e G e r m a n s , s t r u k t u r ę p o d o b n ą d o o rg a n iz a c ji T illic h a - H . P fa n n c r, E x ile in N e w Y o r k . G e r m a n d A u s tr ia n W r ite r s a f t e r 1 9 3 3 , D e tr o it 1983, s. 126. 51 C . D . K ro b n , D e r ,.C o u n c il [...] G e r m a n y " , s. 32. 52 P e łn y te k s t d e k la r a c ji p r z e d r u k o w a n y z o s ta ł w a n e k s ie d o : W a s s o l l a u s D e u ts c h la n d ..., s. 156 i n . 53 I b id e m , s. 157. 54 I b id e m , s. 159.
Pierwsze reakcje n a m anifest R ady ukazały się w prasie am erykańskiej. D ość spokojne w tonie k om entarze zamieściły m. in. „N ew Y o rk T im es” , „N ew Y ork H erald T rib u n e ” i „ N a tio n ” . A uto rzy arty k u łó w p odkreślali przede wszystkim , że now o p o w stała o rganizacja nie m a c h a ra k te ru rządu i nie w spółdziała z N a tio n alk o m itee „F reies D e u tsc h la n d ” 55. N ie negow ano rów nież p raw a em igrantów do zab ieran ia głosu w spraw ach N iem iec56. Praw dziw ą burzę deklaracja R ady w yw ołała n ato m iast w kręgach w ychodź-stwa. W iększość opinii m iała c h a ra k te r negatyw ny. D ysydenci kom unistyczni n a czele z R u th F isch er zarzucali Tillichow i w spółpracę z K P D 57. Jeszcze dobitniej brzmiały zarzuty przeciwników idei das andere Deutschland. Oponenci tej grupy n adali jej m ian o vansittarty sto w , podzielała o n a bowiem krytyczny stosunek tego brytyjskiego polityka w obec Rzeszy i jej m ieszkańców 5“.
R zucającą się w oczy ewolucję poglądów przeszło w tym czasie czasopism o „ A u fb a u ” , w spierające wcześniej koncepcję „innych N iem iec” . Pod wpływem inform acji na tem at H o lo ca u stu re d ak to rzy perio d y k u stali się zw olennikam i poglądów i ocen E m ila L udw iga. T o właśnie na łam ach „ A u fb a u ” prezen-tow ała swe poglądy E ryka M an n , oceniająca deklarację R ady za skandaliczne w form ie „niem ieckie w arunki p o k o ju ” . A u to rk a arty k u łu zw racała uwagę n a b ra k w m anifeście pojęcia winy n a ro d u niem ieckiego59. A nalogiczny i rów nie ostry pro test w ystosow ała am erykańsko-niem iecka o rganizacja „Society for the P revention o f W orld W ar I I I ” , g ru p u jąc a zw olenników koncepcji V an sittarta.
T ru d n o oceniać sk u tk i za rzu tó w w ym ierzonych w R ad ę. P o zo staje faktem , że m anifest organizacji m iał p raw o w yw oływ ać krytykę, a naw et w zburzenie św iadom ych politycznie czytelników d o k u m e n tu . W św ietle
55 K o m e n ta r z te n n ie by ! p o z b a w io n y p o d s k ó r n e g o se n su . P rz y p u s z c z e n ia c o d o p o w ią z a ń N K F D z R a d ą w y s u w a ła z a r ó w n o F B I , j a k i a m e r y k a ń s k i w y w ia d - A . Stephan, In V isie r d e s F B I. D e u ts c h e E x ils c h r if ts te lle r in d en A k te n a m e r ik a n is c h e r G e h e im d ie n s te, S tu t t g a r t - W e i m a r 1995, s. 307-308.
“ C . D . Krohn, D e r „ C o u n c il [...] G e r m a n y " , s. 34. W a r to z a u w a ż y ć , że p o p ie rw sz y c h e n u n c ja c ja c h n a t e m a t C o u n c il f o r a D e m o c r a t i c G e r m a n y p r a s a U S A z a r z u c iła te n t e -m a t. P ro b le -m e -m n u -m e r je d e n a -m e r y k a ń s k ic h -m e d ió w s ta ło się lą d o w a n ie a lia n tó w w p ó łn o c n e j F ra n c ji.
57 R u th F is c h e r, s io s tra a k ty w is tó w k o m u n is ty c z n y c h G e r h a r d a i H a n n s a E is le ró w , b y ła w la ta c h d w u d z ie s ty c h p o s ła n k ą K P D d o R e ic h s ta g u i c z ło n k ie m w ła d z K o m in te r n u . U s u n ię ta z p a rtii z a tro c k iz m sta ła się g o rą c ą p rz e c iw n ic z k ą Z S R R i m a rk siz m u . W S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h z r o b i k a r ie r ę ja k o a u t o r k a p r a c y p t. S ta lin a n d G e r m a n C o m m u n is m (1948), w y d a n e j p rz e z H a r v a r d P re ss.
58 B ry ty jc z y k R o b e r t G ilb e r t V a n s itta r t b y ł d o 1938 r. w y so k ie j r a n g i u r z ę d n ik ie m F o re ig n O ffice . W p a ź d z ie r n ik u 1943 r. u k a z a ła się je g o k s ią ż k a p t. L e s s o n s o f m y L i f e - o w o c n e g a ty w n y c h re fle k sji i d o ś w ia d c z e ń w y n ie s io n y c h z N ie m ie c .
58 I. Von der Lühe, E r ik a M a n n . E in e B io g r a p h ie , F r a n k f u r t a .M. 1996, s. 268-269. P o g lą d y a u to r k i a r tk u łu p o d z ie la ł z n a w c a sp r a w n ie m ie c k ic h , w ie lo le tn i k o r e s p o n d e n t C B S w B e rlin ie i W ie d n iu , W illia m S h ire r - E. Bahr, D ie K o n tr o v e r s e ..., s. 1503.
inform acji n a tem at losu eu ro p ejsk ich Ż ydów , w obec b ez p rzy k ład n e g o o p o ru arm ii niem ieckiej n a froncie w łoskim nie m o ż n a było liczyć na w yrozum iałość aliantów w obec propozycji T illicha. D o d a tk o w y pow ód do kontrow ersji stanow ił fakt pow oływ ania przez R ad ę p o d k o m ite tó w „ rz ą d o -w ych” , m . in. stru k tu ry odpo-w iadającej za k o n ta k ty z C zechosło-w akam i. Celem w spom nianej k o m ó rk i m iała być dyskusja na tem at gran ic i kw estia reparacji w ojennych N iem iec60. W arto zauw ażyć, że d o k u m en ty sygnow ane przez w spółpracow ników grupy nie ro zpatryw ały kwestii cesji tery to rialn y ch n a rzecz Polski czy Z S R R .
Z asadniczym pow odem fiaska inicjatyw R ady była p o staw a USA. Syg-n atariu sze m aSyg-nifestu z 3 V 1944 r. reprezeSyg-ntow ali Syg-nie tyle kręgi polityczSyg-ne, ile k u ltu raln e em igracji61. Z a sym ptom atyczny uznać należy f a k t,'ż e krąg Tillicha pozyskał do współpracy jedynie kilka znanych postaci am erykańskiego życia publicznego, jak: Jo h n D ew ey, R einhold N iebuhr, D o ro th y T h o m so n 62. A dm inistracja R oosevelta zintensyfikow ała prace nad kw estią niem iecką po lądow aniu aliantów w N orm an d ii. W śród członków g abinetu zarysow ały się w ów czas dwie opcje rozw iązania problem u. G ru p a zw iązana z sekretarzem stanu C ordellem Hullem i sekretarzem obrony H enry Stim psonem opow iadała się za w ariantem um iarkow anym . Przewidywał on likwidację Prus, rozbrojenie i dem onopolizację kraju, jednocześnie je d n a k - rezygnację z kom pleksow ego k a ra n ia winnych i, uw zględniając korektę wschodniej granicy Rzeszy, transfer ludności z u trac o n y ch przez to p aństw o terenów . D u żo bardziej rady k aln e rozwiązanie proponow ał sekretarz skarbu H enry M orgen th au , którego koncep-cja o p a rta n a p rzek o n an iu , że to przem ysł stanow ił fu n d a m e n t rozw oju im perializm u i m ilitaryzm u tego k raju zak ład ała całkow itą dezindustrializację N iem iec63. P lan przew idyw ał rów nież pod ział Rzeszy n a dw a au to n o m iczn e p ań stw a, w ysokie reparacje i surow ą p rocedurę denazyfikacyjną. P rezydent R oosvelt zdaw ał się początkow o law irow ać pom iędzy obydw om a w ariantam i. N a konferencji am erykańsko-brytyjskiej w Q uebecu we w rześniu 1944 r. plan M o rg e n th a u przedstaw iony został ja k o je d n a z propozycji rz ąd u U S A 61.
K oncepcję sek retarza stan u nagłośniła n o w o jo rsk a i k alifo rn ijsk a prasa. R eakcja em ig ran tó w nie przedstaw iła w ątpliw ości co d o podziału tego śro d o w isk a na dwie zw alczające się opcje. O ile „ A u fb a u ” tylko
zrela-60 W a s s o l l a u s D e u ts c h la n d ..., s. 272.
61 N a liście p o p ie ra ją c y c h znaleźli się m . in .: filo z o f E rn s t B lo ch , p isa rz e - L io n F e u c h tw a n g e r i H e n r y k M a n n , a k to r z y - E lis a b e th B e rg n e r, O s k a r H o m o lk a i F r i t z K o r t n e r , re ż y se r E rw in P is c a to r - ib id e m , s. 1 6 1 -1 6 3 . 62I b id e m , s. 165. W d o k u m e n c ie w s p ie ra ją c y m d e k la r o w a n o n a d z ie ję c o d o sz a n s „ p o b u -d z e n ia ” p rz e z R a -d ę -d e m o k r a ty c z n y c h sil w N ie m c z e c h ; o c z e k iw a n o w te n s p o s ó b s tw o rz e n ia w E u ro p ie w a r u n k ó w tr w a łe g o p o k o ju . 65 W. Kricgcr, G e n e r a l L u c iu s D . C l a y u n d d ie a m e r ik a n is c h e D e u ts c h la n d p o l i t i k 1945-1949, S tu t t g a r t 1987, s. 3 2 -3 4 . M E. Bahr, D ie K o n tr o v e r s e ..., s. 1505.
cjonow ała, choć krytycznie, istotę p lanu M o rg e n th a u , to R a d a u znała go za skandaliczny. P odobny wydźwięk m iały jej kom entarze w obec postanow ień konferencji w Jałcie; podział Rzeszy n a cztery strefy u znano za preludium d o przekształcenia N iem iec w „p ó łk o lo n ię” 65.
Przeciw staw ną opinię prezentow ało środow isko vansittarty stó w . O prócz Em ila L udw iga i jego zw olenników , opcję tę p o p iera ła część em igrantów , którzy po przystąpieniu S tanów Z jednoczonych do w ojny w stąpili - po uprzednim przyjęciu am erykańskiego obyw atelstw a - do U .S. A rm y. Poglądy grupy obrazow ać m oże wypow iedź K lausa M a n n a - podoficera Psychological W a rfa re B ranch (w yw iad) na froncie w łoskim . N a pytanie, ja k ie odczucia k ierują nim ja k o N iem cem walczącym ze swymi ro d a k am i, odpow iedział, iż kontynuuje dzieło podjęte przez wychodźstwo w 1939 r. Służbę w am erykań-skiej arm ii oceniał ja k o szansę u d ow odnienia sobie i innym szczerości antynazistow skich przekonań. W obec tych em igrantów , którzy ja k Lówenstein odm aw iali „skierow ania bro n i przeciw N iem com ” , znajdow ał jedynie słow a krytyki. P odkreślał, że jeśli „szanujem y w olność i pokój, m usim y czynnie p o m ag ać w o b ro n ie tych w arto ści”66.
Losy C o u n cil fo r a D e m o c ratic G e rm a n y przyp ieczęto w ały decyzje konferencji poczdam skiej w lipcu - sierpniu 1945 r. N ie m a ją c akceptacji ani w sparcia ze strony rz ąd u U SA , R a d a m ogła tylko biernie przyglądać się o b ra d o m W ielkiej T rójki. P ostanow ienia m o carstw w spraw ie N iem iec o kazały się, co p ra w d a, bardziej łagodne niż plan M o rg e n th a u , je d n a k i tak tru d n e d o za akceptow ania. N ajw iększy szok i p ro testy w zbudziła kw estia zm iany granic, przede w szystkim zaś - n ak a z w ysiedlenia ludności z prze-kazyw anych Polsce i C zechosłow acji terenów . Słabości stru k tu ra ln e j C ouncil d o w o d z ił fa k t, że nie była o n a w stan ie naw et w ów czas w y p raco w ać w spólnego stan o w isk a. W inę ponosili k om uniści re sp e k tu ją c y nie tyle niem iecką rację stan u , ile dyrektyw y płynące z M oskw y67.
R o zp ad grupy T illicha nie oznaczał n a to m ia st kresu idei das andere D eutschland. K o n c e p c ja ta p rz ech o d ziła przez o k res w ojny zn a m ie n n ą ew olucję. W k o ń cu lat trzydziestych sta ła się narzędziem identyfikacji i e m an a cją celów niem ieckiego w ychodźstw a. W zw iązku z sukcesam i m ilitarnym i III Rzeszy i zbrodniam i popełnianym i na n a ro d a c h podbitych liczba zw olenników koncepcji zaczęła w yraźnie m aleć. W ielu em igrantów przeszło w tym czasie dram aty czn y kryzys tożsam ości, wielu zdecydow ało się na czynną w alkę przeciw własnej ojczyźnie w szeregach alianckich arm ii.
65 W ś ró d c z ło n k ó w R a d y p a d a ły g ło sy b a rd z ie j w y w a ż o n e , a le - z u w a g i n a o b o w ią z u ją c ą w ty m g r o n ie z a s a d ę je d n o m y ś ln o ś c i - n ie u d a ło się w y p r a c o w a ć je d n e g o s ta n o w is k a ; E . B a h r, P a u l T illic h ..., s. 3 7 -3 8 .
66 K . M a n n , M y o l d C o u n tr y m e n . A G e r m a n - B o rn Y a n k T e lls W h y H e F ig h ts th e R e ic h - K M A , n r 394.
Przedłużająca się w ojna, przede w szystkim zaś H o lo ca u st dopełniły reszty. Ideę das andere D eutschland od 1944 r. w spierać będą ci, któ rzy po klęsce Rzeszy zam ierzali wziąć aktyw ny udział w o d budow ie k ra ju i w im ię tego celu p o jed n ać się, w stosunkow o kró tk im czasie, z daw nym i ro d a k am i. Przeciwnicy tej orientacji stan ą w 1945 r. przed w yjątkow o trudnym wyborem . K o n fro n ta c ja z postn azisto w sk ą rzeczyw istością N iem iec, b ra k zbiorow ego poczucia winy m ieszkańców tego k raju , realia zimnej w ojny, w rogość w obec em ig ran tó w - wszystko to będzie m iało wpływ n a d ra m a ty czn ą decyzję: „ W e ca n ’t go hom e again"6*.
Ka t a r z y n a Je d y n a k i e w i c z
ID EE „D ES ANDEREN D EU TSCH LA N D S” UND IH R E IN FLU SS AUF D IE PO LA R ISIER U N G DER DEU TSCH EN A NTIN A ZISTISC H EN E M IG R A TIO N
(1939-1945)
D e r A u f s a tz p r ä s e n tie r t U r s p r ü n g e , d ie E n tw ic k lu n g u n d d ie E v o lu tio n e in e r Id e e „ d a s a n d e r e n D e u ts c h la n d s ” in d e n K r e is e n d e u ts c h e r a n tin a z is tis c h e r E m ig r a tio n 1 9 3 9 -1 9 4 5 . D ie K o n z e p tio n e n ts ta n d in d e n d re ie ssig e r J a h r e n w eg en d e r Id e n titä ts k r is e u n te r d e n E x ila n te n , im Z u s a m m e n h a n g m it d e n in te r n a tio n a le n E rfo lg e d e s D r itte n R e ic h e s n a c h d e r H itle rs M a c h tü b e r -n a h m e . D e r B e g riff w u rd e zu e i-n e r F o r ts e tz u -n g d e r lite ra ris c h e -n d e u ts c h e -n V o lk s f r o -n t, d ie ih re A k t u a l i t ä t n a c h d e m 23. A u g u s t 1939 v e r lo re n h a tte . M it H ilfe d ie s e r Id e e v e r s u c h te d ie E m ig r a tio n e in s tr u k tu r e lle r U n te rs c h ie d zw isc h e n H itle r u n d d e m d e u ts c h e n V o lk zu b ew eisen .
D e r A u s b ru c h d e s II. W e ltk rie g e s u n d n a z is tis c h e V e rb re c h e n g e g e n d ie M e n s c h lic h k e it v e ru rs a c h te n e in e m o r a le K r is e u n d d ie E v o lu tio n d e r K o n z e p tio n . I h r e A n h ä n g e r g r ü n d e te n in d e n V e re in ig te n S ta a te n e in e ü b e r p a r te ilic h e R e p r ä s e n ta tio n d e s d e u ts c h e n E x ils, d ie u n te r d e m N a m e n d e s „ C o u n c il f o r a D e m o c r a tic G e r m a n y " bis O k to b e r 1945 tä tig g e w e se n w ar. D ie O r g a n is a tio n b e re ite te e in v ie lflä c h ig e s P ro g r a m m f ü r d a s n e u e , d e m o k r a tis c h e D e u ts c h la n d v o r. G le ic h z e itig v e r n e in te sie a b e r e in e K o lle k tiv s c h u ld d e s d e u ts c h e n V o lk e s f ü r V e rb re c h e n d e s H itle r-R e g im e s . D ie G c n g e r d e r Id e e b e h a u p te te n d a g e g e n , d ie E x ila n te n h a tte n k e in R e c h t, ih re V o rs c h lä g e u n d F o rd e r u n g e n a n g e s ic h ts d e r k ä m p f e n d e n M ä c h te n zu a r tik u lie r e n . I h re S te llu n g s n a h m e b e g r ü n d e te n sie m it d e m A u s m a ß d e r d e u ts c h e n S c h u ld g e g e n ü b e r d e n u n te r w o rf e n e n N a tio n e n . Sie o p tie r te n f ü r e in e ä u ß e r e , m it H ilfe d e r U S A d u r c h g e f ü h rte U m e r z ie h u n g d e r D e u ts c h e n .
D ie K o n z e p tio n „ d a s a n d e r e n D e u ts c h la n d s ” k a n n m a n a ls e in e rfo lg lo s e r V e rs u c h , ein e g e m e in s a m e S tra te g ie d e s d e u ts c h e n E x ils a u s z u a r b e ite n . I h r e B e fü r w o rte r e n ts c h ie d e n sich, n a c h d e m K r ie g in d ie H e im a t z u r ü c k z u k e h r e n u n d , z u s a m m e n m it d e n L a n d s le u te n a u s d e m R e ic h , e in e n n e u e n S ta a t a u s z u b a u e n . D ie G e g n e r d e r K o n z e p tio n s ta n d e n d a g e g e n a n g e s ic h ts e in e r m o r a lis c h e n D r a m a . D a sie k e in e B e w e ise f ü r e in e a u t h e n t i s c h e d e u t s c h e S ü h n e b e o b a c h te t h a tte n , s a h e n sie k ein e M ö g lic h k e it, ih re m e ig en en V o lk z u v e rzeih en u n d zu v ergessen.
6* P o r.: K . M a n n , Y o u c a n 'i g o h o m e a g a in , „ S ta r s a n d S trip e s ” , R o m , 10 V 1945, [w:] ten że, A u f v e r lo r e n e m P o s te n . A u f s ä tz e , R e d e n , K r it ik e n 1 9 4 2 - 1 9 4 9 , [w yd.] U . N a u m a n n , M . T ö te b e rg , R e in b e k bei H a m b u r g 1994, s. 224 i n .
