Tytuł: Michał Kalecki w polskiej i światowej ekonomii

(1)

Edyta Kowalczyk

Uniwersytet Wroc³awski

Michał Kalecki w polskiej

i światowej ekonomii

JEL Classifi cation: B3

Keywords: Michał Kalecki, economic thought. Abstract

Michał Kalecki – pioneer in economics

The article is devoted to the presentation of work and views of Michał Kalecki, one of the most important representatives of economic thought in the twentieth-century Poland. Kalecki tended to explain the mechanism of the cyclical fluctuations in the economy, to develop and to enrich the relevant theory. He proved the influence of capitalistic enterprises investment decisions and techno-logical progress (innovations). The leading idea of his theory was the conviction that the problem of trade cycles is an important component of a more general theory of growth. His views on the causes of the cyclical fluctuactions were founded on a large socio-economic vision of the process of improving production, income and employment.

Wstęp

Michał Kalecki1_{wywarł głęboki wpływ na kształt współczesnej teorii}

ekono-mii jako twórca koncepcji znaczenia efektywnego popytu dla gospodarki,

udo-1_{Michał Kalecki (1899–1970) – ekonomista, twórca teorii cyklu koniunkturalnego i}

dynami-ki gospodarczej. Po uzyskaniu w 1917 r. matury w gimnazjum w Łodzi rozpoczął studia na Poli-technice Warszawskiej, które przerwał w 1919 r. z powodu poboru do wojska i wznowił ponownie w 1921 r. na Politechnice Gdańskiej. W 1925 r. z powodu ciężkich warunków materialnych zrezy-gnował z kontynuowania nauki i powrócił do Łodzi. Pracował dorywczo, najpierw w Łodzi, a potem w Warszawie, w różnych instytucjach przemysłowych i handlowych oraz periodykach gospodar-czych (m.in. „Przegląd Gospodarczy”, „Przemysł i Handel”, „Polska Gospodarcza”). W 1929 r. został przyjęty na stanowisko referenta do spraw karteli i koncernów w Instytucie Badania Ko-niunktur Gospodarczych i Cen. W 1936 r. dzięki Fundacji Rockefellera wyjechał na stypendium do Szwecji, Francji i Wielkiej Brytanii. Decyzję o osiedleniu się na stałe w Anglii podjął pod wpły-wem informacji o zwolnieniu z Instytutu M. Breita i L. Landaua, w wyniku opracowania przez nich niezależnej, niezgodnej z opinią rządu, oceny sytuacji gospodarczej kraju. Został asystentem

ekonomia imprimatur.indb 197

ekonomia imprimatur.indb 197 2010-09-09 14:35:422010-09-09 14:35:42

Ekonomia — Wroclaw Economic Review 17 (2009) © for this edition by CNS

(2)

wadniając kluczową rolę popytu w kształtowaniu wielkości i zmian dochodu narodowego2_{. Stworzył zwarty system naukowy określany mianem ekonomii}

kaleckiańskiej (kaleckianizmu). Był kreatorem nowych dziedzin, metod i po-jęć ekonomicznych. Formułował idee o pierwszorzędnej randze intelektualnej, wytyczając drogi dociekań naukowych. Pozostawił po sobie bogaty dorobek twórczy, zarówno pod względem ilościowym, jak i tematycznym. Jak dotąd, jest jedynym polskim uczonym, nie tylko w naukach ekonomicznych, lecz także w innych dziedzinach nauk społecznych, którego prace zostały zebrane i wydane w języku angielskim przez jedną z najbardziej renomowanych ofi-w Katedrze Ekonomii Uniofi-wersytetu ofi-w Cambridge (1938–1940), a następnie ofi-w Instytucie Statystyki Uniwersytetu w Oxfordzie (1940–1945), gdzie prowadził wykłady z teorii finansowania wojny, teorii pieniądza i dynamiki gospodarki kapitalistycznej. W latach 1945–1946 pracował w Między-narodowym Biurze Pracy w Montrealu, jako asystent Sekcji Ekonomicznej, prowadząc badania nad zagadnieniami powojennej rekonstrukcji gospodarczej oraz problematyką pełnego zatrudnienia. Po wojnie od lipca do października 1946 r. przebywał w Warszawie, gdzie pełnił funkcję doradcy ekonomicznego w Centralnym Urzędzie Planowania i Ministerstwie Finansów. Pod koniec 1946 r. objął stanowisko zastępcy dyrektora działu w Departamencie Ekonomicznym Sekretariatu ONZ w Nowym Jorku. W 1951 r. przez kilka miesięcy był rzeczoznawcą ekonomicznym rządu Izra-ela. W 1955 r. zrezygnował z posady w Nowym Jorku i wrócił na stałe do kraju. Rozpoczął pra-cę w charakterze doradcy ekonomicznego w Komisji Planowania przy Urzędzie Rady Ministrów (1955–1957). Został przewodniczącym Głównej Komisji Planu Perspektywicznego i opracował pierwszy wariant planu rozwoju gospodarczego Polski na lata 1961–1975. Pełnił funkcję wice-przewodniczącego Rady Ekonomicznej przy Radzie Ministrów (1957–1962). W latach 1955–1961 kierował w Zakładzie Nauk Ekonomicznych PAN Działem Ekonomii Współczesnego Kapitalizmu. W 1956 r. Centralna Komisja Kwalifikacyjna nadała mu tytuł profesora zwyczajnego. Od 1961 r. prowadził wykłady w SGPiS z teorii koniunktury oraz teorii wzrostu gospodarki kapitalistycznej i socjalistycznej. W latach 1959–1960 przebywał w Indiach i Meksyku, a w 1961 r. na Kubie w cha-rakterze doradcy ekonomicznego. Po wypadkach marcowych w 1968 r. złożył rezygnację z pracy w SGPiS i demonstracyjnie odmawiał publikowania w Polsce swych prac. Otrzymał tytuł doktora

honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego (1946) i Wyższej Szkoły Ekonomicznej we Wrocławiu

(1965). W 1970 r. został wysunięty jako najpoważniejszy kandydat do Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii, zmarł jednak przed podjęciem decyzji przez Szwedzką Królewską Akademię Nauk. Był członkiem PAN. Ważniejsze prace: W sprawie problematyki obliczeń dochodu społecznego (1930, z L. Landauem), Próba teorii koniunktury (1933), Szacunek dochodu społecznego w roku 1929 (1934, z L. Lan dauem), Dochód społeczny z roku 1933 i podstawy badań periodycznych nad

zmia-nami dochodu (1935, z. L. Landauem), Teoria cyklu koniunkturalnego (1935), Essays in the Theory of Economic Fluctuations (1939), Studies in Economic Dynamics (1942), Economic Implications of the Beveridge Plan (1943), Polityczne aspekty pełnego zatrudnienia (1943), Trzy drogi do pełnego zatrudnienia (1944), Theory of Economic Dynamics (1954), Studia z zakresu koniunktury współcze-snego kapitalizmu (4 t., 1957, 1959, 1960, z A. Szeworskim), Zagadnienia finansowania rozwoju ekonomicznego (1958), Short Papers on Economic Growth (1962), Szkice o funkcjonowaniu współ-czesnego kapitalizmu (1962), Zarys teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej (1963), Z zagadnień gospodarczo-społecznych Polski Ludowej (1964), Z zagadnień finansowania rozwoju krajów o go-spodarce mieszanej (1967, z I. Sachsem), Z ostatniej fazy przemian kapitalizmu (1968).

2_{E. Kośmicki, Dynamika współczesnej akumulacji kapitału a założenia teoretyczne}

eko-nomii Michała Kaleckiego, [w:] Twórczość naukowa Michała Kaleckiego i jej znaczenie w teorii ekonomii, red. G. Musiał, Katowice 2006, s. 99.

(3)

cyn wydawniczych – Oxford University Press. Wyróżnienie to jest wyjątko-we nie tylko dla środowiska uczonych polskich, ale także Europy Środkowo--Wschodniej.

Twórczość Michała Kaleckiego

Działalność badawczą w zakresie problematyki gospodarczej rozpoczął w okre-sie międzywojennym, kontynuował na emigracji w Wielkiej Brytanii, a po woj-nie usiłował także przekazać z różnym skutkiem w Polsce Ludowej. Gruntow-ną wiedzę ekonomiczGruntow-ną zdobył dzięki samokształceniu, nie skończył studiów, nie posiadał żadnych tytułów naukowych. Początkowo publikował krótkie ar-tykuły dotyczące rynków surowcowych, międzynarodowych stosunków gospo-darczych i zjawiska kartelizacji. W 1929 r. został przyjęty przez prof. E. Li-pińskiego do Instytutu Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen3_{, gdzie zajął}

się problemami funkcjonowania gospodarki kapitalistycznej, sprzecznościami związanymi z procesami monopolizacji oraz możliwościami ich przezwycię-żenia za pomocą środków polityki interwencyjnej państwa. Śledził działalność karteli i koncernów, ich strukturę, dynamikę rozwoju oraz walkę konkurencyj-ną. Wspólnie z Ludwikiem Landauem przeprowadził pierwsze w Polsce, a tak-że jedne z pierwszych w świecie, szacunki dochodu narodowego za lata 1929 i 19334_{. Opracował wskaźniki budownictwa (mieszkaniowego i}

pozamieszka-niowego) i inwestycji (kolejowych i maszynowych), które wykorzystał następnie w badaniach koniunktury, oraz inne, m.in. wskaźniki cen, kosztów, marż zarob-kowych w przemyśle. Interesował się wpływem dumpingu na dochody realne zatrudnionych i akumulację tych gałęzi przemysłu, które eksportują na zasadach dumpingowych.

W okresie wielkiego kryzysu gospodarczego lat trzydziestych krytycznie odniósł się do postulatu J.M. Keynesa rezygnacji z waluty złotej w celu opano-wania narastającej zapaści, a sam upatrywał jej źródeł w zjawisku kurczenia się aparatu wytwórczego gospodarki kapitalistycznej, przewidując posłużenie się polityką zbrojeń dla nakręcania koniunktury5_{. Odrzucił neoklasyczny}

po-gląd, że gospodarka samoczynnie zmierza do stanu równowagi przy pełnym zatrudnieniu i opracował teorię koniunktury, wyróżniającą się nowatorskim charakterem zarówno w interpretacji przyczyn wahań cyklicznych, jak i roli państwa w życiu gospodarczym. Sformułował ją niezależnie od koncepcji Key-nesa w Próbie teorii koniunktury (1933), która wyprzedziła o trzy lata Ogólną

3_{A. Lityńska, Teoria cyklu koniunkturalnego Michała Kaleckiego, [w:] Dokonania}

współ-czesnej myśli ekonomicznej – teorie nieliberalne wobec ekonomicznej roli państwa a polityka społeczno-ekonomiczna, red. U. Zagóra-Jonszta, Katowice 2004, s. 231.

4_{A. Lityńska, Polska myśl ekonomiczna okresu międzywojennego, Kraków 2001, s. 62.} 5_{T. Kowalik, Historia ekonomii w Polsce 1864–1950, Wrocław 1992, s. 191–192.}

(4)

teorię zatrudnienia, procentu i pieniądza (1936) i stanowiła pierwsze pełne

studium przyczyn, mechanizmu i skutków fluktuacji gospodarki rynkowej nie tylko w polskiej, ale także światowej literaturze ekonomicznej. W przeci-wieństwie do Keynesowskiej analizy gospodarki w krótkim okresie miała cha-rakter dynamiczny i dotyczyła równowagi długookresowej6_{. Była wewnętrznie}

spójnym, makroekonomicznym modelem wahań gospodarczych, wyjaśniają-cym zjawisko cyklu, jego automatyzm i regularność. Mimo oryginalnego cha-rakteru, nie wzbudziła większego zainteresowania, nawet wówczas, gdy Kalec-ki zaprezentował ją w 1933 r. na konferencji Towarzystwa Ekonometrycznego w Leyden (Holandia), a następnie wydał w skróconej wersji w czasopiśmie „Econometrica” w lipcu 19357_{. Pierwsza anglojęzyczna wersja Próby była mało}

czytelna ze względu na ścisły, matematyczny język prezentacji, a w przystęp-nej formie została opublikowana dopiero w 1937 r.8_{, gdy w zachodniej myśli}

ekonomicznej dominował już model Keynesa, uznanego powszechnie za twór-cę nowoczesnej makroekonomii. Kalecki, jako postać mało znana, bez ugrun-towanej pozycji i renomy, jaką miał w tym czasie Keynes, zyskał miano jego ucznia i kontynuatora. Na pionierski charakter koncepcji polskiego ekonomisty wskazała Joan Robinson, czołowa przedstawicielka ekonomii postkeynesow-skiej, która uznała go za prekursora Keynesa i w znaczący sposób przyczy-niła się do spopularyzowania jego teorii9_{. Spośród autorytetów liczących się}

w naukowym środowisku ekonomicznym zachodniej Europy pierwszym, który zgłębił jej istotę, był Lawrence Klein, udowadniając, że jest równie zupełna jak system Keynesa, a pod pewnymi względami nawet go przewyższa10_.

Uży-teczność modelu Kaleckiego dostrzegli także R. Harrod i E. Domar, twórcy pierwszych modeli równowagi dynamicznej11_{. Proces stopniowego}

odkrywa-nia teorii ekonomicznej Kaleckiego przybrał na sile w latach siedemdziesią-tych, a więc już po jego śmierci, gdy na skutek pogorszenia się ogólnej sytuacji gospodarczej po ponad dwudziestu latach prosperity Keynesowska doktry-na państwowej regulacji rynku zdoktry-nalazła się pod ostrzałem krytyki, zarówno pod względem praktycznej realizacji, jak i podstaw teoretycznych. Zmierzch koncepcji Keynesa stworzył podatny grunt dla wydobycia z cienia poglądów Kaleckiego, bardziej realistycznie opisujących funkcjonowanie mechanizmów gospodarki kapitalistycznej.

6_{A. Szeworski, Mechanizm cyklu koniunkturalnego w teorii M. Kaleckiego, „Ekonomista”}

1989, nr 3, s. 355.

7_{Ibidem, s. 354.}

8_{M. Kalecki, A macrodynamic theory of business cycles, „Econometrica” 1935, nr 3; idem,}

A theory of business cycle, „The Review of Economic Studies” 1936–1937, nr 2.

9_{J. Robinson, Kalecki a Keynes, „Ekonomista” 1964, nr 6, s. 1254–1260.} 10_{T. Kowalik, Michał Kalecki, „Ekonomista” 1964, nr 3, s. 470.}

11_{Rozwój polskiej myśli ekonomicznej na przestrzeni wieków, red. S. Czaja, Wrocław 2001,}

s. 160.

(5)

Teoria koniunktury

W teorii cyklu koniunkturalnego wyszedł z założenia, że podstawowym czynni-kiem sprawczym wahań są procesy inwestycyjne z właściwymi im odstępstwami w czasie między zamówieniami (decyzjami) a ich wykonaniem (budową urządzeń wytwórczych)12_{. Zapoczątkował nowy sposób myślenia ekonomicznego, które}

kontrastowało z panującymi wówczas powszechnie poglądami szkoły neokla-sycznej, ujmującej zjawiska wahań koniunkturalnych w ramach koncepcji rów-nowagi ogólnej i w kategoriach pieniężnych, z koncentracją uwagi na zmianach stóp procentowych, cen i płac. Elementy mechanizmu cyklicznego rozpatrywał w kategoriach rzeczowych związanych bezpośrednio z rentownością podejmowa-nych przedsięwzięć, określającą rozmiary nakładów inwestycyjpodejmowa-nych. Posłużył się przy tym modelem zamkniętej gospodarki kapitalistycznej. Stworzył koncepcję endogeniczną, interpretując cykl jako wynik zjawisk wewnętrznych immanentnie związanych z gospodarką, abstrahując od czynników zewnętrznych, które mogą jedynie zakłócić procesy endogeniczne bez naruszenia długookresowej tendencji gospodarki. Zaliczył do nich wymianę międzynarodową, przyrost naturalny lud-ności, postęp techniczny i wzrost gospodarczy. Mechanizm cyklu oparł na trzech podstawowych agregatach – realnych, czyli rzeczowych, a nie wartościowych (pieniężnych) – tj. zysku realnym, kapitale trwałym i inwestycjach. Wzajemne relacje tych wielkości powodują zmiany innych elementów, m.in. produkcji ogól-nej, zatrudnienia, poziomu cen i płac oraz stopy procentowej. Naruszenie równo-wagi globalnej następuje pod wpływem procesów inwestycyjnych wyznaczony przez ich rentowność.

Za najwybitniejszego przedstawiciela inwestycyjnej teorii cyklu uznał fran-cuskiego ekonomistę Alberta Aftaliona13_{, który właśnie czas budowy urządzeń}

wytwórczych uczynił jednym z głównych elementów konstrukcyjnych teorii kryzysów nadprodukcji. Aprobując podstawy teorii Aftaliona, zakwestionował równocześnie założenie o całkowitym wykorzystaniu aparatu produkcyjnego, pomniejszył rolę cen w przebiegu cyklu, uznając ich zmiany za zjawisko wtór-ne oraz wyeksponował wpływ zatrudnienia. Wzrost cen i zatrudnienia w okre-sie ożywienia podnosi rentowność i pobudza ruch inwestycyjny, natomiast spadek cen i zatrudnienia na skutek rozszerzenia aparatu wytwórczego obniża rentowność i hamuje rozwój procesów inwestycyjnych. Z kolei kurczenie się aparatu wytwórczego wpływa, po pewnym czasie, na ponowne zwiększenie rentowności, wzrost cen i zatrudnienia. Za punkt wyjścia analizy cyklu przyjął moment wzrostu zamówień inwestycyjnych, który wywołuje zwiększenie pro-dukcji dóbr kapitałowych, a więc i zatrudnienia w gałęziach wytwarzających te

12_{T. Kowalik, op. cit., s. 472.}

13_{E. Domańska, Koncepcja cyklicznego rozwoju gospodarki kapitalistycznej Michała}

Kaleck-iego, „Ekonomista” 1989, nr 5–6, s. 884.

(6)

dobra, co z kolei pobudza popyt konsumpcyjny robotników i zatrudnienie w ga-łęziach produkcji artykułów spożycia. Rozszerzenie produkcji i wzrost rentow-ności wpływają na dalszy rozwój inwestycji i tworzenie nowej siły nabywczej. Z chwilą jednak, gdy zwiększona produkcja napotyka na barierę popytu, obniża się rentowność inwestycji, co pociąga za sobą kurczenie się procesów produk-cyjnych, zwiększenie bezrobocia, spadek cen itp. Przyczyna niepełnego wyko-rzystania zdolności produkcyjnych leży więc po stronie popytu, który określa poziom produkcji. Wahania koniunktury związane ze zmianami zachowań in-westycyjnych i popytu konsumpcyjnego stanowią nieodłączną cechę gospodarki kapitalistycznej. Inwestycje wpływają na poprawę koniunktury dopóki są wy-konywane, otwierając wentyl, przez który do gospodarki dostaje się dodatkowa siła nabywcza. Natomiast po ich zakończeniu nie tylko czynią bezrobotnymi zatrudnionych przy nich pracowników, ale same zaczynają produkować towary lub usługi, które nie napotykają wzrastającego popytu. Powiększający się zasób aparatu wytwórczego przekracza granice zapotrzebowania na kapitał i kładzie kres ożywieniu. Zasadniczą przyczyną zahamowania, a ostatecznie załamania koniunktury jest produkcyjny charakter inwestycji. Jeden z największych para-doksów systemu kapitalistycznego polega więc na tym, że zwiększenie aparatu wytwórczego, a więc wzbogacenie społeczeństwa, nosi w sobie zalążki kry-zysu, podczas którego nie jest on wykorzystywany i może być uruchomiony dopiero przy następnym ożywieniu. Inwestycje nie tylko są wytwarzane, ale i same wytwarzają. Rozpatrywane jako wydatki są źródłem dobrej koniunk-tury, a każdy ich wzrost pobudza następny. Ale jednocześnie każda inwestycja powiększa zasób urządzeń kapitałowych, a tym samym wielkość produkcji nie-zrównoważoną popytem.

Kluczem do zrozumienia wahań koniunkturalnych jest popytowy oraz produkcyjny efekt wydatków inwestycyjnych. Dla wysokiej koniunktury de-cydujące są zachowania kapitalistów. Robotnicy wydają bowiem na konsump-cję tyle, ile zarabiają (nie oszczędzają), a kapitaliści zarabiają tyle, ile wydają; to wydatki decydują więc o ich przyszłych zyskach. Zmiana wydatków kapi-talistów na konsumpcję i inwestycje zmienia łączny popyt, wpływa na roz-miary produkcji, stopień wykorzystania zdolności wytwórczych i siły robo-czej, a w konsekwencji także poziom zysków. Wzrost wydatków powoduje wzrost zysków, co przeczy przekonaniu, że im więcej się wydaje, tym mniej się oszczędza. Oszczędności nie są więc czynnikiem określającym wielkość in-westycji; przeciwnie, to inwestycje rozstrzygają o wielkości produkcji, zysków i oszczędności. Skoro rozmiary inwestycji nie zależą od oszczędności, mogą być finansowane ze źródeł zewnętrznych, tj. kredytu bankowego. Rozszerze-nie aparatu wytwórczego, wzrost produkcji i cen w okresie ożywienia podnosi zapotrzebowanie na kredyt, natomiast w fazie kryzysu zapotrzebowanie spada. Towarzyszy temu ruch stopy procentowej, której stosunek do rentowności

ka-ekonomia imprimatur.indb 202

(7)

pitału hamuje lub przyspiesza wzrost inwestycji. Stopa procentowa podnosi się w zwyżkowych fazach cyklu, a w zniżkowych spada. Jej poziom generuje moż-liwość zaciągania kredytów przez podmioty gospodarcze. Podobne podejście prezentował Keynes, z tą jednak różnicą, że Kalecki nie eksponował aspektów psychologicznych, które w modelu Keynesa odgrywały istotną rolę (stopa pro-centowa jest związana z prawem psychologicznym, zgodnie z którym ludzie wolą trzymać swój majątek w formie płynnej, tj. pieniężnej, a nie zamrożonej w inwestycjach; stopa jest zatem ceną, jaką trzeba zapłacić, aby skłonić ludzi do inwestowania).

Poszukując skutecznych sposobów wyjścia z kryzysu, wskazał na korzyst-ne skutki stabilizacyjnych działań państwa realizowanych za pomocą polityki pieniężnej i fiskalnej. Uważał, że do najbardziej racjonalnych form nakręca-nia koniunktury należą roboty publiczne finansowane z długu publicznego. Podkreślał przy tym, że metody tej nie można utożsamiać z inflacją, gdyż nie wszystkie środki przeznaczone na roboty publiczne pozostają w obiegu, który wzrasta tylko nieznacznie lub wcale, gdyż wydatkowane sumy wraca-ją do banków w postaci spłat rat kredytów. Pogorszenie sytuacji pieniężnej nie jest związane ze wzrostem ilości pieniądza w obiegu, lecz z pasywnością bilansu handlowego, do którego prowadzi zwiększenie importu środków pro-dukcji. W procesie nakręcania koniunktury istotną rolę odgrywają źródła fi-nansowania, a nie rodzaj wykonywanych inwestycji. Ożywienie kredytowe, wzrost inwestycji, zatrudnienia, popytu globalnego, kreowanie dodatkowej siły nabywczej są właściwymi sposobami pobudzenia gospodarki. Natomiast finansowanie inwestycji publicznych z podatków zmniejsza zyski o tyle, o ile się je zwiększa. Polityka fiskalna państwa powinna pobudzać inwestycje, a nie je hamować.

Kalecki zakwestionował pogląd tradycyjnej teorii ekonomii o skuteczności obniżki płac jako metody walki z kryzysem, co prowadzi do wzrostu zysków przedsiębiorstw i pobudza do zwiększenia stopnia wykorzystania zdolności wytwórczych oraz wzrostu produkcji14_{. Przewidywał, że spadek płac w czasie}

depresji nie spowoduje zwiększenia produkcji, lecz spadek cen i w ten sposób to, co przedsiębiorcy zyskają na płacach, utracą na cenach. Obniżenie poziomu płac wywoła skurczenie się popytu konsumpcyjnego robotników, co z kolei pociągnie za sobą zmniejszenie zatrudnienia w gałęziach wytwarzających do-bra spożycia oraz zwiększenie zapasów towarów w magazynach. Krytycznie odniósł się także do twierdzenia, że o poprawie koniunktury decydują wysokie ceny. Obserwował tendencje przeciwne, a mianowicie, że obniżka cen, zwłasz-cza artykułów konsumpcyjnych, pobudza popyt globalny i tworzy warunki do wyjścia z kryzysu.

14_{J. Nowicki, Luminarze polskiej teorii ekonomii XX wieku, Warszawa 1991, s. 47.}

(8)

Poglądy Kaleckiego na udział państwa

w życiu gospodarczym i perspektywy wzrostu

gospodarki kapitalistycznej

W latach czterdziestych, podczas pobytu na emigracji, prowadził studia staty-styczno-ekonomiczne nad różnymi aspektami gospodarki wojennej Wielkiej Bry-tanii. Zajmował się problemem racjonowania deficytowych towarów. Wysunął propozycję racjonowania konsumpcji jako formę egalitaryzacji ciężarów wojen-nych, podejmując polemikę z propozycją Keynesa dotyczącą rozwiązania defi-cytu towarowego poprzez system podatków wojennych. W 1941 r. przygotował i przedstawił plan racjonowania dóbr, który mimo sprzeciwu ze strony kół kon-serwatywnych został ostatecznie zaakceptowany przez rząd brytyjski i w znacznej mierze wprowadzony w życie. Pod koniec wojny opracował wnioski w sprawie racjonowania i kontroli gospodarki dla rządu francuskiego.

Rozpatrując doświadczenia gospodarki wojennej USA i Wielkiej Brytanii, zainteresował się problematyką pełnego zatrudnienia. Sformułował trzy sposoby wzrostu zatrudnienia, które utożsamiał z możliwością stworzenia efektywnego popytu w gospodarce15_:

1. wydatki rządu finansowane z deficytu budżetowego na inwestycje pu-bliczne (szkoły, szpitale, drogi itp.) lub na subsydiowanie masowej konsumpcji (zasiłki rodzinne, obniżki podatków pośrednich, subsydia w celu obniżenia cen podstawowych środków utrzymania);

2. pobudzanie prywatnych inwestycji za pomocą obniżki stopy procentowej i zmniejszenia podatku dochodowego;

3. redystrybucja dochodu od wyższych do niższych grup dochodowych za pomocą progresywnej skali podatku dochodowego, przy jednoczesnym obni-żaniu podatków pośrednich od towarów pierwszej potrzeby lub wypłacaniu odpo-wiednich zapomóg rodzinnych.

Omawiając kolejno każdy z wymienionych sposobów, stwierdził, że rząd powinien podejmować takie decyzje inwestycyjne, które nie spowodują ograni-czenia aktywności inwestorów prywatnych, a wydatki finansować z deficytu. Realizowanie inwestycji publicznych z zaciąganych na rynku kredytów prowa-dzi nie tylko do wzrostu zatrudnienia, ale i dochodów ludności. Zwiększone do-chody oddziałują na przyrost wpływów skarbowych z podatków. W ten sposób deficyt budżetowy sam się finansuje i nie stanowi zagrożenia dla stabilności go-spodarki. Oprócz inwestycji rząd powinien także wspierać konsumpcję maso-wą, w przeciwnym razie doprowadzi do nieproporcjonalnego wzrostu sektora inwestycyjnego kosztem sektora spożycia. Jeśli luka ta nie zostanie wypełniona przez rządowe finansowanie konsumpcji (w formie pomocy socjalnej), to część

15_{S. Duda, Model pełnego zatrudnienia w koncepcji Michała Kaleckiego, [w:] Twórczość}

naukowa..., s. 219–220.

(9)

inwestycji publicznych stanie się bezużyteczna. O sposobie rozdziału wydatków skarbowych pomiędzy inwestycje i konsumpcję decydują więc względy socjal-ne. W przypadku inwestycji prywatnych zasadniczą rolę odgrywa interes indy-widualny wytwórcy oraz jego oczekiwania i przewidywania co do warunków działalności, stąd też tworzenie pełnego zatrudnienia tą drogą jest ograniczo-ne. Lepsze efekty przynosi transfer części dochodu od warstw bardziej zamoż-nych do ubogich, który powoduje nie tylko zmniejszenie nierówności między poszczególnymi grupami ludności, ale także zwiększenie przeciętnej dla danego społeczeństwa skłonności do konsumpcji, co z kolei umożliwia wzrost popytu i zatrudnienia. Wszystkie metody likwidacji bezrobocia wzajemnie się uzupeł-niają i są od siebie zależne. Jeżeli przyrost konsumpcji i zatrudnienia w wyniku zmian podziału dochodu społecznego okaże się niedostateczny, powinien zostać uzupełniony poprzez inwestycje publiczne finansowane z deficytu budżetowego, które powodują wtórne wyrównywanie różnic dochodowych w społeczeństwie. W sytuacji pozytywnych przewidywań przedsiębiorców następuje także ożywie-nie inwestycji prywatnych.

Oceniając praktyczne aspekty realizacji polityki wzrostu zatrudnienia, Kalecki zaznaczył, że odegra ona istotną rolę w łagodzeniu przebiegu kryzysów gospodar-czych. Zarysował wizję „politycznego cyklu koniunkturalnego” jako bezpośred-niej konsekwencji interwencjonizmu państwowego skierowanego na osiągnięcie stanu pełnego zatrudnienia16_{. Zakładał, że w czasie kryzysów, w celu}

przeciwdzia-łania masowemu bezrobociu, państwo będzie podejmowało inwestycje publiczne finansowane z deficytu budżetowego, co doprowadzi do złagodzenia i skrócenia zapaści gospodarczych. Lecz gdy poczyni próby stałego zastosowania tej metody dla utrzymania wysokiego poziomu zatrudnienia osiągniętego w fazie ożywienia, napotka na ostry sprzeciw świata biznesu. Podał tym samym w wątpliwość, że rzą-dy poszczególnych państw zapewnią stan pełnego zatrudnienia, jeśli tylko będą wiedziały, jak to uczynić. Opór kapitalistów wobec polityki likwidacji nadmiaru wolnej siły roboczej w oparciu o wydatki państwowe tłumaczył niechęcią wobec interwencjonizmu oraz obawą, że rząd, który potrafi radzić sobie z bezrobociem, prędzej czy później uniezależni się od wielkiego kapitału, co w efekcie doprowa-dzi do ograniczenia jego wpływów i pozycji. Zaznaczył, że niepokój „wodzów przemysłu” wywołują również cele, na które przeznaczane są wydatki państwo-we, w tym głównie subsydiowanie konsumpcji masowej. Ponadto zmniejsza-jąc groźbę utraty pracy, polityka pełnego zatrudnienia osłabia dyscyplinę pracy, a zwiększa poczucie siły związków zawodowych i skuteczność strajków.

W świecie kapitalistycznym najwięcej zwolenników zyskała metoda nakrę-cania koniunktury przez pobudzanie inwestycji prywatnych, która nie zagraża interesom świata biznesu i nie zawęża sfery jego działania. Jednak w obliczu masowego bezrobocia okazuje się zwykle mało skuteczna. Dlatego kapitaliści

16_{Ibidem, s. 234.}

(10)

godzą się w okresach kryzysów na łączenie polityki popierania inwestycji pry-watnych z polityką inwestycji państwowych, nie aprobując nadal finansowania konsumpcji. Cofają jednak swoje przyzwolenie, gdy bezrobocie maleje. Wobec tego w przyszłości najbardziej prawdopodobna jest polityka ograniczania bez-robocia w okresach kryzysu. Finansowanie inwestycji publicznych z deficytu budżetowego będzie uznane za zło konieczne, zapobiegające ostrym zapaściom. Natomiast wywoła opór w okresach utrzymującego się wysokiego poziomu za-trudnienia. Pełne zatrudnienie będzie osiągane jedynie w szczytowym punkcie koniunktury, ale zaangażowanie państwa na rzecz ograniczenia amplitudy wa-hań cyklicznych zmniejszy głębokość faz spadkowych. W konkluzji Kalecki zaznaczył, że polityka interwencjonizmu państwowego realizowana w praktyce krajów kapitalistycznych od czasu wielkiego kryzysu lat trzydziestych zdezak-tualizowała zagrożenie istnienia systemu kapitalistycznego od strony trudności zbytu i masowego bezrobocia, co doprowadziło do okresowego przesunięcia napięć i trudności na płaszczyznę podziału dochodu narodowego między klasy. Silny nacisk mas doprowadził, i to wbrew klasie rządzącej, do tak radykalnej reformy systemu, że nie obalając istniejących stosunków produkcyjnych, został otworzony nowy wentyl dla dalszego rozwoju sił wytwórczych. Powstała sytu-acja paradoksalna – przełomowa reforma narzucona klasie rządzącej spowodo-wała, przynajmniej okresową, stabilizację systemu kapitalistycznego.

Rozważając perspektywy długookresowego wzrostu gospodarki kapitali-stycznej w opublikowanej w 1954 r. Teorii dynamiki gospodarczej, Kalecki uwy-datnił rolę postępu technicznego (innowacji), a oszczędności rentierów traktował nie jako bodziec, ale przeszkodę dla rozwoju. Decyzje podnoszące oszczędności oznaczają ograniczenie wydatków i obniżenie poziomu konsumpcji, co skutku-je zmniejszeniem produkcji, zatrudnienia i dochodów. Dopiero nowe wynalazki zwiększają szanse zyskowności i stają się źródłem nowych decyzji inwestycyj-nych. Innowacje przekształcają układ statyczny w układ wykazujący długofalo-wy wzrost. Przy założeniu ceteris paribus wpływ postępu technicznego jest tym silniejszy, im większy jest wolumen kapitału trwałego. Spadek intensywności in-westycji wywołuje zaburzenia cykliczne, spadek produkcji i zatrudnienia. W pro-cesie pobudzania rozwoju gospodarki istotne znaczenie ma interwencja państwa. Wysoki poziom wydatków ponoszonych w czasie kryzysu, wypłata zasiłków dla bezrobotnych oraz ułatwienia kredytowe łagodzą przebieg wahań i przyspieszają poprawę koniunktury. W analizie długofalowych trendów wzrostu uwzględnił autor także problem bezrobocia, wskazując na powiązania między czynnikami wzrostu i czynnikami określającymi stopę bezrobocia. W sposób nowatorski do-wiódł, że spadek ekspansji produkcji poniżej tempa wynikającego ze wzrostu wydajności pracy oraz przyrostu ludności wywołuje długofalowy wzrost bez-robocia. Uznał za mało prawdopodobne, że mechanizm cyklu doprowadzi sa-moczynnie do rozszerzenia procesu produkcji, który zatrzyma dalszy przyrost bezrobocia.

(11)

Model wzrostu gospodarki socjalistycznej

i zagadnienie planowania gospodarczego

Kalecki był pierwszym ekonomistą, który wprowadził problematykę wzro-stu do teorii ekonomicznej socjalizmu17_{. Początkowo w zwięzłych artykułach}

i referatach, a następnie w Zarysie teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej wyłożył istotę procesów rozwojowych, ich czynniki i uwarunkowania, stany równowagi i dynamiki. Zajął się zbadaniem i wytłumaczeniem związków, jakie istnieją z jednej strony między tempem wzrostu gospodarki a efektywnością kapitału i stopą inwestycji, z drugiej – między technicznym uzbrojeniem pracy a jej wydajnością i kapitałochłonnością dochodu narodowego. Łącząc obie te płaszczyzny i pokazując na tym tle różne tendencje i typy postępu technicz-nego, prześledził prawidła rządzące przyspieszeniem tempa wzrostu, zarówno wtedy, gdy występują rezerwy siły roboczej, jak i przy pełnym zatrudnieniu. Zwrócił też uwagę na konieczność odróżnienia środków służących do zwięk-szenia dochodu narodowego, głównie zaś inwestycji produkcyjnych, od celu jego wytwarzania, tj. inwestycji nieprodukcyjnych, wraz ze spożyciem zbio-rowym i indywidualnym. Zgodnie z tym starał się rozpatrywać proces wzrostu w aspekcie stosunków między stopą konsumpcji i stopą inwestycji. Z tych sa-mych względów przywiązywał dużą uwagę – jeżeli chodzi o czynniki pozain-westycyjne – do różnego rodzaju usprawnień dotyczących organizacji pracy, gospodarki materiałowej itp. Sformułował także pojęcie barier wzrostu gospo-darczego i zobrazował skutki, do jakich musi doprowadzić ich zlekceważenie. Z teorią wzrostu powiązał problematykę rachunku ekonomicznej efektywności inwestycji. Przyjął, że należy objąć nim jedynie wybór wariantów inwestycyj-nych, czyli rozwiązań mniej lub bardziej kapitałochłoninwestycyj-nych, natomiast wybór kierunków inwestowania powinien zachować charakter autonomicznej decyzji szczebla centralnego.

Za nieodzowny instrument kształtowania w pożądany sposób tempa i pro-porcji długofalowego wzrostu gospodarczego uznał planowanie gospodarcze. Zalecał daleko posuniętą ostrożność w formułowaniu zadań, które dotyczą odle-głej przyszłości i wchodzą w zakres planowania perspektywicznego. Opracował koncepcję metody konstruowania planów wieloletnich, przyjmując za najważ-niejszy wskaźnik średnie roczne tempo wzrostu dochodu narodowego. Wydłuże-nie horyzontu czasowego skłania do przygotowania więcej niż jednego wariantu planu. Warianty te ułatwiają zadania politykom gospodarczym, gdyż w planach bieżących umożliwiają omijanie barier wzrostu i poszukiwanie lepszych kombi-nacji czynników wytwórczych. Wybór wariantu planu oznacza ostatecznie wy-bór tempa wzrostu. Punktem wyjścia do wyznaczenia właściwego tempa

wzro-17_{E. Łukawer, Zagadnienia równowagi a problematyka wzrostu, [w:] Twórczość naukowa...,}

s. 139.

(12)

stu jest określenie czynników go ograniczających lub hamujących. Za główny czynnik determinujący przyjął udział inwestycji produkcyjnych w dochodzie narodowym. Dlatego też zasadnicze znaczenie przyznał rozstrzygnięciu proble-mu wyboru między możliwością przyspieszenia tempa wzrostu dochodu a utrzy-maniem odpowiedniego tempa bieżącej konsumpcji. O konieczności zwiększe-nia udziału inwestycji produkcyjnych w dochodzie może zadecydować niedobór siły roboczej lub potrzeba zapewnienia równowagi bilansu handlowego poprzez wzrost nakładów na inwestycje proeksportowe. Twierdził, że kluczowym elemen-tem prac nad planem jest określenie koncepcji struktury spożycia, która stanowi podstawę wyznaczenia struktury gałęziowej wytwarzania dochodu narodowego. W określeniu tej ostatniej wprowadził rozróżnienie metodologiczne między ga-łęziami kreowanymi przez podaż i przez popyt18_{. Gałęziami kierowanymi przez}

podaż są te, w których istnieją techniczno-organizacyjne pułapy tempa wzrostu produkcji niemożliwe do przezwyciężenia w danym okresie, nawet za pomocą dużych nakładów (przemysł wydobywczy, produkcja rolna). Pułapy te mogą wy-nikać z ograniczonych zasobów naturalnych, stanu wiedzy technicznej i czasu po-trzebnego do opanowania nowych technologii, trudności rekrutacji siły roboczej do określonych zawodów oraz poziomu kwalifikacji kadr kierowniczych. W gałę-ziach kierowanych przez popyt produkcja może rosnąć swobodnie, nie natrafiając na powyższe ograniczenia. Powinna być planowana na takim poziomie, aby po-kryła w całości zapotrzebowanie krajowe oraz zapewniła możliwość eksportu.

Zrównoważony wzrost, do którego pretenduje gospodarka planowa, pozostaje w sprzeczności z cyklicznym rozwojem w warunkach żywiołowego i bezplanowe-go przebiegu procesów bezplanowe-gospodarczych. Choć Kalecki uważał, że działania silnebezplanowe-go centrum planującego mogą być bardziej efektywne niż automatyczne procesy ryn-kowe, to równocześnie pozostawał krytycznym obserwatorem realnego socjalizmu i nakazowego systemu zarządzania gospodarką19_{. Proponował, aby politykę}

przy-padkowych, optymistycznych decyzji wyznaczających planowe cele gospodarcze zastąpić polityką naukowego wyboru ekonomicznego, opartego na prawidłowym rozumowaniu i ścisłym rachunku. Uważał, że niezbędnym warunkiem efektywnego sposobu planowania zadań jest możliwość wyboru między alternatywnymi warian-tami rozwiązań opracowywanymi przez samodzielny ośrodek planujący, skupiający ekspertów niezależnych od hierarchii administracyjnej. Uczestniczył w pracach nad przygotowaniem wieloletniego planu perspektywicznego rozwoju gospodarczego dla Polski na lata 1961–1975, zakładającego osiągnięcie ówczesnego poziomu ży-cia zachodnich Niemiec20_{, który został ostatecznie zignorowany przez władze jako}

zbyt minimalistyczny. Prezentował wizję rozwoju gospodarki socjalistycznej, która była bez porównania bardziej konsekwentna i realistyczna niż proponowana przez

18_{Z. Sadowski, Wkład Michała Kaleckiego w planowanie perspektywiczne w Polsce,}

„Eko-nomista” 1989, nr 3, s. 345.

19_{E. Kośmicki, op. cit., s. 108.} 20_{Z. Sadowski, op. cit., s. 342.}

(13)

rząd w kolejnych planach pięcioletnich. Wierzył, że panujący w Polsce ustrój mógł-by zostać skutecznie zreformowany, a główną przeszkodą dla zmian jest egoizm i głupota warstwy rządzącej. Opowiadał się za przeprowadzeniem tzw. rewolucyj-nej reformy21_{, polegającej na demokratyzacji życia gospodarczego poprzez}

zagwa-rantowanie wytwórcom kontroli nad działalnością przedsiębiorstw i stworzenie im pola do wykazania własnej inicjatywy dzięki zwiększeniu zakresu uprawnień samo-rządów załóg. Jako członek Rady Ekonomicznej, organu doradczego przy Radzie Ministrów, brał udział w opracowaniu Tez w sprawie niektórych kierunków zmian

modelu gospodarczego22_{. Uchwalone przez Radę w maju 1957 r., przewidywały}

demokratyzację procesu decyzyjnego przez szeroki udział załóg i rad robotniczych w ustalaniu planów, zmianę sposobu ich formułowania w taki sposób, aby czyn-niki społeczne miały pełne rozeznanie alternatyw stanowiących przedmiot wybo-ru ekonomicznego, a ponadto wprowadzenie bodźców ekonomicznych w miejsce nakazów administracyjnych oraz zastąpienie biurokratycznych centralnych zarzą-dów jednostek gospodarczych obligatoryjnymi zjednoczeniami, przypominającymi bardziej wielozakładowe przedsiębiorstwa niż urzędy. Założenia zmian systemo-wych, jako zbyt radykalne, nie zostały ostatecznie wcielone w życie. Pod wpły-wem odrodzenia nakazowej formy kierowania gospodarką, a następnie wypadków marcowych w 1968 r., Kalecki złożył rezygnację z pracy w SGPiS i demonstracyj-nie odmawiał publikowania w Polsce swoich prac. Wybitnym kontynuatorem jego koncepcji był Kazimierz Łaski, do 1968 r. profesor i prorektor SGPiS, a następnie profesor Uniwersytetu J. Keplera w Linzu i Konsultanta Naukowego Wiedeńskiego Instytutu Międzynarodowych Studiów Ekonomicznych.

Zakończenie

Michał Kalecki, współtwórca nowoczesnej makroekonomii, zasłynął jako autor pionierskiej teorii koniunktury, w której wykazał brak zdolności systemu gospo-darczego do automatycznego osiągnięcia równowagi. Nieuchronność cyklu wiązał z niestabilnością działalności inwestycyjnej w gospodarce kapitalistycznej i zmia-nami popytu konsumpcyjnego. Rozpatrywał sposoby wzrostu zatrudnienia, które utożsamiał z możliwością stworzenia efektywnego popytu w gospodarce. Sformu-łował wizję „politycznego cyklu koniunkturalnego”, określając wpływ interwencjo-nizmu państwowego na ograniczenie amplitudy wahań cyklicznych, zmniejszenie głębokości faz spadkowych i spadek bezrobocia. Skonstruował model wzrostu go-spodarki kapitalistycznej i socjalistycznej, wzbudzając zainteresowanie badaniami nad teorią rozwoju gospodarczego oraz planowaniem procesów gospodarczych.

21_{T. Kowalik, Michał Kalecki, kim był, jakim go znałem i podziwiałem, [w:] Twórczość}

nau-kowa..., s. 88.

22_{T. Kowalik, Michał Kalecki a pierwsze reformy gospodarcze w Polsce, „Ekonomista”,}

1989, nr 3, s. 446–447.

(14)

Bibliografi a

Domańska E., Koncepcja cyklicznego rozwoju gospodarki kapitalistycznej Michała Kaleckiego, „Ekonomista” 1989, nr 5–6.

Duda S., Model pełnego zatrudnienia w koncepcji Michała Kaleckiego, [w:] Twórczość naukowa

Michała Kaleckiego i jej znaczenie w teorii ekonomii, red. G. Musiał, Katowice 2006.

Fiedor B., Podstawy teorii dynamiki gospodarki kapitalistycznej Michała Kaleckiego, [w:] Polska myśl

ekonomiczna, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu nr 542, Wrocław 1990.

Guzicki L., Żurawicki S., Polscy ekonomiści XIX i XX wieku, Warszawa 1984.

Kalecki M., Dzieła, t. 1, Kapitalizm. Koniunktura i zatrudnienie, t. 2, Kapitalizm. Dynamika

gospo-darcza, red. J. Osiatyński, Warszawa 1979.

Kalecki M., Prace z teorii koniunktury 1933–1939, Warszawa 1962.

Kalecki M., Szkice o funkcjonowaniu współczesnego kapitalizmu, Warszawa 1962.

Kalecki M., Teoria dynamiki gospodarczej. Rozprawa o cyklicznych i długofalowych zmianach

go-spodarki kapitalistycznej, Warszawa 1986.

Kośmicki E., Dynamika współczesnej akumulacji kapitału a założenia teoretyczne ekonomii

Micha-ła Kaleckiego, [w:] Twórczość naukowa MichaMicha-ła Kaleckiego i jej znaczenie w teorii ekonomii,

red. G. Musiał, Katowice 2006.

Kowalik T., Historia ekonomii w Polsce 1864–1950, Wrocław 1992. Kowalik T., Michał Kalecki, „Ekonomista” 1964, nr 3.

Kowalik T., Michał Kalecki a pierwsze reformy gospodarcze w Polsce, „Ekonomista” 1989, nr 3. Kowalik T., Michał Kalecki, kim był, jakim go znałem i podziwiałem, [w:] Twórczość naukowa

Mi-chała Kaleckiego i jej znaczenie w teorii ekonomii, red. G. Musiał, Katowice 2006.

Lityńska A., Polska myśl ekonomiczna okresu międzywojennego, Kraków 2001.

Lityńska A., Teoria cyklu koniunkturalnego Michała Kaleckiego, [w:] Dokonania współczesnej

my-śli ekonomicznej – teorie nieliberalne wobec ekonomicznej roli państwa a polityka społeczno--ekonomiczna, red. U. Zagóra-Jonszta, Katowice 2004.

Łukawer E., Zagadnienia równowagi a problematyka wzrostu, [w:] Twórczość naukowa Michała

Kaleckiego i jej znaczenie w teorii ekonomii, red. G. Musiał, Katowice 2006.

Nowicki J., Luminarze polskiej teorii ekonomii XX wieku, Warszawa 1991. Robinson J., Kalecki a Keynes, „Ekonomista” 1964, nr 6.

Rozwój polskiej myśli ekonomicznej na przestrzeni wieków, red. S. Czaja, Wrocław 2001.

Sadowski Z., Wkład Michała Kaleckiego w planowanie perspektywiczne w Polsce, „Ekonomista” 1989, nr 3.

Szeworski A., Mechanizm cyklu koniunkturalnego w teorii M. Kaleckiego, „Ekonomista” 1989, nr 3.