Kazimierz Śmigiel
Władze kościelne na polskich ziemiach inkorporowanych do Rzeszy Niemieckiej (1939-1945)
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 14/3-4, 149-167
1971
P ra w o kanoniczne 14 (1971) n r 3—4
W ŁAD ZE K O ŚCIELN E N A P O L SK IC H Z IEM IA CH IN K O R PO R O W A N Y C H DO R ZESZY N IEM IEC K IEJ 1939— 1945
T reść: W stęp. I. W ładze kościelne przed 1 w rz eśn ia 1939 r. II. O rd y - n a riu sz e-em ig ran ci. III. H ie ra rc h ia w k ra ju . V. P oczątkow e p ro je k ty zm ian. V .. T ym czasow e zm iany organ izacy jn e: 1. P om orze, 2. P ru s y W schodnie, 3. K ra j W arty, 4. Śląsk. Z akończenie.
W stęp
Obszar Polski, okupow any przez hitlerow sk ie Niemcy, zostai podzielony na dw ie zasadnicze części: w schodnie tere n y otrzym ały nazw ę G eneralnej G uberni, ze zachodnich zaś i północno-w schod
nich o kup an t utw orzył tzw. ziemie inkorporow ane, k tó re dekretem F ü h re ra i kanclerza H itlera z dnia 8 X 1939 r. zostały w łączone do Rzeszy N iem ieckiej. Na teren ach zachodnich utw orzono dw ie zu
pełnie now e jednostki adm inistracyjne, m ianow icie Reichsgau D an
zig — W estpreusen (obejm ujący W. M iasto Gdańsk, woj. pom orskie i część przedw ojennych Niemiec w okolicy K w idzynia) oraz R eichs- gau W arth elan d (należało woj. poznańskie oraz frag m en ty w oje
w ództw a łódzkiego, pom orskiego i warszaw skiego). O bszary pół
nocno-w schodnie graniczące z przedw ojennym i N iem cam i ok up ant w łączył do prow incji P ru s W schodnich, południow y zachód obej
m ujący w ojew ództw o górnośląskie, część w ojew ództw a k rak o w skiego i kieleckiego został włączony do prow incji śląskiej. Opi
sany obszar otrzym ał nazw ę „eingegliederte O stgebiete” b
P rzedw ojenna organizacja diecezjalna zachodniej Polski znalazła się w now ych granicach adm inistracyjnych bądź w całości, bądź też we fragm entach. Do tych diecezji, k tó ra znalazły się w całości należały: gnieźnieńska i poznańska, chełm ińska, katow icka i w ło- Ks. K A ZIM IE R Z ŚM IG IE L
1 P o s p i e s z a l s k i K. M., P o lsk a p o d n ie m ie c k i m p r a w e m 1939—
1945. Z i e m i e Z a ch o d n ie, P oznań 1946 s. 9—11; P o s p i e s z a l s k i K .M ., H i t l e r o w s k i e „ p r a w o ” o k u p a c y j n e w Polsce. W y b ó r d o k u m e n t ó w . Cz. 1 Z i e m i e „ w c ie l o n e ”, P oznań 1952 s. 84—92; J a n o w i с z J., U s tr ó j a d m i n i s t r a c y j n y z i e m p o ls k ic h w c i e l o n y c h do R z e s z y N i e m i e c k i e j 1939—1945.
T z w . o k r ę g i K r a j u W a r t y i G d a ń s k a — P r u s Zachodnic h, P oznań 1951 s. 7—9.
cław ska, częściowo zaś: w iększe p a rtie diecezji częstochowskiej, łódzkiej i płockiej, część diecezji warszawskiej,· łom żyńskiej oraz nieznaczne frag m en ty diecezji krakow skiej i kieleckiej 2.
Zakres m erytoryczny a rty k u łu stanow ią w pierw szym rzędzie w ładze kościelne tych diecezji, których stolice znajdow ały się na obszarze inkorporow anym , albow iem hitlerow ska p olityka koś
cielna lokalnych w ładz państw ow ych w yw ierała bezpośredni w pływ na ukształtow anie nowych, tym czasowych form praw nych.
W dalszym polu w idzenia znajd u ją się pozostałe frag m en ty die
cezji, przedzielone od m acierzystych granicam i ad m inistracji n ie
m ieckiej. Poza ty m in tere su ją nas tylko w ładze Kościoła Rzym skokatolickiego .
P roblem aty ką kościelną obszarów inkorporow anych do Rzeszy niejednokro tnie interesow ali się badacze okupacji hitlerow skiej.
Sp raw y Kościoła K atolickiego trak to w a li w łączności z zagadnie
niam i praw nym i, p o lity c zn y m i3 lub poświęcali im odrębne prace 4.
Do ostatniej g ru p y należą także przyczynki o ch arakterze lokal
nym 5. Dzieje organizacji kościelnej traktow ano dość ogólnikowo, pom ijano w ew nętrzne rządy w poszczególnych diecezjach, nie wnoszono nowych ustaleń. N egatyw ną stroną wcześniejszych prac by ła w m niejszym lub w większym stopniu przypadkow ość w do
borze podstaw y źródłow ej. Te prace nie opierając się w dostatecz
nej m ierze na archiw aliach, w w iększym zakresie w ykorzystyw ały relacje pam iętnikarskie. D ecydującym faktem dla badań nad dzie
jam i Kościoła w okresie okupacji było udostępnienie polskich a r
chiw ów państw ow ych i większości diecezjalnych zasobów arch i
w alnych oraz opublikow anie dokum entów archiw um K ongregacji dla N adzw yczajnych S p raw Kościelnych i S ek re ta riatu S tan u ,,Le
2 F a l c o n i C., II silenzio d i Pio X II , M ilano 1965 s. 142; L e S a in t S iè g e e t la s i tu a t io n re lig ie u se en P o lo g n e e t d a n s le s p a y s B a ltes, wyd.
P ie r r e B let i in., C ittà dei V aticano 1967 s. 30 oraz m a p a diecezji na obszarze anektow anym .
3 P o s p i e s z a l s k i K .M ., P o ls k a p o d n ie m ie c k i m prawem ·, B r o s z a t M., N a tio n a lso zia listisch e P o le n p o l it ik 1939—1945, S tu ttg a rt 1961.
4 S t a s i e w s k i В., D ie K ir c h e n p o l it ik der N a tio n alsozialisten im W a r t h e g a u 1939—1945, V ie rte lja h rh e fte f ü r Z eitg esch ich te 7 (1957) H. 1 s. 46—74; L u b i c z J., W o l i ń s k i J., P o l i t y k a o k u p a n ta n ie m ie c k ie g o w o b e c w y z n a ń r e l ig i jn y c h w P o lsc e w la tach 1939—1945. W: B iuletyn G łów nej K om isji B ad an ia Z b ro d n i H itle ro w sk ich w Polsce, t. 9, W a r
szaw a 1957 s. 71—112; B o r o w s k i W., „ O b o w i ą z e k n ie m ie c k ie g o b is k u p a ”. D u c h o w i e ń s t w o n i e m ie c k i e i o k u p a c ja P o ls k i 1939—1945, W arszaw a
1966. Z aw ie ra nieścisłości i je s t ten d en c y jn e. P o m ija m liczną lite ra tu rę n a te m a t m a rty ro lo g ii duchow ieństw a.
5 S m i g i e 1 Κ., W a lk a w ł a d z h it le r o w s k ic h z k a to l ic k i m k u l t e m r e l i g i j n y m na te r e n ie a r c h i d ie c e z j i g n ie ź n ie ń s k i e j w latach 1939—1945.
W: S tu d ia historyczne, L u b lin 1968 s. 251—385. N iek tó re o p raco w an ia na te m a t m a rty ro lo g ii d u ch o w ień stw a za w ie ra ją w zm ian k i o rz ą d a c h w e w n ętrz n y ch w diecezjach.
6 L e S a in t Siège, s. 923—929 (załącznik: h ie ra rc h ia k a to lic k a 1939—
1945) oraz elenchy diecezjalne.
[3] W ładze kościelne 1939—1945 151
S aint Siège et la situation religieuse en Pologne e t dans les pays Baltes 1939—1945”. Ta edycja źródeł posiada fu n dam entaln e zna
czenie dla tego opracow ania. Na uw agę także zasługuje w stęp do w spom nianej publikacji, k tó ry zaw iera najw ięcej inform acji odno
szących się do organizacji Kościoła K atolickiego na ziem iach in- korporow anych. W praw dzie już historycy zachodnioniem ieccy B. Stasiew ski i M. B roszat w ykorzystali n iek tó re m ateriały, k tó re zaw iera archiw u m niem ieckiego M inisterstw a S praw Zagranicz
nych, lecz było to tylko część dokum entów w relacji W atykan — rząd niem iecki. W ięcej św iatła na rozwój lokalnej organizacji koś
cielnej, zwłaszcza instan cji zastępczych ordynariuszy ziem ink or- porow anych m ogłyby rzucić diecezjalne zasoby archiw alne, lecz te albo nie posiadają kom petentnych źródeł, albo też są one w stanie szczątkowym. Te b raki, spowodowane niesłychanie ciężką sytuacją Kościoła, są już w w ielu przypadkach nie do napraw ien ia przez stw orzenie m ateriałó w o charak terze w tórnym .
I. Władze kościelne przed 1 września 1939 r.
W szyskie diecezje, znajdujące się na późniejszym obszarze w łą
czonym do Niemiec, były w m om encie inw azji obsadzone przez polskich prałatów . A rchidiecezją gnieźnieńską i poznańską rządził kard. A ugust Hlond, chełm ińską — bp S tan isław Okoniewski, płocką — abp. A ntoni Ju lia n Nowow iejski, łódzką — bp W łodzi
m ierz B ronisław Jasiński, katow icką — bp S tan isław Adamski, w łocław ską — bp K aro l Radoński. P odobnie przedstaw ia się sytuacja, gdy idzie o frag m en ty diecezji włączonych do ziem in - korporow anych, poza archidiecezją w arszaw ską, k tó rą zarządzał w ikariusz k ap itu ln y abp S tanisław Gall. We w szystkich diecezjach znajdow ali się biskupi su frag an i pełniący fu nk cje w ikariuszów ge
n eraln ych ®, za w yjątkiem archidiecezji gnieźnieńskiej, gdzie sta
nowisko to piastow ał kanonik m iejscowej k ap itu ły ks. E d w ard van B lericq 7.
II. Ordynariusze-emigranci
Uchodząc przed zbliżającym i się w ojskam i niem ieckim i, n a w e
zw anie lokalnych czy centralnych w ładz państw ow ych kard. Hlond 8, bp R adoński *, bp O k o n iew sk i19 opuścili swoje rezydencje, a na
7 Ś m i g i e l Κ., W alka w ł a d z h itle r o w s k ic h , s. 254.
8 E b o r o w i c z W., P r y m a s H lo n d w e w r z e ś n i u 1939. Z d z ie n n ik a K a r d y n a ła , Hom o D ei 27 (1958) 826—930; Ż y w c z y ń s k i M., Hlond.
W: P olski S łow nik B iograficzny, t. 9 s. 545.
9 Bp R adoński do P iu sa X II d n ia 9 X I 1939 r., L e S ain t Siège, s. 91.
10 Ibid. oraz bp O koniew ski do P iu sa X II dn ia 22 X II 1939 r., ibid.
s. 163.
stępnie granice k raju . Bp R adoński via R um unia, W ęgry, Ju go sła
wia, P alesty n a d o tarł do L ondynu 11. Bp O koniew ski przez Rzym doszedł do P ortu galii, gdzie w ro k u 1944 z m a r ł12. Tułacza droga kard. H londa prow adziła przez Rzym, F ran c ję do Niemiec; ostatni frag m en t drogi przeszedł k ard y n ał jako intern o w an y w ładz nie
m ieckich 13. Zatem trzy stolice biskupie zostały w praw dzie n ie de iure, lecz de facto pozbaw ione rządców. P o w rót biskupów , którzy znaleźli się na em igracji, do k ra ju , aby objąć bezpośrednie rządy w swoich diecezjach, został w ykluczony przez rząd Rzeszy u .
O rdynariusze, k tó rzy opuścili swoje rezydencje, z w ielką troskli
wością postarali się o zarząd zastępczy diecezji. P rzykładem w y
jątkow o w ielkiej przezorności mogą służyć decyzje ordynariusza archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej kard. Hlonda. P rzew id u
jąc możliwość w yjazdu dekretem z dnia 3 w rześnia 1939 r. w ypo
sażył swoich w ikariuszów generalnych: bpa W. D ym ka i kan. E. van B lericqua w up raw n ien ia biskupów diecezjalnych, obdarzając ich nadto w szystkim i posiadanym i przez siebie w ładzam i, k tó re był im kom petentny przekazać. Oprócz w spom nianych w ikariuszów generalnych zam ianow ał tego samego dnia dalszych zastępców (dla Poznania: ks. F. Jedw abski i ks. F Ruciński; dla Gniezna: ks. A.
B rasse i ks. F. Styczyński), k tórzy m ieli obejm ować u rząd jeden po drugim . K iedy dwóch spośród zastępców zostało aresztow anych, desygnow ał jeszcze dalszych kan d y d ató w dla obu archidiecezji.
O statnie decyzje w ydał w czasie pobytu w Rzymie, przesyłając wiadomość do k ra ju przez k u r i e r a 15. Bp R adoński pozostaw ił w k ra ju w ikariusza generalnego bpa M ichała Kozala, ponadto opuszczając W łocławek zam ianow ał dwóch dalszych w ikariuszów generalnych: ks. St. K ulińskiego, proboszcza w Brześciu K u jaw skim, dla północnej części diecezji i ks. St. M artuzalskiego, pro boszcza w Kaliszu, dla południow ej części d ie c e z jiie. Bp Okoniew -
11 Poza p ism am i b p a R adońskiego do P iu sa X II i k ard . M aglione o zm ian ach pobytu, itin e ra riu m b ardzo d okładnie odzw ierciedla: In d e x m issaru m c e le b ra ta ru m ab exo rd io b elli 1939, A rc h iw u m D iecezjalne (skrót: AD) W łocław ek, A k ta bpa R adońskiego, pers. sygn. 280.
12 Po w yjeździe z k r a ju b p O koniew ski p rze b y w a ł w R u m unii, Italii, F ra n c ji, H iszpanii, P o rtu g alii. Z m a rł w L izbonie 1 V 1944 r.; C z a p i e w s k i P., Sp. Stanisław Wojciech Okoniewski, biskup chełmiński, O ręd o w n ik D iecezji C hełm ińskiej i G dań sk iej 84 (1946) 137.
13 Le Saint Siège, s. 12; Ż y w c z y ń s k i M., op. cit., s. 545—546.
14 N ota am b asad y Rzeszy w R zym ie z dnia 17 X 1939 r., Le Saint Siège, s. 101 oraz k a rd . M aglione do b p a R adońskiego d n ia 12 X II 1939, ibid. s. 146—147.
15 K ard. H lond do k ard . M aglione d n ia 8 I 1940 r., Le Saint Siège, s. 188— 189.
16 Bp R a doński do P iu sa X II dn ia 1 V II, Le Saint Siège, s. 264 oraz r e la c ja u stn a ks. St. M artu zalsk ieg o z dnia 3 X I 1969 r., k tó ry tw ie rd z i, że o trzy m ał no m in ację telefonicznie b ezpośrednio od o rd y n a riu sz a w dzień w y jaz d u z W łocław ka, to je s t 6 IX 1939 r. R a p o rt b p a O rsenigo do k a rd .
[5] W ładze kościelne 1939—1945 153
ski, niezależnie od kom petencji w ikariusza generalnego bpa K on
stan ty n a Dom inika, przed swoją ew akuacją z P elp lin a poszerzył upraw nienia w szystkich dziekanów. W razie w akansu dziekana po
szerzone upraw n ien ia posiadali starsi w iekiem k a p ła n i17.
S praw a ciągłości w ew nętrznych rządów w diecezjach oraz za
kres upow ażnień był przedm iotem szczególnej tro ski Stolicy Apo
stolskiej. Dzięki relacjom biskupów wiem y, że istn iał zastępczy zarząd, k tó ry w m iarę możliwości działał.
III. Hierarchia w kraju
Spośród sześciu interesu jących nas ordynariuszy trzech pozo
stało w k ra ju : abp A ntoni Nowowiejski, bp W łodzim ierz Jasińsk i i bp S tanisław Adamski.
N ajo k ru tn iej obeszli się hitlerow cy z biskupem płockim. Abp No
wow iejski, liczący w chw ili w ybuchu w ojny 81 lat, był n ajp ierw in ternow any w Słupnie, a później w ięźniem obozu w Działdowie, gdzie w m aju lub czerwcu 1941 r. strac ił życie 18.
O rdynariusz łódzki W łodzim ierz Jasiński od początku okupacji by ł intern o w an y n ajp ierw w sw ojej rezydencji w, od 7 m aja 1941 r.
w miejscowości Szczawin k. Zgierza n a teren ie diecezji łó d z k ie j20, M aglione z dnia 20 V 1940 z a w iera nieścisłości, bow iem m ów i o p rz e k a zan iu za rząd u diecezji przez su fra g a n a bp M. K ozala. Ibid. s. 243. Tę sam ą nieścisłość w odniesien iu do ks. St. K ulińskiego popełn ia ks. St. L ib r o w - s к i, O jia r y z b r o d n i n ie m ie c k i e j spo ś ró d d u c h o w ie ń s t w a d ie c e z ji w ł o c ł a w s k i e j 1939—1945, W łocław ek 1947 s. 85. Ks. St. K u liń sk i został a re sz to w an y w. p aź d ziern ik u 1941 r. i zesłany do obozu k o n ce n trac y jn eg o w D achau. Ks. St. M a rtu z alsk i opuścił 7 II 1941 r. placów kę w K aliszu, uszedł do G en e ra ln ej G u b ern i przed m asow ym are szto w a n iem księży.
O dtąd stra c ił k o n ta k t z p ra c u ją c y m i k a p ła n a m i w diecezji. W edług c y to w anego r a p o rtu ab p a O rsenigo oraz re la c ji ks. B. K unki, k a n c le rz a k u rii w łocław skiej, z 1947 r. istn ieli jeszcze in n i delegaci w yposażeni w u p r a w n ie n ia do za rząd z an ia diecezją. A k ta K u rii D iecezjalnej w e W łocław ku.
17 Bp O koniew ski do P iu sa X II d n ia 22 X II 1939 r., Le S a in t Siège, s. 163.
18 U m i ń s к i J., A r c y b i s k u p A n to n i Julian N o w o w i e j s k i , b is k u p p ło c k i (1858— 1941), N asza P rzeszłość 1 (1946); J e z u s e k W., M ę c z e ń sk i k on iec a r c y b i s k u p a A. J. N o w o w i e j s k i e g o — b is k u p a pło ck ieg o 1858—
1941, M iesięcznik P a s te rs k i P łocki 35 (1946) n r 7— 8 oraz 36 (1947) n r 1—2,
6—7; P a c u s z k a C., A r c y b i s k u p A n to n i N o w o w i e j s k i — w ię z i e ń D z i a ł d o w a , A ten eu m K ap ła ń sk ie 45 (1946) n r 4; G u m k o w s k i T., O b ó z h i t l e r o w s k i w D z ia ł k o w i e . W: B iu lety n G łów nej K om isji B a d an ia Z brodni H itle ro w sk ich w Polsce, t. 10 W arszaw a 1958. W edług ks. W. J e z u sk a zgon ab p a N ow ow iejskiego n a s tą p ił 20 VI 1941. W k o resp o n d e n cji d yplom acji w a ty k a ń sk ie j b łę d n a in fo rm ac ja: A rc y b isk u p m iałb y um rzeć 28 V 1941.
J e z u s e к W., op. cit., M iesięcznik p a s te rsk i P łocki 36 (1947) 226—227.
18 K ard. M aglione do ab p a O rsenigo d n ia 5 I II 1940, L e S ain t Siège, s. 225.
20 Bp J a s iń s k i do k a rd . M aglione dn ia 20 V II 1941, L e S a in t Siège, s. 417; C y g a ń s k i M., Z d z i e j ó w o k u p a c ji h it l e r o w s k i e j w Ł odzi, Łódź 1965 s. 97.
a 13 sierpnia 1941 r. został przew ieziony z najbliższym otoczeniem, m iędzy innym i w ikariuszam i generalnym i bpem K azim ierzem Tom czakiem do Biecza pow. Jasło 21. W roku 1944 władze niem iec
kie pozw oliły ordynariuszow i przenieść się do Piotrkow a, a więc na obszar frag m en tu diecezji w G eneralnej G ubernii
Obydw aj p rałaci zadbali o ciągłość w ew nętrznego zarządu die
cezji. Bp Jasińsk i podczas in tern o w an ia w Szczawinie zam ianow ał w ikariuszy generalnych, m iędzy innym i ks. J a n a Cesarza, probosz
cza p arafii św. S tanisław a K ostki w Ł o d z i28. P rzebyw ając na w y siedleniu w Bieczu kontaktow ał się z diecezją przez w ikariusza generalnego i przez k o re sp o n d en cję**. Abp Nowow iejski jako in ternow any w ładz niem ieckich w Słupnie, obaw iając się, że u traci bezpośredni k o n tak t z diecezją zam ianow ał 6 m arca 1940 r. za
stępców oprócz bpa L. W etm ańskiego: ks. p ra ła ta St. Figielskiego i kanonika W. Jezuska и .
O statni z h ierarch ów ziem inkorporow anych bp S tan isław A dam ski rządził bezpośrednio diecezją do 28 lutego 1941 r., tzn. do mo
m entu w ysiedlenia do G eneralnej G u b e rn ii2S. Później kon tak ty z diecezją u trzy m y w ał przez zam ianow anych w ikariuszy g en eral
nych: ks. F ranciszka S trzyza i ks. Franciszka W o sn itzaэт. Zresztą sytuacja kościelna na Śląsku była inna w stosunku do pozostałych adm in istracji lokalnych ze w zględu na specyficzną kw estię n aro
dowościową.
IV. Początkowe projekty zmian
Dla ordynariuszy, k tó rzy znaleźli się na em igracji, jak już po
wiedziano, możliwość pow rotu do k ra ju została w ykluczona przez Rząd Rzeszy. W stosunku do kard. Hlonda i bpa Okoniewskiego
21 A bp O rsenigo do k a rd . M aglione dnia 26 X I 1941 r., Le S a in t Siège, s. 469.
22 Bp Ja siń sk i do P iu sa X II d n ia 28 X I 1944, ibid. s. 887.
23 Bp Ja siń sk i do k ard . M aglione d n ia 20 V II 1951, ibid. s. 418. W tym piśm ie stw ie rd z en ie ogólne o w ik ariu sz ac h gen eraln y ch . N ato m iast o n o m in a c ji ks. J a n a C esarza w zm ian k u je ra p o rt ab p a O rsenigo do k ard . M aglione dn ia 26 IX 1941 r., ibid. s. 468. Ks. J. C esarz zo stał areszto w an y
6 X 1941 r. D o m a g a ł a J., Ci k ó tr z y prze szli p rze z Dachau, W arszaw a 1957 s. 82.
24 Bp Ja siń sk i do P iu sa X II d n ia 28 X I 1944, L e S a in t Siège, s. 888. Po are szto w a n iu ks. C esarza, zo stał m ian o w an y w ik ariu sz em g en e raln y m ks. R. R aj chert. W P io trk o w ie T ry b u n a lsk im rez y d o w a li w ik ariu sz e g e n e ra ln i dla części diecezji w GG: n a jp ie rw ks. J . Goździk, później ks. J. K rzyszkow ski. Ż d ża rsk i J., D zieje K u rii B iskupiej diecezji łódzkiej, W iadom ości D iecezji Ł ódzkiej 41 (1967) s. 141.
25 J e z u s e k W., op. cit., M iesięcznik P a ste rs k i P łocki 35 (1946) 130.
25 R a p o rt b p a A dam skiego z czerw ca 1941 r., L e S a in t Siège, s. 411—
412.
27 Ibid.; r a p o r t b p a A dam skiego z w rz eśn ia 1942 r., ibid. s. 639—640.
[7] W ładze kościelne 1939—1945 155
wypow iedziano zastrzeżenia n a tu ry politycznej co do osoby bpa Radońskiego rząd zajął nieprzychylne stanow isko nie podając m o
tyw acji ^ Pozostali biskupi — ordynariusze, chociaż przebyw ali w kraju , byli ograniczeni w pełnieniu obowiązków pasterskich lub też w prost uniem ożliw iano im podjęcie w szelkiej działalności koś
cielnej. Podobny los spotkał biskupów sufraganów , którzy pełnili fu nkcje w ikariuszy generalnych. Bp M ichał Kozal w e W łocławku aresztow any 7 listopada 1939 r., zm arł w D achau 30. Bp Leon W et- m ański, su frag an płocki, aresztow any, zginął w D ziałdo w ie31.
Bp K azim ierz Tom czak z Łodzi n ajp ierw internow any, później w y siedlony do G eneralnej G u b e rn i32. Bp W alenty Dym ek in tern o w any w P oznaniu 33. Bp. K onstanty Dom inik, su frag an chełm iński, intern o w an y i w ysiedlony do Gdańska, gdzie 7 m arca 1942 r.
z m a r ł34. Bp Juliu sz Bieniek w ysiedlony z K atow ic 35. Z całą słusz
nością można stw ierdzić, że przedw ojenna h iera rch ia została roz
bita, przynajm niej w odniesieniu do tych, którzy byli zw yczajnym i piastunam i władzy. Hipoteza, że przebyw ający n a em igracji b i
skupi, gdyby pozostali w k ra ju , nie unik n ęlib y aresztow ania, w y daje się m ieć dużo cech praw dopodobieństw a 3S.
Już od pierw szych dni w ojny 1939 r., zarów no lokalne w ładze adm inistracyjne, ja k i reso rty Rzeszy, zwłaszcza m inisterstw o dla sp raw kościelnych, dokonyw ały w ym iany poglądów i w ysuw ały ko n k retn e propozycje na tem at organizacji kościelnej podbitych terenów zachodniej P o ls k i37. 17 października 1939 r. rząd Rzeszy przekazał w atykańskiem u sekretarzow i stan u kard. M aglione su
gestie w stosunku do stolic biskupich: Gniezna i Poznania, P el
plina i K atow ic, któ rych rządcy znaleźli się n a em igracji. Co się
28 N ota am b asad y Rzeszy w R zym ie do k a rd . M aglione dn ia 17 X 1939 r., ibid. s. 101.
29 K ard. M aglione do b p a R adońskiego d n ia 12 X I I 1939 r., ibid.
s. 146—147.
30 B ibliografia p ra c o b isk u p ie K ozalu: L i b r o w s к i St., P ra ce p r z y g o t o w a w c z e do bio g r a fii sługi B ożeg o M ich a ła K o z a l a (1893—1943).
I W y k a z pra c d r u k o w a n y c h , A rchiw a, B iblioteki i M uzea K ościelne 19 (1969) 253—269.
31 J e z u s e k W., op. cit., M iesięcznik P a ste rs k i P łocki 36 (1947) s. 234;
G u m к o w s к i T., op. cit. s. 79.
- 32 K ard. M aglione do ab p a O rsenigo dn ia 5 I I I 1940, Le S a in t Siège, s. 225 oraz abp O rsenigo do k ard . M aglione d n ia 26 IX 1941 r. ibid. s. 469.
33 N o w a c k i J., A r c h id i e c e z j a p o z n a ń s k a w granicach h is to r y c z n y c h i j e j ustró j, P oznań 1964 s. 126.
34 G l e m m a T., Ś w i e t l a n e j p a m i ę c i ks. b is k u p a K o n s ta n t y n a D o m i nik a, O rędow nik D iecezji C hełm ińskiej 85 (1947) 100— 101.
35 Abp- S ap ie h a do k a rd . M aglione d n ia 10 I I I 1941, L e S ain t Siè ge, s. 380.
36 P or. ibid. s. 12.
37 P or. B o r o w s k i W., op. cit. s. 70—74.
tyczy Katow ic, zak rad ła się pom yłka. Rząd Rzeszy zapew nił W a
tyk an , że nie w ysunie zastrzeżeń, jeżeli zarząd archidiecezji gnieź
nieńskiej i poznańskiej zostanie oddany w ręce p ra ła ta F ranciszka H artza, rządcy p ra e la tu ry nu llius w Pile, ad m in istracji diecezji chełm ińskiej bpow i K arolow i M arii S plettow i z G dańska i wreszcie k ard. Adolfowi B ertram ow i zarządu diecezji k a to w ic k ie j3S.
Podobny p u n k t w idzenia, przynajm niej co do m eritu m spraw y, reprezentow ał przedstaw iciel h ierarch ii niem ieckiej kard. B ertram z W rocławia, k tó ry interesow ał się polskim i diecezjam i ze względu na bezpośrednie sąsiedztw o. N ap raw ę stosunków kościelnych w i
dział w oddaniu adm inistracji diecezji w ręce niem ieckich k ap ła
nów czy biskupów . K a rd y n ał zastrzegał się, że jest to opinia od
dolna, w ypływ ająca z kół inteligencji katolickiej. K ard. B ertram a bardziej in teresow ała diecezja katow icka, bo w tym k ieru n k u szły sugestie, a ściśle możliwość pogodzenia obowiązków p asterskich w dwóch w ielkich diecezjach. Lecz nie to było najw ażniejsze. N a
p ra w d ę tru dność polegała n a możliwości pogodzenia obok przed
w ojennej organizacji kościelnej niem ieckiej a d m in is tra c ji3S. Je d nak przyszłość okazała się inna. Bp Adam ski, w praw dzie zam iano
w ał niem ieckiego w ikariusza generalnego, ale jeszcze przez dłuższy czas utrzym y w ał bezpośrednie rządy diecezji.
V. Tym czasowe zm iany organizacyjne 1. Pomorze
Jeszcze w roku 1939 utw orzono niem iecką adm in istrację w die
cezji chełm ińskiej. S p raw a nom inacji niem ieckiego p ra ła ta na sta nowisko ad m in istrato ra n a b ra ła szczególnie niekorzystnego w y dźw ięku dla polskiego Kościoła. Bezpośrednie okoliczności decyzji Stolicy Apostolskiej łączą się z rap o rtem nuncjusza w B erlinie abpa Cezara Orsenigo, k tó ry w piśm ie do sek retarza stan u kard.
M aglione z dnia 25 listopada 1939 r. przedstaw ił bardzo pow ażną sytuację w diecezij c h e łm iń sk ie j40. Groza położenia, nakreślona w raporcie, w pełni odpow iadała w rzeczywistości. Na tym ra p o r
cie zn ajd u je się autog raf P iu sa X II, k tó ry napisał, że nom inacja bpa S pletta na ad m in istrato ra diecezji chełm ińskiej może przynieść korzyści, a Polakom trzeba w yjaśnić, że m a c h a ra k te r tym czasow y i spow odow ana została bardzo ciężką s y tu a c ją 41. P od autografem
38 L e S a in t Siège, s. 101—102.
39 Ibid. s. 150— 152.
49 Ibid. s. 132—133.
41 „29. X I. 39. S em b ra o p p o ru n to di n o m in are a m m in is tra to re apostolico ad n u tu m S. Sedis p er la diocesi di C ulm a il vescovo di D anzica, spie-
[9] W ładze kościelne 1939—1945 157
papieskim znajd uje się nota kard. M aglione: „Ojciec św. ta k zarzą
dził, jeżeli nie ma innych zastrzeżeń” W ykonanie dyspozycji p a
pieskiej zostało pow ierzone berlińskiem u nuncjuszow i, k tó ry otrzy
m ał od sek retarza stan u polecenie, aby przekazał nom inację bpow i Splettow i, jeżeli nie będzie przew idyw ał p rz eszk ó d 43. N uncjusz m iał tylko w ątpliw ości co do strony form alnej d ek retu nom ina
cyjnego i ew entualnego pow iadom ienia r z ą d u 44. W ątpliw ości roz
strzygnął sam papież, k tó ry polecił w ydać dekret, a n astępnie po
w iadom ić w ładze św ieckie o dokonanej n o m in a c ji45. 5 g ru d n ia 1939 r. bp S p le tt został m ianow any adm in istrato rem diecezji cheł
m ińskiej ad n u tu m S. Sedis 46. G łów nym inform atorem a także w y konaw cą postanow ień Stolicy Apostolskiej był nuncjusz w B erlinie.
W ładze niem ieckie z zadow oleniem przy jęły wiadom ość o nom ina
cji bpa S p le tta 47. N atom iast przeciw ko tej nom inacji rząd polski w Londynie w ystosow ał A ide-m em oire za pośrednictw em polskiej am basady w W atykanie dnia 18 g ru d n ia 1939 r. A m basador powo
łał się na art. IX ko nkordatu zaw artego pom iędzy rządem Polski a Stolicą Apostolską w roku 1925 4S. W spom niany a rty k u ł posiadał następujące brzm ienie: „Żadna część Rzeczypospolitej Polskiej nie będzie zależała od biskupa, którego siedziba znajdow ałaby się poza granicam i P ań stw a Polskiego”. A rty k u ł w ym ienia h ierarch ię pol
skiego Kościoła i na zakończenie stw ierdza: „Stolica Św ięta nie przedsięw eźm ie żadnej zm iany w powyższej h ierarch ii lub w roz
graniczeniu prow incji i diecezji, jak tylko w zgodzie z Rządem Polskim , z w yjątk iem drobnych sprostow ań granic, w ym agnych dla dobra dusz” 49. W edług stanow iska rządu polskiego dokonane zm iany w zakresie organizacji kościelnej na Pom orzu są sprzeczne z postanow ieniam i k o nko rdatu °5. W odpowiedzi na notę am basady kard. M aglione przytoczył znane już m otyw y, dla których papież podjął decyzję i zapew nił, że stan p ra w n y diecezji chełm ińskiej nie uległ żadnej zm ianie. Zdanie zaw arte w nocie sek retarza stanu:
gando e v e n tu a lm e n te ai P olacchi che si tra tte r e b b e di p ro w e d im e n to p ro v v iso rio in caso di estre m a nécessita, q u ale d a l ra p p o rto del N unzio p are essere 1’a ttu a le .” Ibid. s. 134.
42 Ibid.
4S K ard. M aglione do ab p a O rsenigo dn ia 1 X II 1939 r., ibid. s. 139.
44 A bp O rsenigo do k ard . M aglione d n ia 2 X II 1939 r„ ibid.
45 „4. X II. 39. E x a u d ie n tia Em . m i (Ex a u d ie n tia SS. mi): faccia il d e creto e poi ne faccia p a ro la al G overno”. Ibid.
46 A bp O rsenigo do k ard . M aglione d n ia 7 X II 1939 r., ibid. s. 143. D e
k re t n o m in acy jn y został opublikow any: A m tliches K irc h e n b la tt fü r die D iözesen D anzig u n d C ulm n r 1 z 1940 r.
47 A bp O rsenigo do k ard . M aglione dnia 7 X II 1939 r„ L e S a in t Siège, s. 143.
48 Ibid. s. 156.
49 AAS 17 (1925) n r 8. T łum aczenie w y d an e przez B iuro E p isk o p a tu P olskiego w W arszaw ie.
50 Le S a in t Siège, s. 156.
„M ógłby być m ianow any adm in istratorem apostolskim jakiś polski p ra ła t, jeśliby takiego m ożna było znaleźć” — trzeba potraktow ać tylko jako form ułę dyplom atyczną S1.
N ajbardziej zainteresow any p rałat, o rdynariusz diecezji cheł
m ińskiej S tan isław O koniew ski m iał dowiedzieć się o statni o do
konanych zm ianach adm inistracyjnych. 15 g ru d n ia 1939 r. k a rd y n a ł sek retarz stan u w piśm ie do kard. Hlonda prosił o pow iado
m ienie ordynariusza chełm ińskiego o w ydanym dekrecie. S ek re ta
ria t S tanu skorzystał z pośrednictw a kard. Hlonda, k tó ry był m e
tropolitą sufrag anii chełm ińskiej, a m iejsce pobytu ordynariusza nie było z n a n e 52. To co nastąpiło później jest p rzyn ajm n iej dziwne.
22 gru d n ia 1939 r. bp O koniew ski napisał z Rzym u list do papieża.
P rzedstaw ił sytu ację w diecezji, k tó ra z p u n k tu w idzenia cura anim arum , zdaniem biskupa, nie daje powodu do obaw, ponieważ liczba k leru jest w ystarczająca P om yłka ordynariusza jest prze
rażająca. Większość m ordów n a bezbronnym duchow ieństw ie cheł
m ińskim została dokonana w ostatnich m iesiącach 1939 r. Rzeczy
wistość przedstaw iała się tragicznie, ale o tym biskup nie w ie
dział 54. O rdynariusz pom ija kom pletnym m ilczeniem dokonane przez Stolicę A postolską zm iany. P rzypom ina papieżowi, że pozo
staw ił w k ra ju w ikariusza generalnego bpa Dom inika, któ ry w praw dzie jest chory, lecz przebyw a w diecezji. Na stanow isko ad m in istrato ra apostolskiego przedstaw ił 6 kandydatów spośród duchow ieństw a rezydującego w P e lp lin ie 55. Tylko jeden z nich ks. F ranciszek Saw icki żył, inni zostali już zam o rd o w an i5IJ. P ropo
zycje bpa Okoniew skiego są tylko w yrazem stanow iska, jakie zaj
m ow ał w interesu jącej nas spraw ie.
Biskup gdański S p lett rozciągnął jeszcze ju ry sd y k cję n ad frag m entem diecezji płockiej, należącym do okręgu G dańsk — P ru sy Zachodnie. B yły to p arafie w dekanacie rypińskim i część parafii w dekanacie dobrzyńskim w powiecie Lipno. Abp Nowow iejski przekazał ad m in istrację kościeliną bpow i S plettow i pism em z dnia 15 lipca 1940 r.S7. Żądania unifik acji zarządu kościelnego w okręgu Gdańsk — P ru sy Zachodnie spow odow ały prośbę bpa S p letta z dnia 5 lipca 1940 r. skierow aną do zarządu diecezjalnego w e W łocławku o udzielenie ju ry sd y k cji n ad fragm entem diecezji w powiecie
51 N ota k a rd . M aglione z d n ia 18 X II 1939 r., Ibid. s. 155—156.
52 Ibid. s. 148 (także nota).
53 Ib id . s. 162— 163.
54 P or. Męczeństwo duchowieństwa pomorskiego. Straty wojenne die
cezji chełmińskiej, P e lp lin 1947.
55 B yli to: ks. J. B artk o w sk i, ks. F. Saw icki, ks. F. R óry ń sk i, ks. B.
P a rty k a , ks. B. D ąbrow ski, ks. W. S ch ü tt, Le Saint Siège, s. 163.
56 P or. Męczeństwo duchowieństwa pomorskiego.
57 AD P elplin, sygn. A4; J e z u s e k W., op. cit., M iesięcznik P a ste rs k i P łocki 35 (1946) 125— 126.
[11] W ładze kościelne 1939—1945 159 L ip n o 5S. Nie znam y odpowiedzi kom petentnych czynników koś
cielnych z W łocław ka ani nie można wyśledzić, kto faktycznie spraw ow ał adm inistrację nad parafiam i diecezji w łocław skiej w okręgu G dańsk — P ru sy Zachodnie. Nie jest też w ykluczone praw dopodobieństw o, że bp S p lett przejąłb y rządy nad częścią a r
chidiecezji gnieźnieńskiej znajdującej się w tym okręgu, gdyby gnieźnieński w ikariusz g eneraln y nie ustanow ił oddzielnej adm i
n istracji kościelnej dla p arafii archidiecezji w okręgu G dańsk — P ru sy Zachodnie, m ianując kap łan a narodow ości niem ieckiej ks.
Alojzego K aluschke arcybiskupim oficjałem z p raw am i w ikariusza generalnegoż A rcybiskupi oficjalat obejm ow ał p arafie położone w powiecie bydgoskim , toruń skim i w yrzyskim 59.
W pływ bpa S p letta na życie kościelne i religijne, i ocena dzia
łalności duszpasterskiej jako ad m in istrato ra apostolskiego stanow i już odrębne zagadnienie.
2. P rusy W schodnie
T ereny włączone do prow incji P ru s W schodnich z p u n k tu w i
dzenia kościelnego należały do diecezji płockiej, łom żyńskiej i w a r
szaw skiej. Na tych obszarach działała polska adm inistracja koś
cielna. Tu podjęto próbę zorganizow ania duszpasterstw a katolików n iem ieck ich №. Dopóki działalność duszpasterska kapłanów podle
głych biskupow i w arm ińskiem u M aksym ilianow i K ałlerow i m iała ch a ra k te r niezorganizow any, w ładze policyjne nie staw iały tru d ności. K iedy bp K a ller chciał stw orzyć form y zorganizow ane i za pośrednictw em · Stolicy Apostolskiej uzyskać ju ry sdy kcję dla n ie
m ieckich katolików na całym obszarze w łączonym do P ru s W schod
nich, niem ieckie w ładze policyjne odm ówiły bpowi K ałlerow i ja kichkolw iek kom petencji n a polskim tery to riu m a także w ypow ie
działy się przeciw ko w yposażeniu niem ieckich kapłanów w u p ra w nienia kościelne od polskich prałatów , którzy byli gotow i udzielić jurysdykcji*51. K a rd y n ał — sek retarz stan u z uw agi na tru d n e i delikatn e okoliczności zalecił zachow anie statu s quo 62.
3. K ra j W arty
N ajw ażniejsze zm iany organizacyjne n astąp iły w K ra ju W arty.
Był to najw iększy okręg pod względem pow ierzchni i zam ieszku
jącej go ludności, około 4 m iliony w ogrom nej większości Polacy,
68 AD P elp lin sygn. A4.
59 P or. Ś m i g i e l Κ., W a lka w ła d z h itlero w skich , s. 255.
90 K ard. M aglione do ab p a O rsenigo d n ia 6 I 1943, L e S a in t Siège s. 707.
61 A bp O rsenigo do k ard . M aglione d n ia 15 I 1943, ibid. s. 720—721.
92 K ard M aglione do ab p a O rsenigo d n ia 29 I 1943, ibid. s. 726—727.
W K ra ju W arty znajdow ały się cztery stolice biskupie: w Gnieź
nie, Poznaniu, Łodzi i W łocławku, nadto frag m en ty diecezji czę
stochow skiej, płockiej i w arszaw skiej. Ogólna liczba p arafii w yno
siła 10196S. Wszyscy ordy nariu sze poza biskupem Łodzi byli na em igracji. Tym w ielkim okręgiem zarządzał nam iestnik Rzeszy A r
tu r G reiser. Nie jest jeszcze dostatecznie w yjaśniona geneza sto
sunku G reissera do w yznań religijnych, w każdym razie lokalna p olityka kościelna n apaw ała szczególnym niepokojem w szystkich zainteresow anych ludzi Kościoła: papieża i jego agendy, biskupów polskich i episkopat niem iecki, k tó ry z obaw ą o przyszłość nie
mieckiego Kościoła śledził rozwój sytuacji. B rak okoliczności, aby analizow ać w yjątkow o tru d n e położenie Kościoła na płaszczyźnie k u ltu religijnego, p otraktow an ia polskiego duchow ieństw a i w in nych dziedzinach °4. Zm iany, k tóre przeprow adzono w zakresie or
ganizacji kościelnej, łączyły się z próbą n ad ania w yznaniom re li
g ijnym now ych form praw nych, stw orzonych przez lokalne u sta wodawstw o. W praw dzie na początku okupacji, podobnie jak na Śląsku i Pom orzu, istn iał p lan zastąpienia m iejscow ej hierarch ii niem iecką adm inistracją. Np. w ysuw ano k an d y d a tu ry p ra ła ta H artza z Piły, byłego biskupa gdańskiego E dw arda O’R ourke na m iejsce kard. H lo n d a 65, ta k samo w korespondencji dyplom acji w atykańskiej poruszano spraw ę ad m inistracji diecezji w łocław skiej 66. W szystkie sugestie nie w yszły poza sferę planów.
Już od roku 1940 zaczęła się rysow ać now a koncepcja w ładzy kościelnej. W pierw szej fazie chodziło o rozdział narodow ościow y na płaszczyźnie duszpasterskiej. Łączył się on z ogólną izolacją Niem ców od Polaków, k tó ra została usankcjonow ana przepisam i k a r n y m i97. Na przełom ie roku 1940/41 izolacja kościelna weszła w stadium zorganizow ane 68, a od 13 w rześnia 1941 r. otrzym ała ce
chy ustrojow e z p u n k tu w idzenia zarządzeń w ładzy okupacyjnej.
Głośne zarządzenie o zw iązkach i zrzeszeniach religijnych („Ver
ordnung des R eich sstatth alters im W artheland ü b er religiöse Ve
reinigungen un d R eligionsgesellschaften im Reichsgau W a rth elan d ”) z dnia 13 w rześnia 1941 r. rozdzieliło dotychczasowy Kościół K ato
licki n a dw ie organizacje: Kościół R zym skokatolicki Narodowości Niem ieckiej w K ra ju W arty, k tó ry otrzym ał osobowość praw n ą praw a pryw atnego, co było ograniczającym novum , oraz Kościół
63 Ś m i g i e 1 Κ., Kościół Katolicki w Kraju Warty (w przygotow aniu).
u Por. L u b i c z J., W o l i ń s k i J., o p. cit., s. 80—95; por. Ś m i g i e l Κ., Walka władz hitlerowskich.
65 B r o s z a t M., op. cit., s. 165.
ю A bp O rsenigo do k ard . M aglione dn ia 13 I 1940, Le Saint Siège, s. 191— 192 oraz abp O rsenigo do k a rd . M aglione d n ia 24 V 1940 r., ibid.
s. 245.
67 Ś m i g i e l Κ., Walka władz hitlerowskich, s. 323—325.
« Ibid. s. 324.
[13] W ładze kościelne 1939—1945 161
K atolicki Narodowości Polskiej, k tó ry w praw dzie we w zm ianko
w anym zarządzeniu nie otrzym ał osobowości praw nej, lecz mógł się o nią ubiegać №. Izolacjonizm — to tylko jed na z cech nowego porządku kościelnego. Istotniejsze znaczenie posiadały postanow ie
nia dotykające s tru k tu ry ustrojow ej Kościoła Katolickiego. Na m iejsce h ierarch ii — zarząd („V orstand”), przynależność u w a ru n kow ana pełnoletnością, narodow ością, m iejscem zam ieszkania, n ie
uznaw anie organizacji n adrzędnej w stosunku do lokalnego K oś
cioła. O statnia zasada została w yrażona w tzw. 13 p un k tach p ro g ram u p olityk i kościelnej w ładz narodow osocjalistycznych. W alka o m ożliwą do przyjęcia dla Kościoła form ę p ra w n ą w ypełniała n a
stępne lata okupacji i nie doprow adziła do żadnego r e z u lta tu m.
N atom iast została zrealizow ana zasada izolacji. Stolica A postolska ustanow iła u rząd ad m in istrato ra apostolskiego w K ra ju W arty dla katolików niem ieckich i . drugie podobne stanow isko apostolskiego a d m in istrato ra dla katolików Polaków . N a u rząd ad m in istrato ra apostolskiego dla katolików niem ieckich został pow ołany ks. Józef Paech, kanonik K ap itu ły M etropolitalnej w Poznaniu, a kiedy u stą pił, jego następcą został m ianow any 2 m aja 1942 r. O. H ilary B rei- tinger, fran ciszk anin z poznańskiego k o n w e n tu 71. Kościół K atolicki N arodowości Niem ieckiej stanow ił organizację ponaddiecezjalną, obejm ow ał Niem ców w granicach ad m in istracji państw ow ej. D rugą, podobną organizację ustanow iła Stolica A postolska dla Polaków.
Na jej czele m iał stanąć polski p ra ła t. W ybór osoby n a to stano
wisko pozostawiono nuncjuszow i w B erlinie, któ ry pow ołał 9 kw ietnia 1942 r. bpa W alentego Dym ka, su frag an a poznańskiego, na stanow isko apostolskiego ad m in istrato ra dla katolików — P o
laków z K ra ju W arty 72 Był to jedyny biskup, k tó ry w ty m czasie p rzebyw ał w K ra ju W arty. N om inacja bpa D ÿm ka m iała c h a rak ter w arunkow y. W ykonanie d ek retu uzależnił nuncjusz od decyzji no
m inata, k tó ry jednak do końca okupacji nie opublikow ał zarządze
nia Stolicy A postolskiej. Bp D ym ek nie ogłosił sw ojej nom inacji, ponieważ, jak w ynika z listu do nuncjusza z dnia 26 sierpnia 1942, nie chciał u tru d n iać rozmów prow adzonych pom iędzy niem iecką organizacją kościelną a lokalną w ładzą państw ow ą w spraw ie sta tutów , k tóre m iały być w zorem dla stanow iska praw nego kato li
ków — Polaków , a przede w szystkim bp D ym ek nie cieszył się wolnością, gdyż b y ł in ternow any w P o z n a n iu 73. W edług opinii ks. J. Nowackiego bp Dym ek nie w ykonał dek retu nom inacyjnego, poniew aż nie chciał także łam ać dotychczasowego porządku die
»» Ibid. s. 259—261.
то Ibid. s. 258—260.
77 Ibid. s. 261.
72 K ard. M aglione do ab p a O rsenigo dn ia 15 X 1941 r., L e S a in Siège, s. 485 i abp O rsenigo do k ard . M aglione d n ia 11 IV 1942 r., ibid. s. 563.
73 Ibid. s. 646—647, przyp. 1.
11 — P r a w o k a n o n i c z n e n r 3— 4
cezjalnego 74. Praw dopodobnie b ra k porozum ienia w spraw ie sta tu tó w był zasadniczym powodem niew ykonania d ekretu. Zatem jury sd y k cja polskich p rałató w i ich praw om ocnych zastępców fa k tycznie nie uległa zawieszeniu.
Podobnie jak było z nom inacją bpa S pletta, tak i teraz podnie
siono protesty. P ierw szy zaprotestow ał polski biskup n a em igracji, ordynariusz diecezji w łocław skiej K arol Radoński. W piśm ie do sek retarza stanu, datow anym 14 w rześnia 1942 r., w yraził ubole
w anie z pow odu niefortunnej decyzji. P rzypom niał postać papieża P iusa X, k tó ry w olał w akans n a stolicy arcybiskiej gnieźnieńskiej i poznańskiej, aniżeli powołać niem ieckiego p ra ła ta 75.
Rząd londyński w ypow iedział się później w nocie pro testacyjn ej z dnia 12 listopada 1942 г., pow ołując się na za w arty w 1925 roku konkordat, w szczególności n a art. IX dotyczący organizacji pol
skiego Kościoła, z którą, w edług opinii rządu, były nie do pogodze
nia dek rety Stolicy Apostolskiej, oraz na art. X III reg ulu jący sp ra w ę zm iany języka w publicznej służbie Bożej, z czym kolidow ały niem ieckie nabożeństw a w kościołach podlegających O. B reitinge- r o w i7e.
Stanow isko Stolicy A postolskiej zaw ierają: odpowiedź kard . M a
glione n a notę p ro testacy jn ą rządu polskiego z dnia 20 g rud nia 1942 r.77, pismo do bpa R adońskiego z dnia 9 stycznia 1943 r.78, i dw ie noty urzędow e streszczające rozmow y z am basadorem Polski w Rzym ie K. Papée; jedną sporządził kard . M aglione dnia 9 października 1942 r.79, d ru g ą m g r T ard in i dnia 19 października 1942 r.80. Z tych dokum entów w ynika jasno, że Stolica Apostolska nie m iała zam iaru naruszać ko nkordatu, k tó ry zachow uje nad al moc praw ną. Z m iany organizacyjne, dokonane w K ra ju W arty m ają ch a ra k te r tym czasow y i zostały spowodowane bardzo ciężką sytuacją duszpasterską. Celem ich było dobro duchow e katolików narodow ości niem ieckiej i polskiej. Takich w łaśnie decyzji dom a
gali się także od Stolicy Apostolskiej lokalni prałaci: bp W. Dym ek z P oznania i k anonik E. van B lericq z Gniezna oraz przedstaw iciele katolików "niemieckich, którzy w tym rozw iązaniu w idzieli jedyny środek rato w ania Kościoła w W ielkopolsce 81.
74 N o w a c k i J., op. cit., s. 126.
75 Le Saint Siège, s. 633—636.
76 Ibid. s. 671—673.
77 Ibid. s. 702.
73 Ibid. s. 713—717.
79 Ibid. s. 656—657.
89 Ibid. s. 657—658.
81 Pism o polsk ich p ra ła tó w do P iu sa X II d n ia 26 IX 1941, ibid. s. 474—
476 oraz pism o p rze d staw ic ie li n iem ieckich katolików : ks. A. S teu era, ks. J. P ae c h a i O. H. B re itin g e ra do P iu sa X II d n ia 26 IX 1941 r., ibid.
s. 476—479. Por. M a r t i n i A., Apelli alla S. Sede della Polonia durante la seconda guerra mondiale, Civilta Cattolica, A pr. 7 1962 s. 3—14.
[15] W ładze kościelne 1939—1945 163
Polem ika, a n aw et napaści toczyły się dalej w p rasie k o n spira
cyjnej i na em igracji, obniżając w świadom ości Polaków au to ry te t papieża i agend w atykańsk ich S2.
Decyzje Stolicy Apostolskiej niew ątpliw ie p op raw iły sytuację niem ieckich katolików , k tórych przedstaw iciele w yrazili opinię, że gdyby izolacja nastąp iła wcześniej, korzystniej potoczyłyby się losy katolików niem ieckich w K ra ju W arty 83. Kościół Polaków nie skorzystał wcale, bow iem w chw ili nom inacji bpa D ym ka adm ini
strato re m apostolskim ad n u tu m S. Sedis b y ł już praw ie doszczęt
nie rozbity, a o jakiejś re sta u rac ji życia kościelnego w ogóle nie było mowy. S ytuacja Kościoła Niem ców była bez porów nania ko
rzystniejsza, lecz i tę organizację wciąż ograniczał hitlerow ski a p a ra t rządzenia, reżim w y w ierał nacisk na katolików , aby zerw ali z Kościołem, a w dalszej p ersp ek ty w ie groził tem u Kościołowi p a r
tykularyzm , zerw anie z Rzymem, o czym niedw uznacznie daw ali do zrozum ienia przedstaw iciele adm inistracji. O. B reitinger, oba
w iając się o przyszłość Kościoła katolików niem ieckich, prosił 23 listopada 1942 r. Ojca św. o zw iązanie swojego obszaru ju ry s dykcyjnego więzią m etropolitalną z jakąkolw iek z m etropolii nie
mieckich, poniew aż w takim zw iązku w idział i polepszenie sytuacji, i zagw arantow anie p rzyszłościS4. Na tę propozycję w ogóle nie otrzym ał odpowiedzi.
4. Ś lą s k
Pod w zględem geopolitycznym prow incja śląska w chłonęła te reny należące do w ojew ództw a śląskiego w raz z Zaolziem oraz części w ojew ództw a kieleckiego i krakow skiego. Z prow incji ślą
skiej utw orzono 20 g ru d n ia 1940 r. dw ie prow incje: G órny Śląsk i Dolny Śląsk 85. Z p u n k tu w idzenia organizacji kościelnej znalazły się w prow incji śląskiej: cała diecezja katow icka, adm inistracja parafii Zaolzia pow ierzona biskupow i katow ickiem u, 77 p arafii diecezji częstochow skiej86, fragm enty diecezij kieleckiej oraz k ra kow skiej 87.
82 P or. W a r s z a w s k i J., A k c ja a n ty p a p ieska w Polsce podczas I I w o jn y św ia to w e j, L ondyn 1966.
83 „W ir sind d er A nsicht, dass viele dieser W unden d er K irch e e r s p a rt g eblieben w ären , w en n h ie r eine vom A postolischen S tu h l m it V ollm achten a u sg e sh a ttte te P ersö n lic h k eit gew esen w äre, die m i der nötigen A u to ritä t un d u n ab h ä n g ig vom p o lnischen B ischof allen diesen sta a tlic h e n M a ssn ah m en h ä tte begegnen k ö n n en .” K anonicy A. S teuer, J . P ae c h i O. H. B re itin g e r do P iu sa X II dnia 26 IX 1941, L e S a in t Siège, s. 477—478.
84 Ibid.* s. 681—684.
85 P o s p i e s z a l s k i K. M., P olska pod n ie m ie c k im p ra w em , s. 10;
J a n o w ic z J., op. cit., s. 8.
86 D iecezja często ch o w ska — szk ic h isto ryc zn y. W: K atalog kościołów i d u ch o w ień stw a diecezji częstochow skiej 1958, C zęstochow a 1958, s. 8; P a t y k i e w i c z W., O ku p a cja 1939—1945, m aszynopis w AD C zęsto
N ajw cześniej zostały dokonane zm iany ad m inistracyjn e 28 p a
rafii Zaolzia. Od 4 listopada 1938 r. znajdow ały się w adm in istracji biskupa katowickiego. Z dniem 1 stycznia 1940 r. p arafie Zaolzia zostały włączone do m acierzystej archidiecezji w ro c ław sk iej8S.
Przeobrażenia w ew nętrznoorganizacyjne w diecezji katow ickiej odbyły się w dwóch fazach. W pierw szym etapie chodziło o powo
łan ie do w spółrządów diecezji niem ieckiego duchow nego n a sta
now isko w ikariusza generalnego, w drugim zaś pow stała pośrednia fo rm a pom iędzy sedes im pedita a swobodnym w ykonyw aniem ju ry sd y k cji przez ordynariusza.
F ak to ram i pierw szego stadium byli reso rt dla sp raw kościelnych o raz ordynariusz katow icki. Bp H. W ienken, kierow nik k om isariatu konferencji biskupów w Fuldzie, został poinform ow any 19 g ru d n ia 1939 r. w m inisterstw ie Rzeszy dla sp raw kościelnych, że resort dom aga się, aby zam ianow ać niem ieckiego w ikariusza generalnego w diecezji katow ickiej i że ta nom inacja może doprow adzić do sanacji stosunków na płaszczyźnie kościelnopolitycznej. N astęp
nego dnia bp W ienken zw rócił się do kard. B ertram a, zaw iadam ia
jąc go o stanow isku m inisterstw a oraz p rzedstaw ił do rozw ażenia celowość i sposób poinform ow ania o tym zainteresow anego o rdy
nariusza S9. K ard. B ertram podjął się m isji pośredniczenia i z kolei poinform ow ał bpa A dam skiego o okolicznościach, k tó re się w y
tw orzyły. Z astrzegł się jednak, że jego pośrednictw o m a c h a rak ter ściśle p rzy w atn y i prosił nie trak to w a ć tej interw en cji jako próby m ieszania się do w ew nętrznych sp raw diecezji k a to w ic k ie j9®. O r
d ynariusz katow icki zdecydował się spełnić roszczenia m in isterstw a dla sp raw kościelnych. P rzedstaw ił stan spraw y dotychczasowem u w ikariuszow i generalnem u bpow i J. Bieńkowi, k tó ry złożył rezy
g n ację z urzędu. Na jego m iejsce pow ołał z dniem 8 stycznia 1940 r.
ks. F ranciszka S trzyza n .
Zarów no bp Adam ski, jak i berlińska n u n cjatu ra apostolska łą
czyli z tą zm ianą organizacyjną nadzieje na polepszenie sytuacji Kościoła na Śląsku ш.
chow a, s. 3; P a t y k i e w i c z W., Przynależność okupacyjna parafii die
cezji częstochowskiej, AD C zęstochow a.
87 Mitteilungen betr. die Diözesen Kulm, Posen — Gnesnen, Kattowitz und sonstige... (bpa A dam skiego), A rch iw u m A rch id iecezjaln e (skrót: AA) W rocław , sygn. I A 25 d 7.
88 K ard. B e rtra m do a b p a O rsenigo d n ia 9 X II 1939 r., Le Saint Siège, s. 150 oraz k ard . B e rtra m do p rezesa r e je n c ji w K atow icach d n ia 3 III 1940, AA W rocław , sygn. I A 25 g 63.
8® Bp W ienken do k ard . B e rtra m a d n ia 20 X II 1939 r., AA W rocław , sygn. I A 25 d 7.
80 K ard. B e rtra m do bpa A dam skiego d n ia 24 X II 1939 r., ibid.
M Bp A dam ski do k ard . B e rtra m a d n ia 3 I 1940 r., ibid.
92 Ibid.; abp O rsenigo do k ard . M aglione dn ia 27 1 1940 г., Le Saint Siège, s. 210.
[17] W ładze kościelne 1939—1945 165
W połowie 1940 roku posunęły się jeszcze dalej roszczenia rządu Rzeszy, k tó ry w y stąpił z w nioskiem do Stolicy A postolskiej, aby rządy diecezji katow ickiej oddać w ręce kard. B ertram a. W atykan odrzucił to żądanie 93.
K s. F ranciszek Strzyz p ełnił urząd w ikariusza generalnego przez okres dwóch i pół roku. P ierw szy rok piastow ał stanow isko u boku ordynariusza. K iedy bp A dam ski i bp B ieniek zostali usunięci z K atow ic dnia 28 lutego 1941 r., ks. p ra ła t S trzyz w ystąpił na początku m arca do nuncjusza w B erlinie z prośbą o zam ianow anie a d m n istrato ra diecezji katow ickiej bpa H. W ienkena. Zdaniem ks. S trzyza tylko biskup narodow ości niem ieckiej mógł uratow ać tru d n ą sy tuację kościelną na Śląsku u . K rok ks. S trzyza był przed
wczesny, a przede w szystkim budzi w ątpliw ość lojalność w ik a riu sza generalnego w stosunku do bezpośredniego zw ierzchnika. Mimo w ysiedlenia ordynariusza pozostał nadal w diecezji katow ickiej stan praw n y w ytw orzony na początku 1940 r o k u 95. Po śm ierci ks. S trzyza dnia 3 czerwca 1942 r. ordynariusz katow icki zam ia
now ał ks. F ranciszka W osnitza w ikariuszem generalnym 99.
Dla fragm en tó w diecezji kieleckiej i krakow skiej zainteresow ani ordynariusze ustanow ili adm in istracje p arty k u la rn e. Abp A dam S apieha zam ianow ał ks. L eonarda Prochow nika, proboszcza w W a
dowicach, w ikariuszem generalnym dla p arafii archidiecezji k ra kow skiej w re je n cji k a to w ic k ie j97. Bp Czesław K aczm arek w yposa
żył w u praw n ien ia ad m inistracyjne dla części diecezji kieleckiej w rejen cji katow ickiej ks. P io tra Mączkę, proboszcza w O lkuszu 98.
D iecezja częstochowska posiadła p arafie w rejencji katow ickiej i opolskiej. Dla tej części diecezji bp Teodor K ubina nie utw orzył w ik a ria tu generalnego, uw ażając go za zbędny M. N atom iast zam ia
now ał tylko na życzenie katow ickich w ładz państw ow ych swoim kom isarzem ks. S tanisław a G rzyw aka, dziekana będzińskiego i p ro boszcza w Zagórzu. Ks. G rzyw ak był rep rezen tan tem biskupa wo
bec w ładz św ieckich 1β0.
93 Ibid. s. 7.
94 Ks. F. S trzyz do a b p a O rsenigo dn ia 3 I II 1941. K opia lis tu w p ły n ęła 2 I II do K u rii A rc y b isk u p ie j w e W rocław iu. AA W rocałw , sygn. I A 25 d 7.
95 „Die L eitu n g d er D iöcese w ird n ac h m e in e n A n w eisungen und I n stru k tio n e n ausgeübt. H abe V erb in d u n g m it dem G en e ra l-V ik a r.” B p A dam ski w rap o rc ie z W arszaw y z czerw ca 1941 r., L e S a in t Siège, s. 411.
*® R a p o rt b p a A dam skiego z w rz eśn ia 1942 r., Le S a in t Siège, s. 640.
97 Bp A d am sk i do ab p a O rsenigo 12 V II 1940 r., AA W rocław , sygn.
! A 25 d 7.
88 Ibid.
99 Ibid.
190 P a t y k i e w i c z W., op. cit., s. 3.
Zakończenie
Na polskich ziem iach inkorporow anych do Rzeszy N iem ieckiej pow stało kilka kościelnych form praw no-adm in istracyjny ch. Na Pom orzu w diecezji chełm ińskiej piastunem w ładzy b y ł biskup są
siedniej diecezji z u p raw nien iam i ad m in istrato ra apostolskiego.
W K ra ju W arty zostały ustanow ione dw ie oddzielne organizacje ponaddiecezjalne, każda z odrębną władzą. Na Śląsku w diecezji katow ickiej ordynariusz powołał niem ieckich duchow nych n a sta nowisko w ikariuszy generalnych. Dla fragm entów diecezji, zn ajd u jących się w odrębnych częściach polityczno-adm inistracyjnych, lokalni ordynariusze tw orzyli w ik aria ty generalne. W szystkie zm iany organizacyjne m iały c h a ra k te r tym czasowy.
F ak to ram i zm ian b yły w pierw szym rzędzie cen traln e i lokalne w ładze państw ow e, ordynariusze i Stolica Apostolska. W atykan akom odow ał zm iany organizacyjne do sy tu acji policzno-kościelnej.
ZU SAM M ENFASSUNG
Kirchenverwaltung in den eingegliederten Ostgebieten 1939—1945
D ie v o rliegende A rb e it v e rsu c h t die V e rän d e ru n g e n d arz u stellen , w e l
che in der V erw altu n g d er w est un d n o rd p o ln isc h en Diözesen bzw. d ere n B ru c h te ile n sta ttg e fu n d e n , n ac h d em diese in d en J a h re n 1939—1945 ins D eutsche R eich e in g eg lied e rt w o rd e n w aren . D ie b ish e rig e L ite ra tu r sch en k te dem V e rw a ltu n g sre c h t dieses G ebietes w ie au ch d er in n e re n L eitu n g d er einzelnen D iözesen w enig B eachtung. D er V erfa sse r bed ien te sich h ie r ein er b e d e u ttu n g sv o llen Q uelle, n äm lic h d er vom A postolischen S tu h l v e rö ffe n tlic h te n P u b lik a tio n : „Le S a in t Siège e t la situ a tio n r e li
g ieuse en P ologne e t d an s les p ay s B altes 1939— 1945” au s d er D ru c k folge: „A ctes e t docum ents du S a in t Siège re la tifs à la seconde g u e rre m o n d ia le” u n d der S am m lu n g en ö rtlic h er D iözesanarchive.
Diese A rb e it b a h a n d e lt fe rn e r die O rg a n isa tio n d e r K irch e n b eh ö rd en in den G auen D anzig — W estp reu ssen , W a rth e la n d un d in den an O st- p reu sse n un d S chlesien angeschlossenen G ebieten. Infolge a u fg e zw u n g en e r A b w esen h eit d er O rd in arien : des K a rd in a ls A u g u st H lond, d er B ischöfe K aro l R ad o ń sk i u n d S ta n isla w O koniew ski ta u c h te das P r o b lem der V erw altu n g d re ie r D iözesen auf, die sich gänzlich in dem ein g eg lied e rte n G ebiete ein fa n d en . U n ab h än g ig vom k irc h lic h e n S ta n d p u n k t w irk te n ih re n E influss a u f die N eu g estalltu n g der D iözesanver- w a ltu n g ein die K irch e n p o litik der R e ic h sre g ieru n g und das In te re sse d e r ö rtlic h en R eichsbehörden. In den J a h re n 1939—1945 b ild e te n sich 3 T ypen d er K irc h e v e rw a ltu n g : Im G au D anzig — W estp reu ssen eine apostolische T e rrito ria la d m in is tra tio n ad n u tu m S. Sedis fü r das B istu m C ulm , v erse h e n d u rch den O rd in a riu s d er N achbardiözese B ischof K. M.
S p le tt; im W a rth e la n d 2 K ath o lik en n a tio n a lo rg an isa tio n e n , jed e m it a p a r te r O b rig k eit an d er S pitze im R ang A postolischen A d m in istra to rs ad n u tu m S. S edis; zu r V erw ik lic h u n g gelang lediglich die D e u tsc h k a th o lik en o rg an isatio n ; die p o lnische blieb ein tä u sch e n d es V orh ab en ; in
[19] W ładze kościelne 1939—1945 167
S chlesien b e rie f der K a tto w itz e ro rd in a riu s sukzessiv P rie s te r d eu tsc h e r H e rk u n ft zum A m t des G en e ra lv ik a rs. F ü r die B ru ch teile ü b rig e r D iö
zesen e rric h te te n die z u stän d ig en O rd in a rie n beso n d ere G e n e ra lv ik a ria te .
Die B eteiligung des A postolischen S tu h les an d er G estaltu n g der N eu o rd n u n g tr u g ein en v o rü b e rg e h e n d e n C h a ra k te r, b ild e te eine A n p assu n g an die jew eilige k irch lich p o litisc h e Sachlage.
