Medycyna Wet. 2006, 62 (11) 1265
Praca oryginalna Original paper
Nowotwory s¹ jednym z najwa¿niejszych wyzwañ w medycynie cz³owieka, a w ostatnich latach, w zwi¹z-ku z rozwojem us³ug weterynaryjnych, równie¿ w me-dycynie weterynaryjnej (8, 19). Badaczom problemu no-wotworzenia zale¿y na ocenie zw³aszcza tych zjawisk, których poznanie dawa³oby nadzieje na opracowanie mo¿liwie wczesnej, pewnej i ma³o inwazyjnej diagnos-tyki uwzglêdniaj¹cej rokowanie (5, 21). Jak ju¿ wspom-niano w poprzednim artykule, przedmiotem sporego za-interesowania sta³a siê w ostatnich latach telomeraza jeden z markerów nowotworzenia.
Najpowszechniej stosowana do oceny ekspresji telo-merazy metoda wykorzystuje aktywnoæ telotelo-merazy jako odwrotnej transkryptazy i jest oparta na wykrywaniu jej produktów fragmentów DNA o charakterystycznej sek-wencji. Metoda zosta³a opracowana przez Kima i wsp. (7) i opublikowana pod nazw¹ TRAP (telomeric repeat amplification protocol) w 1994 r. Od kilku lat dostêpne s¹ tak¿e gotowe komercyjne zestawy oparte na metodzie TRAP. Jak wykazano we wczeniejszych badaniach, me-toda nadaje siê do badañ u psów (28).
Oko³o 80-90% nowotworów z³oliwych u ludzi cechu-je siê wysok¹ aktywnoci¹ telomerazy w tkance (1, 12, 15), podczas gdy nowotwory niez³oliwe oraz wiêkszoæ tkanek wykazuje brak lub nisk¹ jej aktywnoæ (4, 23). Opublikowano dotychczas szereg prac dotycz¹cych pomiarów aktywnoci telomerazy w tkankach ró¿nych typów nowotworów u ludzi (6, 11, 23).
Taylor i wsp. (25) stwierdzili u ludzi w 15 na 18 przy-padków raka p³askonab³onkowego rogowaciej¹cego
pod-wy¿szon¹ aktywnoæ telomerazy, podczas gdy Parris wykaza³ j¹ tylko w 3 na 12 przypadków (2). Taylor i wsp. (25) wykazali tak¿e podwy¿szon¹ aktywnoæ telomera-zy w 73 sporód 77 prtelomera-zypadków raka podstawnokomór-kowego, natomiast badaj¹c przypadki czerniaka, wyka-za³ podwy¿szon¹ aktywnoæ telomerazy w 6 na 7 przy-padków. Boldrini i wsp. (3) wykazali podwy¿szon¹ ak-tywnoæ telomerazy w 35 przypadkach raka podstawno-komórkowego i 14 raka p³askopodstawno-komórkowego, przy czym aktywnoæ enzymu w tych ostatnich by³a statystycznie istotnie wy¿sza. W badaniach przeprowadzonych przez Schneider-Stock i wsp. (17), dotycz¹cych t³uszczakomiê-saków, podwy¿szon¹ aktywnoæ telomerazy wykazywa-³o 12 z 19 guzów. W innych badaniach tego samego au-tora 69% t³uszczakomiêsaków wykaza³o podwy¿szon¹ aktywnoæ telomerazy (18). Na podstawie przeprowadzo-nych pomiarów autor wysnu³ wniosek, ¿e badanie ak-tywnoci telomerazy pozwala na ró¿nicowanie nowotwo-rów niez³oliwych od z³oliwych wywodz¹cych siê z tkan-ki t³uszczowej u ludzi.
Na tle badañ u ludzi informacje dotycz¹ce zwierz¹t s¹ nieliczne. Yazawa i wsp. (27), badaj¹c ró¿ne rodzaje no-wotworów u 45 psów w tym 21 guzów sutków, 16 gu-zów skóry, gruczo³ów oko³oodbytowych i jamy ustnej, 7 naczyniaków i 1 guz Sertolego, stwierdzili, ¿e istnieje zwi¹zek miêdzy inwazyjnoci¹ guza i jego sk³onnoci¹ do tworzenia przerzutów a aktywnoci¹ telomerazy. Do badania zwi¹zku aktywnoci telomerazy z nowotworami skóry wykorzystano tylko kilka pojedynczych przypad-ków: 3 gruczolaki i 2 gruczolakoraki z gruczo³ów
oko³o-Wartoæ diagnostyczna pomiaru aktywnoci
telomerazy w wybranych nowotworach skóry psów
MAGDALENA ¯MUDZKA, JACEK MICUÑ, ROMAN LECHOWSKI
Zak³ad Chorób Wewnêtrznych Katedry Nauk Klinicznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej SGGW, ul. Nowoursynowska 159c, 02-776 Warszawa
¯mudzka M., Micuñ J., Lechowski R.
Diagnostic value of telomerase activity measurement for skin neoplasms in dogs
Summary
The aim of this study was to discern whether telomerase activity might serve as a marker for canine skin tumors. Telomerase activity was measured in 57 samples of tumor tissues from operated dogs. Telomerase activity in the samples was measured using the diagnostic kit Telo TAGGG Telomerase PCR ELISA plus of ROCHE photometric enzyme immunoassay for quantitative determination of telomerase activity, utilizing the telomeric repeat amplification protocol (TRAP). The samples were also investigated histopathologically. The performed investigations permitted the following conclusions: telomerase activity is substantially higher in malignant lesions then in benign lesions, but there is no differences between telomerase activity in benign lesions and normal skin. Telomerase activity in normal skin near malignant tumors is substantially higher then in normal skin from healthy dogs and there is no correlation between telomerase activity in malignant tumors and in the normal skin in their proximity.
Medycyna Wet. 2006, 62 (11) 1266
odbytowych, 1 nab³oniaka gruczolakowatego torbielo-wego, 1 raka podstawnokomórkotorbielo-wego, 1 raka p³askona-b³onkowego rogowaciej¹cego, 1 czerniaka z³oliwego. Nie prowadzono ¿adnych ukierunkowanych badañ doty-cz¹cych konkretnych grup nowotworów skóry lub innych jej chorób. Pojawiaj¹ce siê w literaturze dane maj¹ jedy-nie charakter przyczynkowy i dotycz¹ pojedynczych przy-padków. Funakoshi i wsp. (4) jako przyk³adow¹ wartoæ aktywnoci telomerazy w zdrowej skórze podali wartoæ poni¿ej 1 U/2 µg bia³ka. Natomiast Yazawa (27) poda³ wartoci aktywnoci telomerazy w kilku pojedynczych przypadkach nowotworów skóry u psów.
Celem badañ by³o okrelenie aktywnoci telomerazy w wybranych, zdiagnozowanych zmianach skórnych u psów oraz ocena wartoci diagnostycznej wyników tych pomiarów.
Materia³ i metody
Materia³em do badañ by³y wycinki odgraniczonych zmian skórnych stwierdzanych u psów pacjentów ambulatoryjnych, usuwane chirurgicznie za zgod¹ w³acicieli. Zmiany skórne o charakterze odgraniczonym by³y usuwane chirurgicznie z marginesem tkanek niezmienionych. Próbki do badañ pobie-rane by³y natychmiast po wyciêciu zmiany z zachowaniem za-sad aseptyki i dzielone na dwie czêci. Jeden fragment umiesz-czany by³ w zbuforowanej formalinie w celu póniejszego badania histopatologicznego, drugi, wielkoci ziarna owsa, umieszczany by³ w ja³owej probówce okr¹g³odennej, natych-miast zamra¿any w ciek³ym azocie (196°C). Drugi wycinek by³ przeznaczony do oceny aktywnoci telomerazy w tkance. Zamro¿one wycinki przechowywane by³y w butli z ciek³ym azotem do dalszych badañ.
Wycinki tkanek do badania histopatologicznego utrwalane by³y w 4% formalinie buforowanej fosforanami. Wyniki bada-nia histopatologicznego pobranych tkanek by³y podstaw¹ do kwalifikacji zmian do poszczególnych grup nowotworów oraz dla porównania wyników aktywnoci telomerazy w tych nowotworach. Sporód zebranych przypadków, do badañ aktywnoci telomerazy zakwalifikowano 57 wycinków: 8 padków raka p³askonab³onkowego rogowaciej¹cego, 9 przy-padków czerniaka z³oliwego, 5 przyprzy-padków raka podstawno-komórkowego, 7 przypadków guza z komórek tucznych, 5 padków t³uszczakomiêsaka, 8 przypadków t³uszczaka, 7 przy-padków zapalenia skóry, 9 próbek kontrolnych.
Pomiaru aktywnoci telomerazy dokonywano testem Telo TAGGG telomerase PCR ELISA plus, firmy Roche. Zasada testu wykorzystuje schemat TRAP opracowany przez Kima i wsp. (7).
Ze wzglêdu na to, ¿e rozk³ad badanej cechy nie mia³ charak-teru normalnego, do obliczeñ statystycznych zastosowano testy nieparametryczne. Za pomoc¹ testu Kruskala-Wallisa, bêd¹cego odpowiednikiem analizy wariancji dla cech o roz-k³adzie normalnym (14), z zastosowaniem nieparametryczne-go testu Manna-Whitneya, s³u¿¹cenieparametryczne-go do badania dwóch cech niezale¿nych, oceniane by³y ró¿nice w aktywnoci telomerazy w poszczególnych rodzajach zmian skórnych (14). Porównano pod wzglêdem aktywnoci telomerazy wszystkie pary nowo-tworów. Dodatkowo pos³u¿ono siê dok³adnym testem Fishera, wykorzystywanym w przypadku ma³ej liczebnoci grup (14).
Wyniki i omówienie
redni¹ aktywnoæ telomerazy w badanych zmianach skórnych u psów oraz w skórze psów z grupy kontrolnej przedstawiono w tab. 1.
Najwiêkszy rozrzut wartoci stwierdzono w przypad-ku czerniaków i raków podstawnokomórkowych. Uwzglêdniaj¹c charakter rozk³adu aktywnoci telomera-zy w poszczególnych grupach zmian, istotnoæ ró¿nic miêdzy stwierdzanymi aktywnociami obliczonych testem Manna-Whitneya (14) przedstawiono w tab. 2. Przepro-wadzona analiza aktywnoci telomerazy w zmianach o charakterze z³oliwym oraz w pozosta³ych zmianach wykaza³a, ¿e aktywnoæ enzymu w pierwszej grupie jest istotnie wy¿sza.
W celu weryfikacji istotnoci ró¿nic pomiêdzy kon-kretnymi rodzajami nowotworów w grupie zmian o cha-rakterze z³oliwym przeprowadzono analizê aktywnoci poszczególnych przypadków, obliczaj¹c istotnoæ ró¿nic w parach nowotworów z³oliwych testami Kruskala--Wallisa oraz Spearmana. Uzyskane wyniki przedstawio-no w tab. 3 i 4. a z u g j a z d o R przLyipcazbdkaów rraendgnaia h c y n z c u t k e r ó m o k z z u G 7 27,57 y w o k r ó m o k o n w a t s d o p z u G 5 23,00 k a i n r e z C 9 24,17 y c ¹ j e i c a w o g o r y w o k n o ³ b a n o k s a ³ p k a R 8 15,75 k a s ê i m o k a z c z s u ³ T 5 18,70 a n z c y t o t p m y s a æ o n t o t s I *
Tab. 3. Porównanie aktywnoci telomerazy w zale¿noci od rodzaju guza z³oliwego testem Kruskala-Wallisa
Objanienie: * p £ 0,01 y n a i m z j a z d o R n rednia SD± Min. Max. h c y n z c u t k e r ó m o k z z u G 7 611,57 63,492 547 720 y w o k n o ³ b a n o k s a ³ p k a R y c ¹ j e i c a w o g o r 8 407,50 87,513 339 560 y w o k r ó m o k o n w a t s d o p z u G 5 192,60 49,783 111 242 k a i n r e z C 9 536,00 111,1251 374 670 k a s ê i m o k a z c z s u ³ T 5 316,40 29,134 281 345 k a z c z s u ³ T 7 117,29 18,597 0 125 e i n l a p a z a n o i n e i m z a r ó k S 7 125,57 22,112 0 158 a l o rt n o K 9 121,56 12,651 0 127 Tab. 1. Aktywnoæ telomerazy w badanych zmianach skór-nych
Tab. 2. Porównanie aktywnoci telomerazy testem Manna--Whitneya przy pomocy rang w zale¿noci od charakteru zmiany (z³oliwe/niez³oliwe) n a i m z a p u r G przLyipcazbdkaów rraendgnaia rednia SD± e w il o ³z e i n y n a i m Z 23 12,0 10,61 116,259 e w il o ³z y r o w t o w o N 34 40,5 438,53 162,340 m e z a R 57 a n z c y t o t p m y s a æ o n t o t s I 0,000(*) Objanienie: * p £ 0,01
Medycyna Wet. 2006, 62 (11) 1267
Wykazano, ¿e pomiar aktywnoci telomerazy w tkan-ce guza z³oliwego mo¿e byæ wykorzystany do czêcio-wego ró¿nicowania zmiany z³oliwej, z wyj¹tkiem czer-niaka i guza z komórek tucznych oraz guza podstawno-komórkowego i t³uszczakomiêsaka. W przypadku tych dwóch par ró¿nice miêdzy wynikami aktywnoci telo-merazy by³y statystycznie nieistotne. W grupie zwierz¹t ze zmianami o charakterze niez³oliwym oraz w wycin-kach skóry psów z grupy kontrolnej aktywnoæ telome-razy nie ró¿ni³a siê istotnie. Wyniki odnonych obliczeñ przedstawiono w tab. 5.
Porównanie aktywnoci telomerazy i analiza istotno-ci ró¿nic w grupie zmian niez³oliwych i skórze psów klinicznie zdrowych dokonane w poszczególnych parach testem Spearmana przedstawiono w tab. 6.
Analiza wewn¹trzgrupowa pozwoli³a na ucilenie obserwowanych wczeniej zale¿noci. Okaza³o siê, ¿e istotne ró¿nice wykazano jedynie w odniesieniu do gru-py zapaleñ skóry w porównaniu ze skór¹ zdrow¹. Mimo i¿ rednie wartoci aktywnoci telomerazy w tkance t³usz-czaków i skórze zdrowej ró¿ni³y siê znacznie, to du¿y rozrzut wartoci w obu grupach sprawi³, ze nie wykaza-no miêdzy nimi istotnych ró¿nic.
Liczba nowotworów skóry u psów, w których ozna-czano aktywnoæ telomerazy jest stosunkowo niedu¿a i ogranicza siê do kilku przypadków niejednorodnych morfologicznie (4, 27). Yazawa (27), badaj¹c aktywnoæ telomerazy w zmianach nowotworowych u psów, stwier-dzi³ w 16 przypadkach ró¿nych zmian (skóry dotyczy³o zaledwie 5 przypadków) aktywnoæ enzymu w zakresie od 4 do 924 U/2 µg bia³ka, za u 5 zdrowych osobników stanowi¹cych kontrolê nie wykaza³ obecnoci telomera-zy. Z przeprowadzonych przez tego autora badañ wyni-ka, ¿e aktywnoæ telomerazy stwierdzano zarówno w no-wotworach niez³oliwych, jak i z³oliwych. Podobne ba-dania przeprowadzone u ludzi w wybranych nowotwo-rach skóry wskaza³y na bardzo szeroki zakres stwierdza-nych aktywnoci enzymu w takich samych
histologicz-nie zdiagnozowanych zmianach. Dodatkowym utrudnieniem by³y tak¿e czêsto sprzeczne informa-cje odnonie do stwierdzanych zale¿noci (3, 16, 24). Podobnie jak w badaniach przeprowadzonych przez Boldriniego (3) u ludzi, w badaniach w³as-nych u psów aktywnoæ telomerazy by³a istotnie wy¿sza w przypadkach raka p³askonab³onkowego ni¿ w guzach podstawnokomórkowych. W bada-niach w³asnych aktywnoæ telomerazy w przypad-ku raka p³askokomórkowego wynosi³a rednio 399 U/µg bia³ka, we wszystkich badanych przypadkach by³a podwy¿szona.
W przypadku guzów podstawnokomórkowych we wszystkich badanych zmianach stwierdzono podwy¿szon¹ aktywnoæ telomerazy, za rednia wartoæ wynios³a 212,6 U/µg bia³ka. U ludzi Tay-lor (25) wykaza³ podwy¿szon¹ aktywnoæ telome-razy w 73 sporód 77 przypadków raka podstaw-nokomórkowego. Nowotwory wykorzystane w ba-daniach w³asnych by³y w zaawansowanym stadium klinicznym i prawdopodobnie dlatego, w odró¿nie-niu od innych doniesieñ (3, 16, 24), wszystkie wy-kazywa³y wysok¹ aktywnoæ telomerazy. Fakt ten mo¿e stanowiæ potwierdzenie doniesieñ mówi¹cych o zwi¹zku aktywnoci telomerazy i stadium klinicznego guza (9).
Najwy¿sz¹ aktywnoæ telomerazy w badaniach w³as-nych stwierdzono w guzach z komórek tuczw³as-nych. red-nia wartoæ wynosi³a 612,5 U/µg bia³ka, a wysokie war-toci aktywnoci telomerazy stwierdzano we wszystkich badanych próbkach. U ludzi rozrost komórek tucznych ma inny charakter ni¿ u psów (18). Na skórze pojawia siê najczêciej w postaci ³agodnej zmiany w wieku dzie-ciêcym i zanika w okresie dorastania (18). Prawdo-podobnie w zwi¹zku z tym, ¿e nie stanowi powa¿nego problemu zdrowotnego, nie zosta³y opublikowane ¿adne badania dotycz¹ce pomiaru aktywnoci telomerazy w gu-zie z komórek tucznych skóry u ludzi. U psów guz
r ó w t o w o n I IInowotwór asyIsmtopttnootycæzna istOoctennoaci h c y n z c u t k e r ó m o k z z u G Guzpodstawnokomórkowy 0,004 ** h c y n z c u t k e r ó m o k z z u G Czerniak 0,314 n..i h c y n z c u t k e r ó m o k z z u G rRoagkopw³aacsikeoj¹ncayb³onkowy 0,003 ** h c y n z c u t k e r ó m o k z z u G T³uszczakomiêsak 0,004 ** y w o k r ó m o k o n w a t s d o p z u G rRoagkopw³aacsikeojancayb³onkowy 0,003 ** y w o k r ó m o k o n w a t s d o p z u G T³uszczakomiêsak 0,371 n..i y w o k r ó m o k o n w a t s d o p z u G Czerniak 0,003 ** k a i n r e z C rRoagkowp³aacsikeoj¹ncayb³onkowy 0,018 * k a i n r e z C T³uszczakomiêsak 0,003 ** y w o k n o ³ b a n o k s a ³ p k a R y c ¹ j e i c a w o g o r T³uszczakomiêsak 0,016 * Tab. 4. Wyniki korelacji aktywnoci telomerazy w parach nowotwo-rów z³oliwych
Objanienie: ** p £ 0,01; * p £ 0,05; ni nieistotne
Tab. 5. Porównanie aktywnoci telomerazy testem Kruskala--Wallisa w grupie zmian niez³oliwych i w skórze zdrowej
i k n a k t j a z d o R Liczbaprzypadków redniaranga e i n e l a p a Z 7 16,36 k a z c z s u ³ T 7 12,64 a l o rt n o K 9 18,11 m e z a R 231 a n z c y t o t p m y s a æ o n t o t s I 0,117(NS) Objanienie: NS nieistotna
Tab. 6. Wyniki korelacji aktywnoci telomerazy w parach zmian niez³oliwych i skóry zdrowej
a k n a k t I IItkanka asyIsmtopttnootycæzna Ocenaistotnoci e i n e l a p a Z Skórazdrowa 0,027 * T³uszczak 0,155 NS k a z c z s u ³ T Skórazdrowa 0,079 NS Objanienie: * istotna; NS nieistotna
Medycyna Wet. 2006, 62 (11) 1268
komórek tucznych stanowi powa¿ny problem onkologicz-ny (15), jednak¿e równie¿ w przypadku tego gatunku zwierz¹t brak jest doniesieñ dotycz¹cych aktywnoci te-lomerazy. Uzyskane w badaniach wyniki s¹ po raz pierw-szy publikowane i mog¹ stanowiæ podstawê ustalenia wartoci referencyjnych.
Czerniaki analizowane w badaniach w³asnych stano-wi³y drug¹ grupê o najwy¿szej redniej aktywnoci telo-merazy po guzach z komórek tucznych. Wynosi³a ona 536 U/µg bia³ka. Wszystkie próbki czerniaków wykazy-wa³y podwy¿szon¹ aktywnoæ telomerazy i jest to wynik bardzo zbli¿ony do rezultatów badañ Taylora. Wyniki te potwierdzaj¹ wysok¹ z³oliwoæ tego nowotworu.
We wszystkich przypadkach t³uszczakomiêsaków stwierdzono podwy¿szenie aktywnoci telomerazy w tkance guza rednia wartoæ wynios³a 316 U/µg bia³-ka. Badania w³asne u psów wskaza³y, ¿e zachowanie te-lomerazy w przypadku omawianych nowotworów jest podobne jak u ludzi (17).
W zmianach o charakterze niez³oliwym wykorzysta-nych do oceny aktywnoci telomerazy, wartoci by³y istot-nie ni¿sze. W przypadku t³uszczaków rednia wartoæ aktywnoci telomerazy wynios³a zaledwie 7 U/µg bia³ka i nie ró¿ni³a siê istotnie od rednich wartoci uzyskanych w przypadku zapaleñ skóry (25,6 U/µg bia³ka) oraz skó-rze klinicznie zdrowych psów pochodz¹cych z grupy kon-trolnej (2,3 U/µg). Ponadto w dwóch przypadkach t³usz-czaków i dwóch zmian zapalnych w ogóle nie stwier-dzono aktywnoci telomerazy. Doniesienia o aktywnoci enzymu w skórze zdrowej s¹ stosunkowo czêste u ludzi. Ueda (26) wykaza³, ¿e w czêci przypadków nie zmie-nionej nowotworowo skóry aktywnoæ telomerazy by³a podwy¿szona. W szczególnoci dotyczy³o to komórek warstwy podstawnej, a wiêc obszaru o stosunkowo naj-wiêkszej aktywnoci proliferacyjnej. Na tej podstawie wysnuto wniosek, ¿e u ludzi komórki naskórka podob-nie jak komórki macierzyste s¹ wyj¹tkiem od regu³y mówi¹cej o braku aktywnoci telomerazy w komórkach somatycznych (10, 13). W badaniach w³asnych okaza³o siê, ¿e równie¿ u psów mo¿na wykazaæ aktywnoæ telo-merazy w zmianach nienowotworowych oraz skórze kli-nicznie niezmienionej, przy czym stwierdzane wartoci s¹ bardzo niskie.
Analiza statystyczna uzyskanych wyników wykaza³a, ¿e na podstawie aktywnoci telomerazy mo¿na ró¿nico-waæ zmiany niez³oliwe od z³oliwych, co jest zgodne z licznymi doniesieniami dotycz¹cymi badañ telomerazy u ludzi (24, 26). Przeprowadzone badania stanowi¹ roz-szerzenie nielicznych obserwacji dotycz¹cych psów (4, 11, 27). Ponadto, co dotychczas nie by³o przedmiotem badañ, wykazano istnienie pewnych zale¿noci pomiê-dzy rodzajem nowotworu z³oliwego i wartociami aktywnoci telomerazy w jego tkance. Fakt ten stwier-dzono porównuj¹c statystyczne ró¿nice w wartociach aktywnoci telomerazy w parach nowotworów z³oli-wych. Wyj¹tkiem by³y czerniaki i guzy z komórek tucz-nych oraz t³uszczakomiêsaki i guzy podstawnokomór-kowe. Miêdzy tymi parami nowotworów brak by³o istot-nych ró¿nic w aktywnoci telomerazy.
Na podstawie przeprowadzonych badañ mo¿na stwier-dziæ, ¿e pomiar aktywnoci telomerazy w tkance guza pozwala na ocenê jego charakteru i jest dodatkowym wskanikiem rozszerzaj¹cym informacje uzyskane w ba-daniu histopatologicznym.
Pimiennictwo
1.Balcom J. H., Keck T., Warshaw A. L., Antonio B., Graeme-Cook F., Fernandez del Castillo C.: Telomerase activity in periampullary tumors correlates with aggressive malignancy. Ann. Surg. 2001, 234, 344-350.
2.Bednarek A., Chu Y.: Telomerase and cell proliferation in mouse skin papillo-mas. Mol. Carcinog. 1997, 20, 329-331.
3.Boldrini L.: Evaluation of telomerase in non-melanoma skin cancer. J. Mol. Med. 2003, 11, 607-611.
4.Funakoshi Y., Nakayama H., Uetsuka K., Nishimura R., Sasaki N., Doi K.: Cellular proliferative and telomerase activity in canine mammary gland tumors. Vet Pathol. 2000, 37, 177-183.
5.Greider C. W., Blackburn E. H.: Telomery, telomeraza i rak. wiat Nauki 1996, 4, 34-40.
6.Hiyama E., Gollahon L., Kataoka T.: Telomerase activity in human breast tumors. J. Natl Cancer. 1996, 88, 1161-1172.
7.Kim N. W., Piatyszek M. A., Prowse K. R., Harley C. B., West M. D., Ho P. L., Coviello G. M., Wright W. E., Weinrich S. L., Shay J. W.: Specific assocition of human telomerase activity with immortal cells and cancer. Science 1994, 266, 2011-2015.
8.Malicka E., Piusiñski W., Sendecka H., Bielecki W., Osiñska B., Lenartowicz--Kubrat Z.: Nowotwory psów stwierdzane w badaniach anatomopatologicznych w latach 1985-1993. Medycyna Wet. 1996, 52, 103-106.
9.Martin De Las Mulas J., Millan Y., Ruiz-Villamor E., Bautista M. J., Rollon E., Espinosa De Los Monteros A.: Apoptosis and mitosis in tumors of the skin and subcutaneous tissues of thr dog. Res. Vet. Sci. 1999, 66, 139-146.
10.Matthews P., Jones C. J.: Clinical implications of the telomerase detection. Histopatol. 2001, 38, 485.
11.Nasir L., Devlin T., Mckevitt T., Rutteman G., Argyle D.: Telomer lenghs and telomerase activity in dig tissues: a potential model to study human telomer and telomerase biology. Neoplasia 2001, 3, 351-359.
12.Novak K. D.: Telomeres and telomerases in cancer. AACR Special Conf. San Francisco 7-11.12.2002, 32-39.
13.Ogoshi M., Le T., Shay J. W., Taylor R. S.: In situ hybridization analysis of the expression of human telomease RNA in normal and pathologic conditions of the skin. J. Inv. Derm. 1998, 110, 818-823.
14.Olech W., Wieczorek M.: Zastosowanie metod statystyki w dowiadczalnictwie zootechnicznym. Wyd. SGGW, Warszawa 2002, 35-36.
15.Patnaik A. K.: Canine cutaneous mast cell tumor: morphological grading and survival time in 83 dogs. Vet. Pathol. 1984, 21, 601-605.
16.Saretzki G., Ludwig A., von Zglinicki T., Runnenbaum I. B.: Ribozyme-media-ted telomerase inhibition induces immediate cell loss but not telomere shorte-ning in ovarian cancer cells. Cancer. Gene. Ther. 2001, 8, 827-834.
17.Schneider-Stock R.: High telomerase activity and high HTRT mRNA expres-sion differentiate pure mixoid and mixoid/round-cell liposarcomas. J. Cancer. 2000, 89, 63-68.
18.Schneider-Stock R.: Telomeric lengths and telomerase activity in liposarcomas. Mol. Carcinog. 1999, 24, 144-151.
19.Schumacher U.: Lectin-binding studies of human skin mastocytoma. Histochem. J. 1989, 21, 44-46.
20.Sendecka H., Malicka E., Piusiñski W., Bielecki W., Krawiec M., Osiñska B., Sobczak M.: Nowotwory u zwierz¹t w badaniach diagnostycznych Zak³adu Anatomii Patologicznej Wydzia³u Weterynaryjnego w Warszawie w latach 1987--1996. I Konf. Nauk.: Onkologia weterynaryjna. Postêpy w diagnostyce i tera-pii. Olsztyn 4-5.09.1997, s. 67-70.
21.Shay J. W., Zou Y., Hiyama E., Wright W. E.: Telomerase and cancer. Hum. Mol. Genet. 2001, 10, 677-685.
22.Siwicki J. K.: Telomery i telomeraza w procesach rozwoju nowotworów. Nowo-twory 1997, 47, 483-497.
23.Spangler E., Rogers K., Thomas J., Pusteyovsky D., Boyd S., Shippen D.: Telomerase enzyme activity as a diagnostic tool to distinguish effusions of malignant and bening origin. J. Vet. Med. 2000, 14, 146-150.
24.Sulaimon S., Kitchell B., Ehrhart E.: Immunohistochemical detection of mela-noma-specific antigens in spontaneous canine melanoma. J. Comp. Pathol. 2002, 127, 162-168.
25.Taylor R. S., Ramirez R. D., Ogoshi M.: Detection of telomerase activity in malignant and nonmalignant skin conditions. J. Invest. Dermatol. 1996, 106, 759-765.
26.Ueda M.: Telomerase in cuteneous carcinogenesis. J. Dermat. Sci. 2000, 23, 37-40.
27.Yazawa M., Okuda M., Setoguchi A.: Measurment of telomerase activity in dog tumors. J. Vet. Med. Sci. 1999, 61, 1125-1129.
28.¯mudzka M., Micuñ J., Lechowski R.: Ocena przydatnoci metody TRAP do pomiaru aktywnoci telomerazy w nowotworach skóry u psów. Medycyna Wet. (w druku).
Adres autora: dr Magdalena ¯mudzka, ul. Niemirowska 1 m. 27, 02-921 Warszawa; e-mail: madzia.zuk@wp.pl
