Nazwiska pomorskie pochodzące od dialektyzmów leksykalnych

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ____ FOLIA LXNCmSTlCA 12, 1986________ _____

Edward Вгваа

N AZWISKA PO M O R S K I E POCHOD Z Ą C E O D DIALEKTYZMÓW LEKSYKALNYCH

T r u i z m e m jest twierdzenie, że w nazwach w ł a s n y c h utrwalone zo stały regionalne formy językowe zarówno fonetyczne jak i m o rfo logiczne, a przede w s z y s t k i m leksykalne. Z faktu tego zdaje sobie

sprawę każdy onomasta i k a żdy językoznawca. W y r a z e m tego są o s o  bne rozdziały czy akapity w regionalnych pracach toponimicznych, gdzie omawia się d i a l e k t a l n e zjawiska językowe w systemowych działach języka: fonetyce, słowotwórstwie, fleksji i leksyce. Po dobnej praktyki nie udało mi się dotychczas s t w i e r d z i ć w regional nych pracach a n t r o p o n i m i c z n y c h '. A ty m c z a s e m zjawiska gwarowe, w ł a ś c i w e jakiemuś regionowi, u j a wniają się w rów n y m stopniu w n a 

zwach osobowych i w nazwach miejscowych, zwłaszcza jeśli opraco w u j e się h istoryczne nazwiska, będ ą c e b a r d z o częs t o przezwiskami opartymi na co d z i e n n y m słownictwie ludności w i e j s k i e j lub m i e j  skiej .

W n i n i e j s z y m artykule pragnę p r z e d stawić te w y b r a n e nazwiska pomorskie, w których tkwią leksykalne d i a l e k t y z m y kaszubskie bądź kociewskie. Całościowe w y c z e r p a n i e zagadnienia jest niemożliwe, choćby ze w z g l ę d u na d o p u s z c z a l n ą obj ę t o ś ć z głoszonego artykułuj na dto nie r o z porządzam jeszcze kompletnym, od p o w i e d n i o u ł ożonym m a t e r i a ł e m antroponimicznyra z Pomorza. Na ostateczne, w y c z e r p u j ą  ce opracowanie p roblemu trzeba będ z i e zatem poczekać.

W swoich d o t y c h c zasowych badaniach antroponimicznych k i lka ta kich nazwisk już opracowałem. Tutaj je tylko pokrótce przypomnę. W

Por. np. J. B u b a k , Nazwiska ludności dawnego starostwa nowotar skiego, ci, 1-2, Wrocław 1970-1971; J. M 4 с z у й « к i, Nazwiska łodzian (.XV-XIX wiek i, Łódź 1970.

(2)

?

pracy o przyd o m k a c h szlachty pomorskiej p r z e d s t a w i ł e m a n t r o p o n i  my: Buohan : ap. bucha 'pycha' Sych I 84, Bukuritka : ap. bukuita

'gryka' Sych I 87, A J K III 116, Knyps : ap. knype 'malec, w y ro- rostek', Nagacz : ap. nagaoa ’czło w i e k biedny, ubogi', Piegaoa : ap. piegaoz 'piegus', Saren : ap. saren 'samiec s a r n y ', Srocanik : ap. srocznik 'ten, co łapie sroki', Zmuda : ap. żmuda 'gaduła' Sych VI 241; n a d t o Karkoszka : ap. karkooaka uzn a n y za d i a l e k t y z m p o ł u d niawopolski Sł II 73, Heiuoh bądf Hotuah : ap. pietuoh 'ko gut' jako d i a l e k t y z m w s c h o d n i o s ł o w i a ń s k i . W i n nym artykule zna lazły się; Labuda, starsze Libuda lub Lubuda : ap. l'èbi b ą d ź lubi

'nadmiernie w y s oki, słabowity, wątły, delikatny' Sych II 340, Sł IV 221, Hamozyk : ap. rąboa lub rąbozyk 'wyrąbujący p r z e r ę b l e w czasie p o ł o w u ryb', Szadach : ap. ezady 'rozczochrany' Sych V 209-210 z f o r mantem -och. O m a w i a j ą c w y b r a n e n a z w i s k a podw ó j n e na P o m o r z u 4 , o b j a ś n i ł e m nazwiska: Balwierz : ap. balaiera 'fry

zjer', Bur : ap. bur, gbur 'bogaty gospodarz', Dysara : ap. dy- sarz i i tyaarz 'stolarz' (za P a w ł e m S m o czyńskim), flaka : ap. flaka 'jelito', Kloc : ap. kloo m. iń. 'gbur', Kazik : ap. kozik 'ro dzaj noża', KragaHski : ap. kraganitS się 'wdrapywać się', Rybi cki i ap. rybicki 'rybak'. W innych artyku ł a c h o m ó w i ł e m n a z w i  ska: Ceynowa : ap. cieniowa ' b l o n d y n Derdoweki : ap. dërda 'o- soba w o l n o stąpająca'^, Litereki - Lutereki : ap. lutor 'ewange l i k' 7 i p r z y g o d n i e k i l k a innych w różnych pracach.

W t y m artykule pragnę tę p o d s t a w ę w z b o g a c i ć nowymi n a z w i s k a  mi, by na ich p o dstawie w z a k o ń c z e n i u p r z e j ś ć d o p e w n y c h s t w i e r  dzeń bard z i e j ogólnych. Mate r i a ł b ę d ę p r z y t a c z a ł w ten sposób, że

^ E. B r e z a , Pochodzenie przydomków szlachty Pomorza Gdańskiego, Gdańsk 1978, s. głównie 322 i odpowiednie hasła.

3 E. В r e z a, Ze stadiów nad nazwiskami pomorskimi, "Rocznik Gdański** XXXIX, 1979, z. f, s• 145-155.

4 E . В r e z a , nazwiska podwójne na Pomorzu Gdańskim (na podstawie ksiąg sądowych kościerskich), “Onomastica" XXIV, 1980, s. 143-160.

5 E. В r e z a , Rodzimość nazwiska Ceynowa w świetle nazw osobowych^ na -awa oraz niektóre szczegóły dotyczące Floriana Ceynowy 1 jego rodziny. Ro cznik Gdański" XXXIX, 1979, z. 2, a. 7-24.

6 E. В r e z a, Pochodzenie nazwiska poety kaszubskiego H, Derdówskle- go, "Język Polski" LVII, 1977, 8. 112-114.

? E. В r e z a, Pomorskie nazwisko L i t e r s k i, "język Poleki" LXI, 1981, s. 73-77. Spis innych artykułów dotyczących nazwisk pomorskich! E. B r e  z a , O nazwisku Majkowski , "Gdańskie Zeszyty Humanietyczne” XXII, 1979, nr 26, в. 120-1 21.

(3)

po haśle p o d a n y m w formie źródłowej bądź e t y m o l o g i c z n e j , jeśli on a d a l e k o o d b i e g a od formy źródłowej, p o d a m d o k u m entację danej nazwy, a nas t ę p n i e w s k a ż ę na o d powiednie appellativum, d o k u m e n  tując jego znaczenie g ł ó wnie za Sych, Sych K o c i AJK. P o d a m też źródła, z których 'zapisy czerpię, bądź wieś, w której dane n a z  w i s k o zapisałem. Dok u m e n t a c j a o d p o w i e d n i e g o n a z w i s k a nie jest

pełna; chodzi mi b o w i e m o uchwycenie nazwy osobowej, a p o ś r e d  n i o apelatywu, k t ó r y dał początek: danemu przezwisku, a p o t e m n a  zwisku.

B e l a : M a r t h a Bela 1900, Franz Bela 1900 z ks. III par. W e j h e r o w o : kasz. ap. tbla 'blondyn* Sych I 102 . P o c h o d n y m n a z  w i s k i e m jest Bellon: Bela + -on, jakie zap i s a ł e m n a cmentarzu w

Po g ó d k a c h w b y ł y m pow. kościerskim.

В i g u s: Jo s e p h Bigua 1843 W A P г ks. par. Skarszewy s. 69, A n n a Bigua 1910, W i k t o r i a Biguaduna 1926 WA P z k s . par. T y ł o w o w b y ł y m pow. p u c k i m ( k s i ę g a nie paginowana), w s p ó ł c z e s n e n a z w i  sk o Bigue i ap. tiigue 'posiekane i u s m a ż o n e żołądki cielęce lub

g

b a r a n i e z d o d a t k i e m p o d r o b ó w . Znany też w a r i a n t Bigoe: Jacobo Bigoa 1730 W A P z ks. par. S t r z e p c z s. 134 i p o c h o d n y Bigoaik: Mathias Bigoaik• 1726 ib. s. 101

B r u n y: M a r i a n n a d e Bruny 1787 W A P г ks. par. Miłobądz w b y ł y m pow. t c z e w s k i m s. 9, E w a Brunoma 1788 W A P z ks. par. T y  łowo s. 31 : ap. bruni 'brunatny' Sych I 73 (tu c h o d z i ł o na pewno o ś n i a d ą cerę). N a z w i s k o Bruny z o s t a ł o zniemczone na Brur.e, a po t e m s p o l s z c z o n e na Bruna (oba w a r i a n t y notowane w XVIII w. w księ gach par. Góra w b y ł y m pcw. w e j h erowskim).

B r z ó z k a : Thomas Brzóska 1913 W A P z k s . par. Strzepcz s. 10, C a t h a r i n a Brsoekowna 1752 z ks. par. S w a r z e w o w b y ł y m pow. puckim, M i c hael Вгговка 1791 z ks. par. T y ł o w o s. 44 i w s p ó ł c z e  sne n a z w i s k o Brsóska : kasz. ap. bfoska 'brzoza' Sych I 80. T u n a  leży w i e l e n a z w i s k p o c h o d n y c h Braoakowaki lub Brzóekouaki.

В u d n i k: T e r e s a Budnik 1837 z ks. par. S t r z e l n o (nie pa ginowana), A n t o n i a Budnik 1901 W A P z ks. par. T y ł o w o : ap, bud- nik 'chłop posia d a j ą c y chatę i krewę' Sych I 83, ogpol. budnik ma inne znaczenie, zda. SJP I 70 3.

8 «•

Por. E. B r e z a, Nazwiska pomorskie typu Bele, Peta, "Pomerania" XVI, 1979, nr 2, s. 32-33.

9

Por. E. В г e г a, recenzja Coau siódmego Słownika gwar kaszubskich B. Sychty, "Rocznik Slawistyczny” XXXIX, 1978, s. 81.

(4)

B u l a : Agnata Buloima WAP z ks. par. Strzepcz s. 207 : ap. buła 'byk ' Sych X 68, AJK II 76. Wariantem zniemczonym za poiro- cą sufiksu -<3r jest nazwisko Buler: Jacobo Buler WAP z ks. par. Kościerzyna s. 50, innym wariantem zniemczonym jest forma Bulmn: Andrzej Bulpan 1801 z ks. par. Strzelno, Maryanna Bulmn. 1910 WAP z ks. par. Tyłowo. Formą pochodną, utworzoną za pomocą sufiksu -ek czy to w sferze apelatywu, czy nomen proprium jest nazwisko Bulka: Joannis Bulka 1792 WAP z ks. par. Miłobądz s. 34. Justina Bulkowa 1747 WAP z ks. par. Kościerzyna s. 18 j ap. bulka 'byk' Sych I 88. Innym wariantem pochodnym, utworzonym za pomocą sufi ksu -ak od nazwiska Bulka jest Bulasak: Ewa Bulczakowa 1719 WAP z ks. par. Strzepcz s. 45, Josef Bulteohok 1893 z ks. par. Wej herowo s. 3, por. też B u lo S k 'rodowe nazwisko kaszubskie' Sych I

89.

B u r k a : Laurenty Bui'kœ 1753 WAP z ks. par. Kościerzyna s. 85 : ap. burka 'długi, obszerny płaszcz na watolinie, wkładany niekiedy na drugi zwyczajny płaszcz' Sych I 9 3. Formą pochodną patronimiczną jest nazwisko BurkieuCos lub Burkowicz: Laurenti Burkoińcs 1750 WAP z ks. par. Kościerzyna s. 49, Laurenti Burkie- vioz 1756 ib. s. 110, Marianna Burkieuiaaowna 1789 WAP z ks. par. Miłobądz s. 18. Innym wariantem pochodnym utworzonym za pomocą sufiksu -in jest Burkin: Friderica Burkin 1800 WAP z ks. par. Miłobądz s. 93. Nazwisko Burka bywało niemczone przez wymianą wy głosowego -a na -e : Daniel Burkę 1798 WAP z k s . par. Miłobądz s. 77.

В u r o c h : Catharina .Buroohowna 1732 WAP z k s . par. Strzepcz s. 158 : a p . buroah 'dawna nazwa wołu maści burej' Sych I 93 10. Może to być derywat od ap. bury czy n. os. Bury, często notowanej na Pomorzu, np. Jacobi Bury 1748 WAP z k s . par. Koś cierzyna s. 35, Marianna Bura 1822 WAP z ks. par. Miłobądz s. 11. B u z a n: Carolina Buzan 1897 z ks. par. Wejherowo s. 20 : ap. buzan 'chłopak, wyrostek, łobuz' Sych I 96-97.

С h ó j к a: Michaele Choyka 1785 WAP z ks. par. Tyłowo s. 22 : ap. ^ójka 'sosna', 'jakiekolwiek drzewo' Sych II 45.

C u d o : Władysław Cudo 1933 WAP z ks. par. Tyłowo : ogpol. a p . cud i cudo, kasz. tylko eud Sych I 141 ; na Kociewiu znane

,0 Por. Z. E r o с к i, K a s z . Z c m n o S k a , l i t ę r a c . l i m n i c a ' L i m a n d a l i t n a n

(5)

nazwisko Cudnik odpowie dnie его ap. nie ma ani na Kaezubach, ani na Kociewiu.

C y c : Christina Сгуаяоипа 1792 WAP z k s . par. Tyłowo, Catha- rina Свуокоиа 179 4 ib. 65 : ap. aya, kasz. o'éo 'pierś kobiety' Sych I 117.

D e p t a : Pauli Depta 1792 WAP z k s. par. Miłobądz s. 31, Barbara Deptouna 1797 ib. 70 : ap. depta 'guzdrała' Sych I 19 8.

D e t k: Pauli Dętka 1729 z кв. par. Swarzewo (nie paginowa- nej) w byłym pow. puckim : ap. ddtk 'drobny pieniądz' Sych I 208 z dolnoniem. düttke Hinze 166-167.

D r a w с: Joanna Draix> 1775 WAP z k s . par. Tyłowo s. 25, Michael f t w 1800 ib. 75, Marianna Drawoka ib. 75, Helene Drawę 1895 z ks. par. Wejherowo s. 95 : kasz. ap. dravi 'szybki' Sych I 236 z formantem -e.a.

D u r a : Catharina Duroma 1729 WAP z ks, par. Strzepcz s. 26 : ap. dui'a 'dziura'.

G a j d a : Catharina daidzina 1713 WAP z ks. par. Strzepcz s. 8, Marianna Gaydouezozonka 1797 WflP z ks. par. Miłobądz s. 74, Maryanna Caydoma 1800 ib. 100 : ap. gajda 'długa noga', 'gruba gałąź', 'dryblas, drągal' Sych X 299, ógpol. gajda 'ludowy in strument muzyczny, dęty' SJP II 1018.

G a p a , G 1 a p a: Joh. Gapa koniec XVIII w. z Liniewa w byłym pow. kościerskiro IK , Stefan Glapa 1933 WAP z ks. par. Tyło wo : ap. gapa 'wrona' Sych I 301. Formą pochodną jest nazwisko

СаргкоизЫ: Barbare Саргкоивка 1787 WAP z ks. par. Miłobądz s. 9. G i b a s: Cibas na cmentarzu par. Pogódki w byłym pow. ko- ścierskim : ap. gib rs 'człowiek wysoki, smukły' Sych I 399 é ap. gibaa 'giąć' ib. 400.

G o r g o 1: Garyol z cmentarza par. Konarzyny w byłym pow. kościerskiro : kasz. ap. govgoVec 'stękać, jęczeć, narzekać' Sych I 34 2, Br 151 ma gorgolid nię 'mruczeć', Sł I 320 gorgolid się

'narzekać, fukać, nadymać się' stpol. XVII-XVïli.

G r u 1 к: Jakub (frulk 1763 z ks. III par. Liszkowo w byłym pow. wyrzyskim w WAP w Bydgoszczy i pochodne- nazwisko Grulkouski z Wdzydz w byłym pow. kościerskim i z cmentarza par. St. Kiszewa w tymże powiecie : ap. grudka 'narzędzie drewniane w postaci dużej gracy do wyjmowania węgla z pieca chlebowego, kociuba' Sych I 359-

-360. -

(6)

par. Miłobądz s. 9, 21, C a s i m i r u e Baiba 1790 lb. 25 : ap. halba 'pół litra wódki' Sych Koo II 35, znane mi też z B o r ó w T u c h o l  skich.

J a r ro u ż: C h r i s t i a n i Jarmuaz 1722 WA P z ks. par. Strzepcz s. 70 : ap. j a m u t 'liście od brukwi' Sych II 82. P o c h o d n y m n a z  w i s k i e m jest Jarminik C h r i s t o p h o r i Jarmuanik 1723 ib. 82.

J a i d żs Josephi Jaeaoa 1747 W A P z ke. par. K o ś c i e r z y n a e. 22 : ap. jÆeij 'jazgarz, jerez, A c e r i n a c e m u a ' Sych II 89. C z ę  ste jest n a z w i s k o w t ó r n e Jaàdàewaki, np. D o r o t h e a JaadaĄueka 1824 W A P z ks. par. Ska r s z e w y s. 15, skra c a n e d o formy Jaàdè, por. Sydi

l. c.

J a a t r o c h : Jaatroch z c m e n t a r z a par, p o gódki s ap. ja- atrcx 'wół maści czarnobiałej', 'jastrząb' Sych II 8 6, por. h a sło Buroah.

K a m y s z e k: g b u r Jerzy Kamieaakie 1686 Cze St. Barko- czyna w b y ł y m pow. k o ś c i e r s k i n O Г X X X I X 123 s kasz. ap. kaihSk

'kamyk, kamyczek' Sych II 128; n a z w i s k o zostało zniemczone przez od w r ó c e n i e p o l s k i e g o s u fiksu -e k na d o l n o n i e m i e c k i -k e .

K i p a , K i p k a s J a c o b Kipka 1727 z ks. par. W e j h e r o w o s. 4, n a z w i s k o Kipa znane mi z K o ś c i e r z y n y t ap. fapa, tipka 'du ży kosz z łyka z d n e m p ó ł o k r ą g ł y m b e z pałąka', kipka 'dem. od k'i- pa' Sych II 325.

К 1 a p e rs Klaper, n a z w i s k o znane r»i z K o ś c i e r z y n y « ap. klcper 'obdartus, o b s zarpaniec' S y c h VII 116.

K l a t : Laurentius Klata 1717, Er m u t a Klatoua 1717 W A P z ks. par. S t r z e p c z s. 19, 31,. J a c o b u s Klatt 1798 W A P z ks. par. M i ł o b ą d z s. 81 s ap. klat, ozęściej klatë, -àv, p o g a r d l i w i e o wł o s a c h 'kudły' S y c h II 158 * ś r o d k o w o - d o l n o - n i e m i e c k i e klatta

'Fetzen' H i nze 267.

К 1 e w e r: Petri Ж И ы в * 1718 W A P z ks. par. Strz e p c z s. 38, Pétri Klever 1720 ib. 55, M a r i a n n a Klemrka 1726 ib. 102 : ap. klêver 'koniczyna' * d o l n o n i e m i e c k i e klêver Hinze 268.

K l u k a : Adami Kluka 1816 W A P z ks. par. Ska r s z e w y s. 4, Jacobi Kluka 1822 ib. 12, Eva Klukowa 1815 z ks. par. S t r z e l n o

: ap. kluka 'laska sołecka', 'niekształtny nos' Sych II 171. ■ K n a p i k , к n o p i k; Job. Knappiok ko n i e c XVIII w. ( K r ó s e w o w b y ł y m pow. k o ś c i e r s k i e ) IK, dziś w tej ws i n a z w i s k o Knopik : kasz. ap. kr&p 'chłopiec', ki&pik 'chłopczyk' S y c h II 177-178, por. też Sł II 284. Pochodne nazw i s k o to Knapitfeki, np.

(7)

Bart. Knapineki koniec XVIII w. (Dziemiany w b y ł y m pow. kościer- skim) IK.

K n e p e l , K n e w e l : Mich. Knippel ko n i e c XVIII w* ( K o b y l e w b y ł y m pow. k o ś c l e r s k i m ) IK, Mari a n n a Knewelka 1722 WAP z ks. par. Strzepcz'a. 70 s ap. knÿpel 'kawał drewna', zwykle pl. kn'éple 'chrust' Sych II 178 * ś r e d n i o - d o l n o - n i e m i e c k i e knup(p)el

'Knüppel' Hinze 273. И w a r i a n c i e Knewel mamy o b o c z n o ś ć b : v. K o l i ii i к i: KoliAeki, n a z w i s k o znane w Dziemianach, Li- puszu, Cza r l i n i e b y ł y m pow. k o ś c l erskim, zanot o w a ł e m też na na g r o b k u cme n t a r z a par. St. K i s z e w a w tymże powie c i e : ap. kolińe

'sporek polny, Sparg u l a arvensis' S y c h II 189 z formantem -eki. К o ł ps Elżb i e t a Kolp 1848, M a r i a n n a Kolpin 1849 z ks. par. S t r z e l n o s ap. fc2ip 'łabędź' Sych II 123. W a r i a n t Kolpin jest formacją p o c h o d n ą utw o r z o n ą za po m o c ą s u f i k s u -in, por. też n a  zwisko Kełpin lub Kiełpin n o t o w a n e na Pomorzu.

К o m k a: A d a m Копка 1729, A d a m o Kqmka 1744, C a t h a r i n a Kom- asyna 1749, C a t h a r i n a Komkowna 1734 - w s z y s t k o z ks. par. S w a  rz ewo : ap. kómka 'ława p o d piecem' S y c h II 193. Znane też n a z  w i s k o pochodne Komkoueki; Kumkoweki, np. w M l r a c h o w i e w b y ł y m pow. kartuskim.

K o s z n i k i K o r n i k : G e o r g i o K o m i k e t Anna, M a  rianna Kornikowa 1749, C h r i s t i n a Komikowna 1747 z ks. par. K o  ści e r z y n a p r z e c howywanej w WAP w G d a ń s k u s. 23, 44, Joannis Ko- atnik 1753 ib. 8 8, A n dreas K o m i k 1838 W A P z ks. par. S k a r s z e w y s. 37, A u g uste Koaohnik 1902 z ks. par. W e j h e r o w o ! ap. koSiiik 'koszykarz* Sych II 214 i ap. koeAik 'kosiarz' S y c h II 211. W s k u t e k k a s z u b i e n i a i mie s z a n i a s z e r e g u s y czącego (e) z s z u m i ą  c y m (X) cz ę s t o nie sp o s ó b roz p o z n a ć pierwotnej formy. SJP k w a l i  fikuje kodnik jako g w . , а ap. коеяпгк w o g ó l e brak.

K r e p e 1» Georgius Krepel 1791, C h r i s t i n a Krepelka 179 4, C h r i s t i n a Kreplowa 1799 z ks. par. T y ł o w o z W A P w G d a ń s k u : ap. krepel 'kaleka, niedołęga' Sych II 249 * nie». Krüppel.

К r u st gbur Ma r t i n Kim g 1686 (st. B a r k o c z y n w b y ł y m pow. k o ś c l e r s k i m ) К XXX I X 123 » ap. krue 'kędzierzawy' - dolnoniem. krüe ' t s . '.

К r u s z к as G e o rgij Кгиаакц 1721 W A P z ks. par. Strz e p c z s. 64 : ap. krëëka 'grusza' S y c h II 250.

(8)

kościerskisn s ap. fansel 'wir kur z u na drodze' ’AJK IV 213, p r z e  nośnie także o 'człowieku ruchliwym i podróżującym' ib.

K u l a s : Apol o n i a Kulae 1832 z ks. par. Miłobądz s, 30 i ap. kuUta 'człowiek chromy, kulawy' Sych VII 141.

К u 1 i n g: Jacob Kuling 1837 z ks. par. Strzelno, Julius i(tilling 1881 WA P z ks. par. T y ł o w o : ap. kuling 'kania' Sych II 296.

К u cs Katarzyna Kur 1846 z ks. par. Strz e l n o : ap. kur 'ko gut'. SJP kwalifikuje jako książk. i reg.

К u ż e li J ó z e f Kuiel 1840 z ks. par. S t r z e l n o s ap. kuSel m. in. 'człowiek małego wzrostu, dziecko licho rosnące, karzeł' Sych II 311.

M a g u 1 a: Joannis Magulo 1716 WAP z ks. par. Strz e p c z s. 29, Bolesław Magul aki 1 9 2 8 ‘W A P z k$. par. T y ł o w o : ap. nagula

'człowiek bez majątku' Sych III 182 z e u f e m i s t y c z n y m m.

H a n i a : Anton Mania 1894 z ks. par. W e j h e r o w o s. 132 : ap. maita 'mańkut' Sych III 37, znane też w i e l u innym gwarom AJK V 210.

M e r m e 1 a: Mermela, nazw i s k o notowane na nagr o b k u c m e n  t a rza par. W y s i n w b y ł y m pow. k o ś c i e r s k i m : ap. rnèvm m. in.' w a r  ga, usta człowieka' Sych III 74.

K i e l e w c z y k : Mieleuczyk, nazw i s k o znane mi z K o ś c i e  rzyny 1 z k i l k u ws i w ty m powiecie, por. też Sych III 159 t ap. + meléÿSik 'pomocnik młynarza, młynarczyk' Sych 1. c.

M i ę t к i: Niętki, n a z w i s k o znai.t» z Dziem i a n i Stawisk w b y ł y m pow. kościerskim, Mientki n a n a g r o b k u c m e n t a r n y m par. St. Kiszewa, C h r i s t i a n Mientke k o n i e c XVIII w. (Rów) TK i r. 1865 na map i e katastralnej tej wsi : ap. rfiątKi i 'éittii 'miękki' Sych III 152, 167.

M i n d a: Jacobus Minda 1749 ż ks. par. Swar z e w o s ЙР* rfîwde 'mańkut' Sych III 171.

И о к w a: hbkua, nazwisko to n o t o w a ł e m w K o ś c i e r z y n i e i na n a g r o b k u c m entarzy St. Kiszewy i K o n a r z y n : ap. т Ш 'słota', 't r z ę s a w i s k o ' , 'kobieta rozpustna', 'brudaska' Sych III 101,por. T.okixt 'pluta' B r 343.

K u 1 к o w s к is B a uer M i c h a e l KulkouęH (St. K i s z e w a ) z k o ńca X V I T I w. IK : kasz. ap. m i k 'sympatia', 'narzeczony, n a  rzeczona' Sych III 137 z f o r mantem -owaki.

(9)

Mar t a Mutke 1895 ib. г ap. mutka 'jakakolwiek m a ł a rvba' Sych III 144.

M u z a , M u ż a: Andrea Muza 17 30 z ks. par. Swarzewo, M a  r ianna Muza 184 2 WAP z кв. par. Skarszewy; poza tym częste n a z  w i s k o Muza i Muàa w P u c k i e m s ap. nuia 'krówka', 'kobieta tę ga, otyła', 'dziewczyna a przycze s a n y m i gładko włosami' Sych III 147, Lorentz w Pomoran i s c h e s Wörter b u c h obja ś n i a jako 'ein tol- p i ger Mensch'.

M y g a: Joannes Miga 1732, Joannes Муда 1729 z ks. par. S w a r z e w o s ap. m'éga 'komar' Sych III 67 z dolnoniem. Migge lub Mugge A J K III 39.

N a j e k: E l isabeth Naykouma 1756 z ks. par. T y ł o w o s. 23 : kasz. ap. naj 'nasz' + -ek.

O 1 a z к a: Adami Olesko 1719 W A P z ks. par. Strzepcz s. 45, Adalberti Olszka 1747 W A P z ks. par. K o ś c i e r z y n a s. 22 : ap. ólSka 'olcha' Sych III 318.

P a r p a t: Jacobus Parpat 1788, Anna Parpatowa 1788 W A P z ks. par. Miłobądz s ap. + parpac 'paproć' Sych IV 34.

P e n к a: Penka, n a z w i s k o zapisane na c m e n t a r z u par. G r a b o  w o w b y ł y m pow. koścl e r s k i m : ap. pÿnka 'penis' Sych IV 55.

P i p a , P i p k a ; Regina Pipina, A l berti Pipa 1712 W A P z ks. par. Strzepcz s. 1, J o annes Pipka 1712 ib. 1, Pipka 'nazwieko kaszubskie' Sych IV 278, zniemczone na Piepke, a ta postać spol szczona na Piepka, por. n a z w i s k o p i s a r z a k a s z u b s k i e g o Jana Piepki - od ap. pipa 'fajka', także 'genitalia' 1 ap. jiipka 'fujarka, piszczałka', też 'genitalia' Sych IV 277. P o c h o d n y m n a z w i s k i e m

jest Pipkomki: Paulus Pipkoweki 1731 WA P z ks. par. Strz e p c z s. 142.

P 1 e w к a: M a r i a n n a Plewka 1797 WA P z k s . par. Miłobądz s. 73 : ap. plèvka pogardl. 'chłop, w i e ś n i a k małorolny' Sych I V 78.

P u p a ; Andreas Pupa 1713 WA P z ks. par. S t r z e p c z s. 7, E l i s a b e t h a pupa 1789 W A P z ks. par. T y ł o w o s. 42 ; ap. pupa 'lal ka', 'niemowlę' Sych IV 223 z niem. Puppe.

S к о с г e k: L a u r e n t y Skoozek 1752 WA P z ks. par. K o ś c i e  rzyna s. 78, Petro Skoazek 1791 WA P z ks. par. Miło b ą d z s. 28 ; ap. 8koók 'konik polny, świerszcz, Gryllus' Sych V 53. P o c h o d n y m n a z w i s k i e m jest Skoazkcwki: leman Andrzej Skoazkouski 1686 F XXXIX

115.

(10)

Jo-annis Skumer 1800 - w s z y s t k o z W A P z ke. par. Miło b ą d z s. 27, 74, 97 : ap. skoma 'apetyt', akómk 'apetyt' Sych V 54 z forman- tem -er.

S k w i e r c z : M a thias Skwiercz 1744 z ks. par. Swarzewo, Skéii# 'rodowe n a z w i s k o kaszubskie' Sych V 69 : kasz. ap. akvèrS 'świerszcz, Gryllus', 'maleriskle jajko kury' S y c h V 60.

S m u к a ł (a): He n r y k Smukai 1926 WA P z ke. par. T y ł o w o : ap. mukala 'mężczyzna zalecający się k o b i e t o m p r zez głaekanie ich po twarzy' Sych V 104.

S t a r k : P e ter Stark, Christ. Starka (ze w s i Bukowiec) koniec XVIII w. IK, Jan Starka (z K o ś c i e r z y n y i z Liniewa) ib.

: ap. stark 'dziadek, teść' S y c h V 154.

S w a k: g b u r Jan Suak ( z L i p u s z a ) 1686 F X X X I X 113 t ap. + ai&k '£2wagler', 'swat', 'kolega' Sych V 189, por. шмгк 'szwa gier' Br 527.

S z c z u k a : J o annis Змояика 1751 W A P z ke. par. K o ś c i e  r z yna 8. 64 : ap. iâëka 'szczupak' Sych V 233, S J P azazuka daw.

S z m e d l e s i podobne: C h r i s t i n a Snedleeowna 1795, C h r i  stina Szmedleeaua 1798 W A P z ks. par. T y ł o w o s. 65, 70, Matia Sznidles 1736 W A P z ks. par. S t r z e p c z e. 181 » ap. rnSdlSe 'rodzaj struga' S y c h V 96, por. S ł o w 162-163.

S z o r c; nob. J o a n n e s Sohortz, capita n e u s im Kies c h a w 1570 ZDz 133 : ap. Sora 'duży fartuch do pasa, o c h r a n i a j ą c y sukienkę po dczas pra c y ' S y c h V 280 z nieir. Schürze.

S z p e к: G e o r g i o Sapek 1760 W A P z ks. par. K o ś c i e r z y n a s. 140 s ap. Spek 'słonina' z niem. Speck Hin z e 453.

S z u r : Alberti Szur 1713 W A P z ke. par. Strz e p c z e. 12, A n n a Szur z ks. par. W e j h e r o w o s. 65 « ap. fur 'smarkacz' Sych V 308.

W ę e i o r a: Hęeiora, n a z w i s k o zapisane na c m e n t a r z u par. G r a b o w o w b y ł y m pow. k o ś c i e r e k i m : kasz. ap. vqeora 'wąsal'.

W r u k: p r a c o w i t e m u Jakubowi Urukowi (z Szenajdy) 1713 F X X X I X 191, Mic h a e l i s JVruk 1747 W A P z ke. par. Kości e r z y n a s. 15 ; ap. wruk 'brukiew' AJK III 91, Sych VI 106, nad t o 'etary m ę ż  czyzna, zwłaszcza nieżonaty' i 'drzewo nie nadaj ą c e eię do o b  róbki' .

P r z e d e t a w i ł e m w y ż e j 77 (po z a już o p r a c o w a n y m i ) nowych nazwisk, p o c h o d z ą c y c h od dialektyzmów. Materiał, choć szczupły, m a c h a 

(11)

r a k t e r różnorodny. Znalazły się tu nazwiska, ma j ą c e za p o d s t a  w ę :

1) ape l a t y w a ściśle pomorskie: Bela, Bula, Burka, Buroöh, Bu za*, Depta, Drawo, Gibaa, Grulk, Jaidi, Jaétrooh, Klaper, Kluka, Kolirf- ęki, Котка, Koaznik,' Kryzel, Kuiing, Kniei, Nagula, Mutka, Mamcia, M e - leuozyk, Mirfda, KuVeoueki Vu£a (>Uza), Myga, Kojek, Panka, Pleiaka, Sko czek, Skamr, Smkala, Szur, Vçaioro, Vruk;

2) ape l a t y w a w ł a ś c i w e też nie k t ó r y m innym gwarom: Chdjka, Cyc, D u m , Gapa, Kruezka, Kulae, Kur, Mania, Pipa, Sk/легаа, Stark;

3) apelatywa w y s t ę p u j ą c e na terenach p o d d a n y c h w p ł y w o m języ ka niemieckiego; Bruny, Halbe, Kipa, Klat, Klwer, Knepel, Krepel, Кгив, Pupa, Szmedlea, Szors, Szpek;

4)

z l e k s ykalizowane w a r i a n t y apelat y w ó w ogólnopolskich: Bigua, Brzózka, Dura, Kamyezek, Kruezka, Uiętki, Olszka, Parpat;

5) w y r a z y znane językowi ogólnop o l s k i e m u , ale mające na P o m o  rzu inne znaczenie: Budnik, Gajda.

N iektóre apelatywa, tkwiące w omówionych a n t r o p o n i m a c h / mają c h a r a k t e r archaizmów, p r z e c h o w y w a n y c h w gwarze: Cudo, Gorgol, Jar muż, Knapik, Kołp (Kiełp), Kur, NohM, Suak, Szozuka.

Ju ż ten zestaw nazwisk, z k t ó r y c h część m o g ł a w y s t ą p i ć w ki l  k u w y r ó ż n i o n y c h grupach, p o k a z u j e , jak silnie a n t r o p o n i m i a zwią zana jest z dialek t o l o g i ą , w tym też z d i a l e k t o l o g i ą h i s t o r y c z  ną. Omówione nazw i s k a p o z w a l a j ą s t w i e r d z i ć w y s t ę p o w a n i e n i e k t ó  rych d i a l e k t y z m ó w na o k r e ś l o n y c h obszarach, o b e c n o ś ć p e w nych w a  r i a n t ó w s ł o w o t w ó r c z y c h (.Kamyczek), archaicznych p o s t a c i fonetycz n y c h {Ptaah czy Ptak); w r e s z c i e mate r i a ł antropon i m i c z n y p o z w a  la o d t w a r z a ć n i e k t ó r e nie i s t n iejące już dziś w g w a r z e a p e l a t y  wa. Na p r z y k ł a d d o ś ć częste n a z w i s k o Koperemyt: C a t h a r i n a Koper-

ssmetciM 1736 W A P 2 ks. par. S t r z e p c z s. 187, J a c o b o Koperamytt 1747 z ks. par. S w a r z e w o p o z w a l a w y s u n ą ć przypuszczenie, że ist n ia ł o o d nośne a p p e l l a t i v u » n a oznacz e n i e 'kowala p r o d u k u j ą c e g o w y r o b y z miedzi' z niem. Kupfęraohmid, por. koperaztych i keperwas Sł

II 458.

N ie zawsze jednak łatwo daje się u s t a l i ć kier u n e k relacji: nom e n a p p e l l a t i v u m * n o men p r o p r i u m cz y też odwrotnie: nomen p r o  p r i u m a n o wen appellativum, czyli inaczej mówiąc: tr u d n o n i e k i e  dy jednoznaczenie określić, czy mamy d o c z y nienia z o n i m i a a c j ą o d n o ś n e g o a p e latywu (jak w w y p a d k u lie * Lis), czy też г

(12)

proce-sem apelatywizacji odn o ś n e g o n o men p r o p r i u m 1 1 . Dokładniej ten problem będzie można w y ś w i e t l i ć po o p r a c o w a n i u antroponimii p o  morskiej i polskiej. W t e d y też w y ł o n i ą się nowe zagadnienia, k t ó  re d a d z ą się rozwiązać p r z y tym o p r a c o w a n i u albo b ę d ą mogły s t a  nowić prz e d m i o t dalszych badarf.

ROZWIĄZANIE SKRÓTÓW

- Atlas językowy kaszubsźczyzny i dialektów sąsiednich, oprać, w

Zakładzie (instytucie) Sfrowianoznawstya PAN, red. Z. Stieber (z. 1-6) i H. Popowska-Taborska ( *. 7-15) Wrocław 1964-1978.

- A. B r U c - k n e r , Słownik etymologiczny jęty ка polskiego, Kra ków 1927.

- Inwentarze starostw puckiego i koś ci orskiego z XVII w., "Fontes'

XXXIX, 1954.

- F . H i n z e , Wörterbuch und Lautlehre der deutschen Lehnwörter im Pomoranischen ( Kaschubisehen ), Berlin 1965.

- Ksiegc inwentarzowa map katastralnych z wykazem ludności zauiesz- kujacei daną wieś .pod koniec XVIII w. w były® pow. kościerskim (u państwa Sydowów w Kościerzynie).

- F . S ł a w s k i , Słownik etymologiczny języka polskiego, Kra ków od 1952 r.

- E. 3 r e z a, Słownictwo rękopiśmiennych ksiąg sądowych kościer- skich z XVI-XVIII w ., "Gdańskie Studia Językoznawcze" II, 1978, s. 115-178,

- B. S у с h t a, słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludevej, t. 1-7, Wrocław 1967-1976.

Sych Koc - B. S у с h t a, Słownictwo koeiewskie ną tle kultury ludowej, t. 1-2, Wrocław 1980.

WAP - Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Gdańsku, skad wyzyskuje księgi metrykalne z zespołu akt kościołów katolickich woj. gdańskiego, sygn. 1254 III (inne wyzyskiwane do tego artykułu księgi kościelne pochodzą z odpowiednich archiwów parafialnych).

11 H. P o p o w s k a-T a b о г а к а {Najstarsza warstwa kaszubskich dia- iektyzmow leksykalnych,[w;J Konferencja Pomorska (,1978), Wrocław 1979, s. 37- -38) np. twierdzi, że kasz. ap. bajmëra ’flegsiatyk’ i inne oraz bogu& i inne dały początek odpowiednim nazwom osobowym. Co do niektórych przykładów wydaje mi sie, że zaszedł tu odwrotny process te nazwy osobowe uległy po

prostu apelatywizacji. AJK Br F XXXIX Hinze IK Sł Słow Sych

(13)

ZDz - Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statustycznym. Źródła dziejowe, red. X. T. Baranowski, t. 12, Prusy Królewskie, War szawa 1911.

Uniwersytet Cdański

Edward Breza

POMERANIAN SURNAMES DERIVED FROM LEXICAL DIALECTISMS

In the introduction the author presents some Pomeranian surnames descri bed earlier in various works. The present paper includes 77 surnames derived from lexical dialectiems. There are amonp them names obtained from uniquely Pomeranian соошюп words (e.g. Bela from ap. 6éla ’blondhaired’), from words occurring also in other dialects (e.g. Mania г ap. m a m a ’left-handed’), from appelatives borrowed from German (e.g. Szpek t ap. szpek ’bacon’ - Germ. Speck), from lexicaliced variants of common Polish words (e.g. Dura : ap. dura ’dziura - a hole’) etc.

The described surnames exhibit a close connection between anthroponymy and dialectology, especially historical dialectology.