Grygier, Tadeusz
"Preussenland, Mitteilungen der
Historischen Kommission für
Ost-und Westpreussische
Landesforschung" Bd. II, 1964, h. 1-4 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 121-124
RECENZJE I O M Ó W IENIA
P re u sse n la n d , M itte ilu n g e n dej· H isto risc h e n K o m m is sio n fü r O s t- u n d W e s t - p r e u ss isc h e L a n d esfo rsc h u n g . M arburg 1964, Bd. II, H. 1— 4.
O m ó w ien ie to m u d ru g ieg o p o w y ż sz e g o cza so p ism a rozp ocząć n a le ż y od sp ra w o zd a n ia z k o n feren cji n a u k o w ej K o m isji H isto ry czn ej d la B adań R eg io n a ln y ch P ru s W sch od n ich i Z ach od nich (sp ra w o zd a w cą je s t K. C o n r a d ,
B e r ic h t ü b e r d ie W iss e n sc h a ftlic h e T a g u n g d e r H is to r isc h e n K o m m is s io n fü r o s t- u n d w e s tp r e u s s is c h e L a n d e sfo rsc h u n g in D ü s se ld o r f б— 7 J u n i 1964,
ss. 49— 54). K o m isja H isto ry czn a p ra cu je w o parciu o d o ta cje R a d y N a u k o w ej In sty tu tu H erdera w M arb urgu i to przed e w sz y stk im w c elu op ra co w a n ia b ib lio g r a fii h isto r ii N ie m ie c W sch odn ich , w y d a n ia V I tom u S c r ip to r e s R e r u m
P ru ssica ru m , p r z y g o to w a n ia o b szern eg o w y d a w n ic tw a źró d ło w eg o U m ó w p a ń s tw o w y c h B ra n d e n b u rg ii z P ru sa m i, oraz elb lą sk ie j k s ię g i w o je n n e j (E lb in g er K rie g s b u c h ) w r e s z c ie w c elu szk o len ia m ło d y ch k a d r n a u k o w y c h 1.
K o m isja H isto ry czn a p r z y g o to w a ła , w z g lę d n ie k o ń czy p ra ce n ad sło w n ik ie m b io g ra ficzn y m (A ltp r e u ss is c h e B io g ra p h ie ), b ib lio g r a fią P r u s W sch od n ich
i Z ach od nich za rok 1963, K o d e k s e m D y p lo m a ty c z n y m P r u s (o p ra co w y w a n y m p rzez dra H. К о е p p e n a oraz dra G. C o n r a d a ) , K o d e k s e m D y p lo m a ty c z
n y m S a m b ii (o p ra co w y w a n y m p rzez p rofesora H. S c h m a u c h a), tr z ec ie g o
to m u U m ó w P a ń s tw o w y c h Z a k o n u 2. N o w y m w y d a w n ic tw e m źró d ło w y m je s t o p ra co w a n ie dr T r i l l e r , d o ty cz ą c e ży cio ry su D o ro ty (V ita d e r D o ro te a
v o n M o n ta u ), n a p isa n eg o "przez Jana z K w id z y n a . Inn ą n o w ą p racą je s t
w y d a w n ic tw o sło w n ik a p r u s k ie g o 3.
T em a ty k a n a u k o w a sa m ej k o n fe r e n c ji p r z ed sta w ia ła się n a stęp u ją co : C h ristian P r o p s t m ó w ił o dom ach w y p o c z y n k o w y c h d la za k o n n ik ó w i b raci k rzy ża ck ich (F ir m a rie n w e s e n d e s D e u ts c h e n O rd e n s in P re u sse n ). A u to r stw ie rd za , że d om y w y p o c z y n k o w e dla sta ry ch i chorych c zło n k ó w
1 Zob. szc z eg ó ły T. G r y g i e r , P r u s y W sc h o d n ie w h is to r io g r a fii z a c h ó d -
n io n ie m ie c k ie j, K o m u n ik a ty M a zu rsk o -W a rm iń sk ie, 1962, nr 3, s. 706. N a j
w ię k sz ą p rężn o ścią odznacza się szk o ła p ro feso ra W. H u b a t s c h a . J eg o u c zn io w ie p u b lik u ją s w e p race d o k to rsk ie w p r z ew a ża ją cej części w ser ii w y d a w n ic z e j „ S tu d ien zur G e sc h ich te P r e u s se n s ”. W s e r ii te j u k a za ło s ię ju ż 9 tom ów .
2 Praca H. K o e p p e n a i G. C o n r a d a je s t k o n ty n u a c ją tz w . p la n u P e r l b a c h a , k tó ry p ie r w sz y tom P r u s k ie g o K o d e k s u D y p lo m a ty c z n e g o u s y ste m a ty z o w a ł w n a s tę p u ją c e grupy: część p o lity c zn ą , część n a z y w a n ą
P r u s sia sa cra , m e tr y k ę k ra jo w ą ja k o p o d sta w ę do o p ra co w a n ia h isto r ii o sa d
n ic tw a oraz tz w . k s ię g ę m iejsk ą . P la n te n ok a za ł s ię n ie r e a ln y . D la te g o tom d rugi k o d ek su z re d a g o w a n y p r z ez H. H e i n a i E . M a s c h k e g o u s ta la ł ty lk o „ k o lejn o ść chro n o lo g iczn ą w sz y s tk ic h d y p lo m ó w , w k tó ry ch w y s tę p u je Z a k o n ” (zob. P r e u s sis c h e s U rk u n d e n b u c h , Bd. 3, Th. 2, s. I). P ra ca E. W e i s e g o p o d k reśla ć m a ch a r a k te r y sty cz n ą cech ę p a ń stw a z a k o n n eg o (w p r z e c iw ie ń s tw ie d o K się stw a P ru sk ieg o ) je g o du żą a k ty w n o ść d y p lo m a ty czn ą . T y m cza sem w b a d a n ia ch n a u k o w y ch brak o d p o w ied n ich w y d a w n ic tw ź ró d ło w y ch d o ty czą cy ch p o lity k i za g ra n iczn ej Z ak on u (D ie S ta a ts v e r tr ä g e d e s D e u ts c h e n O rd e n s
in P r e u s s e n im 15. J a h r h u n d e r t, M arb urg 1955, Bd. II, s. 2).
3 M a on p o p ra w ić i u z u p ełn ić p ra cę za p o czą tk o w a n ą p rzez C. C. M r o n g o - w i u s z a , D o k ła d n y n ie m ie c k o -p o ls k i sło w n ik , w y d a n y w K r ó le w cu 1854 r.
121
Z akonu sta n o w ią c e po czą tk o w o in sty tu c ję o p iek i c h rześcija ń sk iej, z czasem sta ły s ię ciężarem d la a d m in istra cji z a k o n n e j 4. H. H i i b l e r o m a w ia ła sp ra w ę o sad n ik ów p ru skich na teren ie k o m tu rstw a d zierzg o ń sk ieg o (D ie S ie d lu n g s
g e b ie te d e r P r e u s se n in d e r K o n itu r e i C h r istb u rg v o r B eg in n d e r S ie d lu n g s tä tig k e it d e s D e u tsc h e n O rd e n s — 1273). P u n k tem w y jśc ia o p ra co w a n ia b y ł
stan o sa d n ictw a k o m tu rstw a o koło 1390 r. O tóż w tym cza sie ca 51% te ren u z a sie d lo n e b y ło przez P ru só w . 46% te ren u zn a jd o w a ło się w p o sia d a n iu lu d n o ści n ie m iec k ie j, liczb o w o zn aczn ie słab szej od p ru sk iej. Co w ię c e j, autork a stw ierd za , że lu d n o ść p ru sk a w łą c zy ła się rów n ież do a k c ji o sied leń czej Z akonu i tym sposob em liczba P r u só w sta le się z w ię k s z a ła 5. A. C a m m a n n dał sp ra w o zd a n ie z a k cji zb ieran ia op o w ia d a ń ludo-wych regionu , p row ad zonej w śró d p r z esie d le ń c ó w (N eue Q u e lle n zu r O s t- u n d W e s lp r e u ss isc h e n V o lk s
e r z ä h lu n g )6. I. G u n d e r m a n n p r z ed sta w iła opis m o d lite w n ik a k siężn ej
D o ro ty (G e b e tb ü c h le in d e r H e rzo g in D o ro th e a v o n P reu ssen ), który zn a jd u je się w B ib lio tece k się cia A u g u sta w W o lfen b ü ttel. A u tork a u znaje m o d lite w n ik za p rod u kt sztu k i p isa rsk iej i zdobn iczej p ó źn eg o śred n io w iecza i ty p o w y dla p ierw szy ch z w o len n ik ó w refo rm a cji. P o ch o d zi on z lic z n e g o zbioru m o d lite w n ik ó w b ib lio te k i k się cia A lb r e c h ta 7. F. В a 1 1 i n o m ó w iła w y p r a w y k rzy żo w e Z akonu na b it w ę (D ie L ita u e rr e ise n d e s D e u tsc h e n O rden s). W y p ra w y te — zd aniem A u to rk i — są w y ra zem c h a ra k tery sty czn ej str a te g ii Z akonu, u trz y m u ją cej sta n c ią g łej w o jn y . C elam i ty c h w y p r a w b y ło zd o b y cie Ż m ud zi b ez o tw a rtej w o jn y (czy n a w e t bitw y ) oraz zap raw a w o je n n a dla r y ce r stw a euro pejsk ieg o . D. E s a u, w oparciu o zag in io n e m a teria ły a r ch iw a ln e w y b itn y c h oso b isto ści, p r z ed sta w iła o rg a n iza cję p ru sk ich sejm ik ó w p ro w in cjo n a ln y ch (A u s d e r F rü h ze it d e r p r e u ss isc h e n P r o v in z ia ïla n d ta g e ), p ró b u ją c p rzed sta w ić n arod zin y sam orząd u tery to r ia ln e g o i gosp odarczego P r u s 8. P . J a b ł o n o w s k i o m ó w ił sp ra w ę g d a ń sk ą w la ta ch 1920— 1933 (D ie D a n zig e r F rage n a c h d e m
E rste n W e ltk r ie g e b is z u m J a h re 1933). O. G o e h r t z p r z ed sta w ił sto su n k i
m ięd zy D üsseldorfern a P r u sa m i (D ü sseld o rf un d d a s P re u sse n la n d ).
D la śro d o w isk a o lszty ń sk ie g o szc ze g ó ln ie w ażn e je s t s tw ie r d z e n ie D. E s a u, d o ty czą ce prac nad r o zw o jem u stro ju sa m o rzą d o w eg o P ru s W sch odnich i Z achodnich. N a u k a za ch o d n io n iem ieck a n ie d y sp o n u je b o w iem m a ter ia ła m i a k to w y m i do te g o zagad n ien ia. O granicza się w ię c do z a stęp czy ch ź ró d eł — ja k dru k ów , p a m iętn ik ó w czy w y p is ó w a rch iw a ln y ch . T o stw ie r d z e n ie je s t ty m c en n iejsze, g d y ż o k a zu je się, że A rch iw u m O lszty ń sk ie p o sia d a n a jw ięk sz ą liczb ę o ry g in a ln y ch m a ter ia łó w źró d ło w y ch w ła d z sa m o rzą d o w y ch P r u s W sch odnich i Z a c h o d n ic h 9.
Tom d rugi „ P reu ssen la n d ” za w iera ró w n ież p are c ie k a w sz y c h a r ty k u łó w . D o o d n o ta w a n ia je s t a r ty k u ł S. E k d a h l a , h isto ry k a szw e d z k ie g o , s p e c ja
li-4 A u tor n ie u w z g lę d n ił n a le ż y c ie cen n ej i ź ró d ło w ej p r a c y H arry S c h o l z a , Ü b er Ä r z te u n d H e ilk u n d ig e z u r Z e it d e s H e rzo g s A lb r e c h t v o n P re u sse n
(Jahrbuch der A lb e r tu s-U n iv e r sitä t zu K önigsberg, W ürzburg 1962, ss. 45— 106). P u n k tem w y jś c ia w in n a b y ć a n aliza in sty tu c ji X e n o d o c h in oraz rozró żn ia n ie in sty tu c ji in firm a ria dla m ie szk a ń c ó w ośrod ka od h o sp ita le p a u p e r u m dla obcych, pod różn ych, p o sła ń có w , ż eb ra k ó w itp.
5 S tu d ia te p o k ry w a ją się z o sta tn im i p racam i p o lsk im i n a p o w y ż sz y tem a t. 6 A k cja ta je st o d p o w ied zią na p o lsk ą e w id e n c ję m a ter a łó w etn o g ra ficzn y ch .
7 S zerzej o ty ch sp ra w a ch I. G u n d e r m a n n , H e rzo g in D o ro th e a v o n
P r e u s se n , K öln 1965, s. 303.
8 Por. T. G r y g i e r , P r ó b y u tr z y m a n ia u s tr o ju s ta n o w e g o w P ru sa ch
W sc h o d n ich na p r z e ło m ie X V 1 IH X 1 X w ie k u , K o m u n ik a ty M a zu rsk o -W a rm iń
sk ie, 1964, nr 1, ss. 43— 70.
9 C hodzi tu o z esp o ły S ta ro sty K ra jo w eg o , W y d zia łu P r o w in c jo n a ln e g o
ż u ją ceg o s ię w te m a ty ce histo rii zak onu k rzyżackiego. A u to r o m a w ia w n im ciężary słu żb y w o jsk o w e j w o ln y c h ch ło p ó w zie m i c h e łm iń sk iej w X V w ie k u (ü b e r d ie K r ie g s d ie n s te d e r F re ie n im K u lm e r la n d z u A n fa n g d e s 15. J a h r
h u n d e rts, ss. 1— 14). P o d jęto próbę o k reślen ia stan u lic z b o w e g o s ił zbrojnych
Z akonu w o k resie p o p rzed za ją cy m w y b u ch w ie lk ie j w o jn y p o lsk o -k rzy ża ck iej oraz b ezp o śred n io po n iej. Z k o le i H. K o e p p e n o m ó w ił p rzy g o to w a n ia w ie l k ie g o m istrza do ro kow ań z W ito ld em w W ielu n iu w d n ia ch od 9 m a ja do 18 m aja 1423 r. W o g ó le w w y d a w n ic tw ie p rzew a ża ją sp r a w y krzy ża ck ie. H. K o e p p e n obok te g o a rty k u łu (D ie R eise d e s H o c h m e is te r s P a u l v o n R u s -
d o r f nach W e lu n im J a h re 1423, ss. 14— 23) przep row ad za r ó w n ież p o lem ik ę
z E. W e i s e m na te m a t w y b o ru na w ie lk ie g o m istrza W in rich a v o n K niprode. Z d an iem K o e p p e n a w y b r a n o g o 6 sty c zn ia 1352 г., a n ie w 1351 r. P o lem ik a ta tr w a d a lej. N a szk ic K o e p p e n a (B e iträ g e z u r F rage d e r H o c h m e is te r w a h l W inrich s v o n K n ip r o d e , ss. 33— 42) o d p o w ied zia ł E. W e i s e , p r z esu w a ją c ca łą d y sk u sję n a in n e tory. W e i s e w a rty k u le pt. A c tu m u n d D a tu m in O rd e n s - h a n d fe sten (ss. 72— 74) w sk a z a ł na w a ż n y p ro b lem k r y ty k i źró d ło w ej, a m ia n o w ic ie różn icę a ctu m i d atu m w d y p lo m a ty c e z a k o n n ej. P r o b lem d a ta cji d o ty czą cy d y p lo m ó w Z ak onu p o ru szy ł ta k że K. L a m p e w a r ty k u le pt. Ü b e r
d ie D a tie ru n g z w e ie r U rk u n d e n d e s L a n d m e is te r s L u d w ig v o n B a ld e rs h e im
(ss. 42— 45).
J ed n o stro n n o ść te m a ty k i pism a łagodzą n a stę p u ją ce szk ice: H. K i r r i n n i s ,
■ D as R e g ie ru n g sg e b ä u d e zu G u m b in n e n (ss. 23— 32), k tó ry w y r a ża p ogląd , di
obok zam k u k r z y ża c k ieg o w R a g n e c ie (jako n a jp ię k n ie jsz ej b u d o w li o k resu krzyżackiego) g m a ch r ejen cji gą b iń sk iej je s t n a jo k a za lszą b u d o w lą o k resu n o w o ży tn eg o . B u d y n ek ro zp o częto sta w ia ć w 1727 r. S p a lo n y 5 lu teg o 1831 г., został od b u d o w a n y w la ta c h 1832— 1834. W 1864 (27 lutego) w y b u c h ł p o n o w n ie pożar. O d resta u ro w a n o oraz r o zb u d o w a n o gm ach 1907 r. D la h isto r y k ó w po żary te sp o w o d o w a ły w ie lk ą str a tę , g d y ż sp a lo n a z o sta ła d o k u m en ta cja a k to w a K am ery W o jen n o -S k a rb o w ej oraz R e jen cji w G ą b i n ie 10. W . M a t u l i in fo r m u je (O s tp re u s s isc h e G e sc h ic h ts q u e lle n in A m s te r d a m , ss. 70— 72) o m a te r ia ła ch do h isto r ii P r u s W sch od n ich w M ięd zy n a ro d o w y m In sty tu c ie H isto r ii Sp o łeczn ej w A m sterd a m ie. P o w s ta n ie te g o In sty tu tu w ią ż e się z n a g m in n y m po 1933 r. p a le n iem , k o n fisk a tą i n iszczen iem k sią ż ek w p a ń stw a c h e u r o p e j sk ich (w szczeg ó ln o ści w N iem czech h itle ro w sk ic h ). U n iw e r sy te t A m ste rd a m sk i zo rg a n izo w a ł w 1934 r. I n sty tu t B a d a w czy , k tó reg o c elem b y ły ba d a n ia so cjo lo g iczn e. S tw o r z o n o sp e cja ln e d zia ły : h o len d ersk i, a n g ie lsk i, fr a n c u sk i i n iem ieck i. Z eb ran o p o k a źn e, p r a w ie u n ik a ln e m a ter ia ły . M ięd zy in n y m i r ęk o p isy M ark sa i E n g elsa , B eb la i M ottelera, sp u ścizn ę ręk o p iśm ie n n ą K a u tzk y ’e g o i B er n ste in a , w r e s z c ie O tton a B rau n a. S p u śc iz n a te g o o sta tn ieg o za w ier a m a ter ia ły d o ty czą ce P ru s W sch od nich . R ó w n ież m a ter ia ły K a u tzk y ’ego d o ty czą ruch u ro b o tn icz e g o P r u s W sch odn ich , a w szc z eg ó ln o śc i N ie m ie c k ie j P a rtii S o c ia l-D e m o k ra ty cz n e j (SPD). Z n a jd u je s ię ta m k o r e sp o n d e n c ja H ugo H a sse, A rn o H olza oraz H erm a n n a S u d erm a n n a i K a ta r z y n y K o llw itz u . Inną cie k a w o stk ą je s t szk ic H. M i i h l p f o r d t a p t. K ö n ig s b e r g im S p ie g e l v o n
R eise n d e n d e s 18. u n d 19. J a h r h u n d e r ts (ss. 74— 79). Z a w iera on o p isy K ró lew ca ,
10 Z am ek ragneck i, s ta le p r zeb u d o w y w a n y , b y ł d ziełem różn ych b u d o w n i
czych , jak: H a n n u sa B o lle z G dań sk a, A lb r e ch ta z K r ó le w ca , H a r tw ig a z O stródy, czy w r esz cie J a n a W agnera. B u d y n ek r ejen cji g ą b iń sk iej to tw ó r L u d w ik a S c h u lth e issa v o n U n fried ta , od b u d o w a n y p rzez S c h in k e la i S e v e rin a .
11 M a teria ły te u z u p ełn ia ją p od ane p rzez T. G r y g i e r a d a n e w w y d a w
n ic tw ie W ybór te k s t ó w ź r ó d ło w y c h d o h is to r ii k s z ta łto w a n ia się k la s y r o b o t
n ic z e j n a zie m ia c h p o ls k ic h w X I X w ie k u , W rocław 1958, oraz Ź r ó d ła d o d z ie jó w k la s y r o b o tn ic z e j na zie m ia c h p o ls k ic h , W arszaw a 1962, t. II, s. 583.
sporządzone przez In fla n tc zy k a A ndrzeja M eyera w 1770 r. P o d ró żn ik o cen ia K n ip a w ę jak o n a jp ięk n iejszą część K rólew ca, zw raca ta k że u w a g ę na szc z eg ó l ną a k ty w n o ść p o lsk ich Ż ydów w h a n d lu k r ó le w ie c k im 12. D ru g im sp ra w o zd a w cą je s t A n g lik J oh n Carr. J eg o in fo rm a cje są m n iej ciek a w e.
R oczn ik za w iera r ó w n ież k ilk a w sp o m n ie ń p o śm iertn y ch — o h isto ry k u arch itek tu ry K ró lew ca F ry d ery k u L a h rsie oraz o g eo g ra fie P ru s W sch od n ich — H a n sie M o rten sen ie 13. D zia ł r ec e n z y jn y tom u je s t b ardzo ub ogi i n ie p rzy n o si n iczeg o ciek a w szeg o .
T a d e u s z G ry g ie r
F ried rich B e n n i n g h o v e n , D ie G o tla n d fe ld zü g e d e s D e u tsc h e n O rd e n s
1398— 1408, Z eitsc h r ift fü r O stforsch un g, Jg. 13, M arb urg/L ahn 1964, H. 3,
ss. 421—477.
W y p ra w a za k o n u krzy ża ck ieg o na G o tlan dię w 1398 r. i okres je g o p a n o w a n ia nad tą w y sp ą n a leżą do n a jw ięk sz y c h o sią g n ię ć m ilita rn y ch K rzyżak ów . T em a to w i tem u p o św ię cił w 1887 r. jed y n ą w ię k sz ą p racę O. K e h l e r t 1, w któ rej jed n a k g łó w n ą u w a g ę z w ró c ił na a sp ek t p o lity c zn y teg o zagad n ien ia. N a to m ia st F. B e n n i n g h o v e n za ją ł się w n in ie jsz y m stu d iu m n ie d o strze żo n ą dotąd — i chyb a bardziej in ter e su ją c ą i w a żn ą — stroną m ilita rn ą p roblem u g o tla n d zk ieg o Z akonu w la ta c h 1398— 1408. Z badanie jej, d zięk i d o stęp n em u a d o ty ch cza s n a le ż y c ie n ie w y k o rzy sta n em u m a ter ia ło w i źród ło w em u , p o z w o li d op iero na u k a za n ie s ił w o jsk o w y c h i ich o rg a n iza cję w p a ń stw ie k rzy ża ck im u szczy tu rozk w itu . A u to r je st p red y sty n o w a n y do p o d jęcia teg o opra co w a n ia , p o n iew a ż o p u b lik o w a ł ju ż a rty k u ł d o ty czą cy liczb y i po d zia łu s ił w o jsk o w y c h u sch y łk u śred n io w iecza , na te r en ie in fla n c k ie j g a łę z i zakonu k r z y ż a c k ie g o 2. N a le ży te ż dodać, że p o w y ż sz e stu d ia sta n o w ią c zęści p rzy g o to w a n ej w ię k s z e j p u b lik a cji, d o ty czą cej w o jsk o w o ści Z akonu. P o d sta w ą źró d ło w ą n in iejszeg o stu d iu m b y ł m a ter ia ł d ru k ow an y, ro zsia n y w różn ych p u b lik a cja ch d o ty czą cy ch d ziejó w p a ń stw a k r zy ża ck ieg o i H anzy, zw ła szcza w k się g a ch c zy n sz ó w i r a ch u n k ó w , oraz w m n iejsz y m stop n iu m a ter ia ł ręk o p iśm ie n n y z A r c h iv la g e r w G ety n d ze i z W o jew ó d zk ieg o A rch iw u m P a ń stw o w e g o w G dań sk u (K s ię g a k o m tu r s tw a g d a ń sk ie g o ).
R ecen zo w a n e stu d iu m dzieli s ię n a sze ść rozd ziałów , n ie lic z ą c k r ó tk ieg o w stęp u i za k o ń czen ia , z k tó ry ch p ie r w sz y w p ro w a d za czy teln ik a w o góln ą s y tu a c ję p o lity czn ą w zle w isk u B a łty k u w ko ń cu X IV w ie k u oraz p rzed sta w ia p rzy czy n y z a jęcia G o tla n d ii przesz Zakon. N a to m ia st w sz y s tk ie n a stęp n e ro zd zia ły zajm u ją s ię k o le jn y m i a k cja m i, z w ią za n y m i ze zd ob yciem i u trz y
-12 U w a g i M eyera p o k ry w a ją s ię w ty m za k resie z ra p o rta m i rezy d en tó w p o lsk ich w K ró lew cu .
13 H. M o r t e n s e n z w ią za n y b y ł z b ad an iam i r eg io n a ln y m i P ru s przez n ieza k o ń czo n ą trz y to m o w ą pracą D ie B e sie d lu n g d e s n o r d ö stlic h e n O s tp r e u s -
sen s z u B eg in n d e s 17. J a h rh u n d ert.
1 O. K e h l e r t , D ie In se l G o tla n d im B e s itz d e s D e u tsc h e n O rd en s, A ltp re u ssisc h e M o n a tssch rift, Bd. 24. 3 887, ss. 385— 443. P o n a d to n a le ż y w y m ien ić a r ty k u ł E. K u t o w s k i e g o , Z ur G e sc h ic h te d e r S ö ld n e r in d e n H e e re n
d e s D e u tsc h e n O rd e n s ta a te s in P r e u s se n b is z u m e r s te n T h o rn e r F rie d e n ,
O b erlä n d isch e G e sch ich tsb lä tter, H. 14, 1912, w k tó ry m p o ś w ię c ił o so b n y rozd ział o z a c ię in y c h w w y p r a w a ch go tla n d zk ich (ss. 144— 152).
2 F. B e n n i n g h o v e n , P ro b lem e d e r Z a h l u n d S ta n d o r tv e r te ilu n g d e r
liv lä n d is c h e n S tr e itk r ä f te im A u s g e h e n d e m M itte la lte r , Z eitsc h r ift fü r O st
