Prorok Daniel w jaskini lwów na reliefie z En Samsam w Golanie Interpretacja przedstawienia

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA ARCHAEOLOGICA 24, 2004 P a w e ł S z k o l u ł P R O R O K D A N IE L W JA S K IN I L W Ó W NA R E L IE F IE Z EN S A M SA M W G O L A N IE IN T E R P R E T A C JA P R Z E D S T A W IE N IA 1. WPROWADZENIE

W śród wielu zabytków , które w o statnich kilkudziesięciu latach o d k ry to w czasie bad ań w ykopaliskow ych na terenie G o lan u , do najciekaw szych i zarazem najbardziej kontrow ersyjnych należy bazaltow y o rto s ta t z reliefem po dłuższej stronie, zakończony rzeźbą lwa (ilustr. 1). O rto stat ten znaleziono

Ilustr. 1. Relief przedstawiający proroka Daniela w jaskini lwów, na bazaltowym ortostacie: IV—VI w. Wymiar: 2,14 x 0,39 x 0,30 m. Muzeum Archeologiczne w Kacrin. Fot. autora

w miejscowości E n Sam sam , a obecnie znajduje się w M uzeum A rch eo -logicznym G olan u , w K acrin. Jego centralny m otyw stanow i ludzka postać stojącą w pozycji o ra n ta pom iędzy lwami, cała zaś scena jest flankow ana przez dw a orły.

W ioska En Sam sam to w tórne miejsce użytkow ania bazaltow ego bloku. Ja k wielu badaczy sądzi, pierw otnie związany był z sy n agogą1. T am służył on praw dopodobnie jak o baza pod pomieszczenie na Torę, za czym przemawia przód o kształcie lwa (ilustr. 4 )z. W związku z tym , że w E n Sam sam nie stw ierdzono do tej pory istnienia żadnego budynku kultow ego z czasów starożytnych, za miejsce pochodzenia tego zabytku należałoby uznać synagogę zn a jd u ją cą się w jednej z pobliskich m iejscow ości3. N a jb ard ziej p ra w -d o p o -d o b n a jest tu wieś E n N a sh u t, leżąca zale-dwie w o-dległości 1 km , będąca w czasach późnoantycznych ważnym ośrodkiem rolniczym 4. W ruinach tej wioski znaleziono fundam enty synagogi, skąd o rto sta t m ógł poch o d zić5. N ie jest łatw o jednoznacznie określić czasu pow stania tej synagogi, ja k i bazalto w eg o bloku. N a po d staw ie w ykopalisk p rz ep ro w a d zo n y ch n a obszarze G olan u , stw ierdzono zniszczenia niektórych m iejscowości w IV w. n.e., p ra w dopodobnie w czasie pow stania G allusa w 351 r., albo po jednym z trzęsień ziemi. Jednakże później miejscowości te odbudow yw ano, a w śród nich E n N a sh u t6. Z. M a ’oz, któ ry prow adził tam b a d a n ia archeologiczne um iejscaw ia pow stanie synagogi z En N a sh u t w połow ie V w., a w VI w.,

1 Z. Ilan, Eretz ha-Golan, Tel Aviv 1969; s. 185-186; R. Hachlili, Ancient Jewish Art and Archaeology in the Land o f Israel, Leiden, New York, Köln 1988; s. 173, Fig. IX, 2; R. Hachlili, Late Antique Jewish Art from the Golan, „Journal of Roman Archaeology” 1995, vol. 14, s. 202-203, Z. Ma’oz, The Art and Architecture o f the Synagogue o f the Golan, [w:] Ancient Synagogues Revealed, Jerusalem 1981, s. 111-112.

2 Fragmenty rzeźb lwów o podobnym przeznaczeniu znaleziono na terenie kilku synagog w Galilei: E. W. Goodenough, Jewish Symbols in the Greco-Roman Period, Korazin, Kafamaum i Kafr Baram, New York 1953-1968, Vol. 6. s. 29 n.; R. Hachlili, Ancient Jewish Art [...] o f Israel, s. 321-323). Poza Palestyną, lwy flankujące tabernakulum są obecne w synagodze w Sardes (R. Hachlili, Ancient Jewish Art and Archaeology in the Diaspora, Leiden, New York, Köln 1988, s. 384; A. Seager, The Synagogue at Sardis, [w:] Ancient Synagogues..., s. 178-184), Lwy strzegące pomieszczenie na Torę występują także na mozaice w Beth Alfa (M. Avi Yonah, A rt in Ancient Palestine, Jerusalem 1981; s. 283-383).

3 Istnieje przypuszczenie, że w En Samsam istniała gmina chrześcijańska, która zadomowiła się tam w drugiej połowie IV w. Patrz R. C. Gregg, D. Urman, Jews, Pagans and Christians in the Golan Heights, Greek and Other Inscriptions o f the Roman and Byzantine Eras, New York 1995.

4 Tak uważa na przykład Z. M a’oz, The Art..., s. I l l , p. 1.

5 Patrz tamże, s. 108-109; archeologiczny opis tej miejscowości przedstawia D . Urman [w:] Ancient Synagogues, Historical Analysis and Archaeological Discovery, eds. D. Urman, P. V. M. Flesher, Leiden, New York, Köln 1995, s. 439^447.

6 Jest to opinia D. Urmana; patrz: D. Urman, Golan. A profile o f a region during the Roman and Bvzantine periods, BAR Oxford 1995, s. 384.

wedle jego opini, została o n a o d now iona po jednym z trzęsień ziem i7. N a podstaw ie b ad ań terenow ych bazaltow y o rto sta t z reliefem będący p rz ed -m iote-m niniejszego stu d iu -m , -m o żn a więc d a to w a ć o gólnie od drugiej połow y IV do końca VI w .8

N iem ałe kontrow ersje w śród naukow ców w zbudza in terp retacja p rz ed -staw ienia n a tym reliefie. Jedni łączą ją ze słynną histo rią p ro ro k a D aniela w jaskini lwów, za czasów perskiego k ró la D ariusza, inni nato m iast tw ierdzą, że nie sposób d o k o n ać tak jednoznacznej interpretacji tej sceny i nie p o d ają w sum ie żadnego logicznego w ytłum aczenia tego, co w y o b raża9.

B iorąc pod uw agę powyższe p ró b y interpretacyjne i p o przeanalizow aniu reliefu w świetle analogii ikograficznych, głównym celem a u to ra artykułu będzie odczytanie jego treści w kontekście biblijnym o ra z in terp retacja m otyw ów w apckcie sym bolizm u. In terp retacja ta będzie obejm ow ać głów ną scenę reliefu, m otyw lwów oraz zagadkow y elem ent dw óch orłów . A nalogie ikonograficzne reliefu będą dotyczyć sztuki judaizm u o raz sztuki w czesno-chrześcijańskiej, często zawierającej w swoim repertuarze tzw. sceny zbawcze, o p arte na w ydarzeniach biblijnych10.

W sztuce wczesnochrześcijańskiej m otyw p ro ro k a D aniela w jaskini lwów zyskał szczególną popularność. W yrazem tego było um ieszczanie go na ścianach rzym skich katak u m b , na reliefach sarkofagów , a tak że n a reliefach w niektórych kościołach w schodnich. Z jaw isko to będzie om ów ione w ostatniej części artykułu.

7 Tamże; Z. M a’oz, En Nashul - 1, [w;] The New Encyclopaedia o f Archaeological Excavations in the Holy Land, ed. E. Stern, vol. 3, [w j. hebrajskim] Jerusalem 1993, s. 1201; t e n ż e , En Nashut 2, [w:] The New Encyclopaedia o f Archaeological Excavations in the Holy Land, ed. E. Stern, vol. 2, New York, Jerusalem 1993, s. 412.

" Datowanie to jest związane z założeniem, że ortostat z En Samsam mógł pochodzić pierwotnie z synagogi w En Nashut. Wedle opinii Ma’oza, En Nashut zostało opuszczone pod koniec VI lub na początku VII w.

4 Z. Ilan interpretuje tę scenę jako wyobrażenie Daniela wśród lwów (Z. Ilan Eretz ha-Golan s. 185-86), a w innej publikacji jako „prawdopodobnie” przedstawiające Daniela w jaskini lwów (Z. Ilan, The Synagogue and the Study House at Meroth, [w:] Ancient Synagogues..., s. 278). Hachlili natomiast widzi trudność w takiej interpretacji ze względu na obecność lwicy z lwiątkiem (R. Hachlili, Late Antique..., s. 202-203). Zdaniem autora tej publikacji, motyw lwicy z lwiątkiem nie zaprzecza odczytaniu tej sceny jako reprezentującej jedną z historii życia Daniela, niemniej posiada on tutaj znaczenie symboliczne związane z ideą życiodajnej płodności i niewinności. M a’oz również podwarza „danielową” interpretację tego przedstawienia powołując się na rzekomy brak tego typu analogii (Z. Ma’oz, The Art..., s. 111). W dalszej części tego artykułu przedstawione zostaną jednak analogie do tego reliefu, zarówno ze sztuki judaizmu, jak i sztuki wczesnochrześcijańskiej. Pomogą one leż ujrzeć to przedstawienie w głębszej, symbolicznej perspektywie.

10 Oprócz sceny z prorokiem Danielem wśród lwów, są to sceny przedstawiąjace m. in.: ofiarowanie Izaaka, trzech młodzieńców w piecu ognistym, historię Jonasza, arkę Noego, uratowanie Mojżesza z wód Nilu, przejście przez Morze Czerwone oraz sceny cudów z Nowego Testamentu.

2. OPIS RELIEFU. FUNKCJA BAZY POD POMIESZCZENIE NA TORE

R elief z En Samsam przedstaw ia w centralnej scenie człow ieka z szeroko podniesionym i rękam i o n ienaturalnie dużych dłoniach (ilustr. 2). Jego ra m io n a są uniesione asym etrycznie, głowa jest m ała i zao k rąg lo n a, a na biodrach i nogach spoczywają krótkie spodenki owinięte szerokim i wypukłym pasem . P o stać ta jest ustaw iona frontalnie, a jej p raw a dłoń spoczyw a na głowie lwa. f b & + « :

w.Jľ

Ал-!?-ÉÉ

йлй*'

' •* •*

■

ПР'* Vr* Ä í T’ J

Ш ММшшШяг ßwSiSid

гшшш.

М Я

ł

Ilustr. 2. Centralna część reliefu przedstawiająca proroka Daniela wśród lwów. Muzeum Archeologiczne w Kacrin. Fot. autora

Lew stojący po prawej ręce człow ieka w yróżnia się dużym i rozm iaram i, praw ie d orów nując m u swoją w ysokością. G łow a lwa niem al d o ty k ając a człow ieka jest długa, w ąska i zakończona łukow atym i pasm am i szerokiej grzywy. Jego długi ogon o p ad a ku dołow i, zaw ijając się aż pod brzuch. N ogi lwa są silnie wygięte do przodu, tw orząc w m iejscu kolan niem alże k ą t prosty.

S tojąca po przeciwnej stronie ludzkiej postaci lwica, m a dużo m niejsze rozm iary. Jej w ąska głowa jest uniesiona do góry, a szeroka grzyw a o p ad a

półkoliście na tułów . K ończyny lwicy są rów nież wygięte d o p rzodu, jej ogon jest krótszy od o g o n a lwa, za d arty do góry i opadający na jej grzbiet. Pod brzuchem lwicy naznaczonym licznymi sutkam i, uczepione zostało grzbietem ku dołow i i w odw rotnym do niej kieru n k u - m ałe lw iątko ssące jej m leko.

P o sta ć człow ieka z lw am i jest o to c z o n a przez d w a orły zw rócone głowam i do śro d k a. Są one ujęte z profilu, w przeciwieństwie d o swoich k o rp u só w , nóg i skrzydeł w y obrażonych fro n ta ln ie . U w agę zw raca tu schematyzm form y wszystkich części ciała. Skrzydła orłów m ają trapezoidalny kształt, a sam o ich upierzenie jest rów nież schem atycznie ułożone. Orzeł stojący po lewej stronie reliefu trzym a w dziobie kiść w inogrona, skierow aną ku środkow i sceny (ilustr. 3). K ształt w inogrona jest stylizow any na ow alny wieniec. O ro sta t jest uszkodzony, orłow i po prawej stronie sceny b rakuje jednej nogi oraz części skrzydeł.

Ilustr. 3. Fragment reliefu z orłem trzymającym w dziobie kiść winogrona. Muzeum Archeologiczne w Kacrin. Fot. autora

R elief n a kam iennym bloku z G o lan u charakteryzuje płaski sposób opracow ania. Jego poszczególne elem enty zostały uform ow ane sztyw no, schem atycznie i są pozbaw ione w zupełności plastycyzm u i natu ralizm u typow ego dla sztuki klasycznej. C harakterystyczny w tym przedstaw ieniu

jest frontalizm postaci ludzkiej i orłów . Ciekawe jest tu także ułożenie kończyn obu lwów. Są one wyraźnie wygięte ku przodowi, tworząc w kolanach niem al k ą t p ro sty 11.

N astęp n ą cechą tego przedstaw iena jest asym etria form y. Polega o n a na tym, że wszystkie m otywy występujące po obu stronach człowieka, stanowiące-go um ownie jej środek, znacznie różnią się od siebie i są asymetryczne. Jest to ju ż widoczne w ułożeniu ram ion głównego b o h atera i różnej wielkości jego dłoni, w odm iennej wielkości lwów wynikającej ze zróżnicow ania płci oraz w innym kształcie każdego z orłów. Głow a lwa została ułożona prostopadle do podłoża, natom iast głowa lwicy jest podniesiona d o góry. Również ich grzywy są do siebie niepodobne, a ogon lwicy jest zadarty do góry - w przeciwieństwie d o lwa, u któ reg o jest on zawinięty d o dołu. Wreszcie lw iątko uczepione brzucha m atk i nadaje tej scenie cechy znacznej odm ienności, podkreślając asym etrie obrazu. Z kolei różnice w ukształtow aniu orłów polegają przede wszystkim na innym uform ow aniu ich upierzenia. U ptaka znajdującego się po lewej stronie reliefu jest ono ułożone w szereg łukow atych i przypom inających łuski, zachodzących na siebie zagłębień. N atom iast u orła znajdującego się po praw ej stronie, upierzenie składa się z p ro sto k ątn y ch i kw adratow ych płytek wzajemnie zachodzących na siebie. Również korpus orła stojącego za lwicą jest bardziej ow alny od orła znajdującego się za lwem. T en ostatni trzym a też w dziobie gałązkę w inogrona - czego nie m a jego p o p rz ed n ik 12.

R elief z m uzeum w K acrin zdradza w yraźne ślady użycia białej farby n a pow ierzchni poszczególnych m otyw ów , a także ślady czerw onego k oloru fcirby na pozostałej części bazaltow ego bloku. Użycie tych kolorów m ogło m ieć zam ierzony cel, polegający na wzajem nym ich kontraście.

Powyżej opisane cechy stylistyczne i form alne, tak ie jak: frontalizm , asym etria form y oraz schem atyzm i abstrakcyjność stylu są typow e dla sztuki Bliskiego W schodu okresów : rzym skiego i w czesnobizantyjskiego, a także dla sztuki orientalnej od jej zarania. Są one także charakterystyczne dla sztuki tw orzonej w tam tym czasie na obszarze G o la n u , świadcząc o silnych wpływach ośrodków artystycznych z Syrii i N a b a te i13. P o d obne przykłady reliefów o wyżej wym ienionych właściwościach w ystępują rów nież w innych m iejscach Palestyny. S potkać je m ożna na przykład n a sarkofagach nekropoli w Beth Shearim , w zachodniej G alilei14.

11 Podobne ułożenie nóg posiada lew na reliefie z Umm el Qanatir, z Golanu. Jesl to stara, orientalna konwencja przedstawiania zwierząt w ruchu znana z Suzy, z ceramiki Tell Halaf, oraz widoczna na pieczęciach z Kapadocji (M. Avi Yonah, Art..., s. 54, fig. 7, p. 10-13).

12 R. Hachlili uważa z kolei, że orzeł dziobie i je tu kiść winogrona. Patrz R. Hachlili, Lata Antique..., s. 203.

13 Patrz M. Avi Yonah, Art..., 1981, dwa pierwsze rozdziały: Oriental Elements in the Art o f Palestine in the Roman and Byzantine Periods i Oriental Art in Roman Palestine.

B azaltow y o rto sta t z En Sam sam służył n ajpraw dopodobniej ja k o baza pom ieszczenia na T orę. Z a ta k ą in terpretacją przem aw ia jego przód o torsie lwa, pełniący funkcję a p o tro p a ic z n ą 15. W tym przypadku, po drugiej stronie aediculi m usiała także znajdow ać się baza z rzeźbą lwa tw o rząca p arę z tą pierwszą, a poniew aż się o n a nie zachow ała, nie wiemy, czy była rów nież o zd obiona reliefem 16.

O becność pierwszego reliefu na ortostacie podtrzym ującym pom ieszczenie na T o rę m a istotny wpływ n a interpretację jego przedstaw ienia. W iąże się ona z funkcją sam ego przybytku przechow ującego Słowo Boże, przybytku będącego najświętszym miejscem synagogi17. Stąd baza pod pom ieszczenie na T o rę, zakończona z p rzodu torsem lwa, m a sym boliczne znaczenie zw iązane zarów no z „podtrzym yw aniem ” , ja k i „ o c h ro n ą ” . N a to m iast treść i ukryta sym bolika przedstawienia zdobiącego bazę aediculi m oże bezpośrednio wypływać z c h a rak teru i natury Biblii.

3. INTERPRETACJA PRZEDSTAWIENIA NA RELIEFIE

Przedstaw ienie na reliefie bazaltow ego bloku z E n Sam sam jest właściwie jedyną kom pozycją w sztuce G olanu, k tó ra w yobraża rzeczywistą, historyczną oraz jednocześnie sym boliczną scenę18. Z tego względu, jej in terp retacja pow inna zostać d o k o n a n a zarów no na podstaw ie literatury biblijnej i a p o -kryfów , ja k i literatury rabinicznej (T alm ud, M idrasze) o raz m istycznej (np. kabalistyczna księga Z ohar). In terp retacja ta będzie obejm ow ać zarów no całą scenę, ja k i poszczególne jej elem enty, czyli: cen traln ą po stać człow ieka - o ra n ta , lwa i lwicę z m ałym lw iątkiem , orły stojące po ich obu stro n ach , w raz z ow alną kiścią w inogrona.

N aukow cy piszący wcześniej o tym reliefie przyjm ują dw ie różne postaw y o d n o śn ie d o odczy tan ia jego treści. N iek tó rzy z nich zajm ują pozycję agnostyczną, tw ierdząc, że niem ożliwa jest jednoznaczna i o stateczna jej interpretacja - zarów no w aspekcie historycznym , ja k i alegorycznym . T ak uw aża na przykład R. H achlili czy Z. M a ’o z 19. Inni badacze, ja k Z. Ilan, odczytują tę scenę ja k o d obrze znaną z Biblii historię p ro ro k a D aniela,

15 Patrz przyp. 2.

,<s Powyższa rekonstrukcja aediculi zostala zaczerpnięta z R. Hachlili Ancient Jewish Art [...] o f Israel, fig. 24.b.

17 Patrz J. R. Branham, Vicarious sacrality: Temple Space in Ancient Synagogues, [w:] Ancient Synagogues..., s. 319-345; E. W. Goodenough Jewish Symbols..., R. Hachlili, Ancient Jewish Art. [...] o f Israel.

18 Patrz, Z. Ma’oz, The art..., S. 11. 19 Patrz przyp. 8.

k tó ry w czasach perskiego k ró la D a riu sza (521-485 r. p .n .e.), został w rzucony do jaskini lw ów 20.

W tym artykule, a u to r będzie p róbow ał odnieść się d o tych dw óch przeciw staw nych sobie opinii. Jego głównym celem będzie też ustalenie, czy n a reliefie z m uzeum w K a crin znajdą się w ystarczające przesłanki i dow ody na to, by go zinterpretow ać ja k o scena z Księgi p ro ro k a D aniela, wzbogacona o znaczenie symboliczne.

4. MOTYW I SYMBOLIKA CZŁOWIEKA - ORANTA WŚRÓD LWÓW

Ilistoria proroka Daniela w jaskini lwów

W edle szóstego ro zd ziału K sięgi D a n iela, w czasach rz ąd ó w k ró la D ariusza, D aniel był jednym z trzech zw ierzchników nad jego potężnym królestw em . G dy je d n a k w ładca postanow ił ustanow ić D an iela jedynym wezyrem nad całym im perium , pozostali dwaj w spółrządcy i satrapow ie zdecydow ali się u knuć spisek przeciw ko niem u. W ykorzystując to, że D aniel czcił jedynie Boga Izraela, ludzie ci nakłonili k róla D ariu sza d o w ydania edyktu zabraniającego w ciągu trzydziestu dni zanoszenia p róśb i m odlitw d o innych bogów i ludzi, niż sam w ładca M edów i Persów . K a rą za złam anie zakazu m iało być w rzucenie winowajcy d o jask in i z lwam i. K ró l D a riu sz dał sie nam ów ić d o w ydania tego edyktu, jed n ak że nie odw iodło to D aniela od oddaw ania czci Bogu przez zanoszenie d o N iego m odlitw trzy razy dziennie, w kierunku Jerozolim y. Jego w rogow ie spodziew ali się tego i czyhali n a okazję, żeby go przyłapać w trakcie m odlitw y, a potem pow iadom ili o tym fakcie króla.

D ariu sz zw iązany nieodw ołalnością swojego praw a, pom im o że darzył p ro ro k a d u żą życzliwością, nie m ógł uczynić niczego, ażeby przeszkodzić w rzuceniu go d o jaskini z lwam i. R ozkazał on więc um ieścić D aniela w jaskini, p o czym zapieczętow ał jej wejście sw oją pieczęcią. P otem król przez całą noc nie spał, pościł i nie współżył z nałożnicam i. R ankiem pobiegł śpiesznie d o jaskini, niepew ny czy jeszcze ujrzy tam D an iela żywego:

Gdy [król] byl blisko jaskini, wolał do Daniela głosem pełnym bólu. „Danielu, sługo żyjącego Boga, czy Bóg, któremu służysz tak wytrwale, mógł cię wybawić od lwów?” Wtedy Daniel odpowiedział królowi: „Królu, żyj wiecznie! Mój Bóg posłał swego anioła i on zamknął paszczę lwom; nie wyrządziły mi one krzywdy, ponieważ On uznał mnie za niewinnego; a także wobec ciebie nie uczyniłem nic złego” . Uradował się z tego król i rozkazał wydobyć Daniela z jaskini lwów; nie znaleziono na nim żadnej rany, bo zaufał swojemu Bogu21.

20 Z. lian, Eretz ha-Golan.

21 Dn 6, 21-24 Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań-Warszawa 1980 (dalej: Biblia Tysiąclecia). Wszystkie cytaty biblijne w tym artykule pochodzą z tego przekładu Pisma Świętego.

Po tym w ydarzeniu, król kazał rzucić n a pożarcie lwom oskarżycieli D aniela w raz z ich rodzinam i. A następnie wydał o n d ek ret d o w szystkich n aro d ó w 22.

N a koniec czytam y, że przez całą resztę swojego życia p ro ro k D aniel żył w pom yślności zarów no za czasów p an o w an ia k ró la D ariu sza, ja k i k ró la C yrusa.

W wersji apokryficznej h isto ria D an iela została o p isan a w czternastym rozdziale Księgi D a n ie la23. W przeciwieństwie d o relacji z szóstego ro z -działu, czas tej historii jest zw iązany z panow aniem jednego z k rólów babilońskich. D ow iadujem y się z niej, że p ro ro k a D a n ie la o sk a rż o n o o uśm iercenie węża, którego czcili Babilończycy, w konsekw encji czego w rzucono go do jaskini z lwami. T am jed n ak D aniel nie został przez nie p o ża rty , lecz przez sześć dni przebyw ał w śród lw ów bez ża dnego pożyw ienia. P o upływie tego czasu Bóg posłał do D a n ie la p ro ro k a H a - b a k u k a z Ju d ei, k tó reg o an io ł przeniósł za w ierzch głowy. H a b a k u k przyniósł m u polew kę z chleba, a w ręczając ją pow iedział, że je st to p o k arm przysłany przez B oga. P odczas gdy D a n iel spożyw ał posiłek, anioł zaniósł p ro ro k a H a b a k u k a z pow rotem d o Judei. Siódm ego d n ia d o jaskini przyszedł król, aby opłakiw ać D aniela. K u sw ojem u zasko-czeniu zobaczył on tam p ro ro k a żywego, po czym zaw ołał donośnym głosem:

Wielki jesteś, Panie, Boże Daniela, i nie ma żadnego boga oprócz Ciebie24.

N astępnie, król kazał wrzucić do jaskini wszystkich oskarżycieli D aniela, któ rzy zostali natychm iast pożarci przez lwy.

Prorok Daniel a człowiek wśród lwów. Symbolika rąk

P o stać człow ieka stojącego w śród lwów na reliefie z E n Sam sam m oże się bez większych trudności skojarzyć z osobą p ro ro k a D a n ie la 25. Jego ręce są uniesione w geście m odlitw y. T a poza o ra n ta przy p o m in a o uśw ięconym ch arak terze życia p ro ro k a. P o znalezieniu się w jaskini D aniel, dzięki swojej

22 Dn 6, 26-28: „Wasz pokój niech będzie wielki! Wydaję niniejszym dekret, by na całym obszarze mojego królestwa odczuwano lęk i drżenie przed Bogiem Daniela. Bo On jest Bogiem żyjącym i trwa na wieki. On ratuje i uwalnia, dokonuje znaków i cudów na niebie i na ziemi. On uratował Daniela z mocy lwów” .

23 Dn 14, 23-42. 24 Dn 14, 41.

25 W przypadku reliefu z En Samsam jest to jedyna możliwa interpretacja dokonana na podstawie tradycji biblijnej. Bliższa analiza tego zabytku ujawni pod jego ikonograficzną warstwą symboliczne znaczenie poszczególnych motywów, jak i całości.

Ilustr. 4. Rekonstrukcja aediculi - pomieszczenia na Torę z ortostatem zawierającym relief wyobrażający proroka Daniela wśród lwów, prawdopodobnie z synagogi w En Nashut

Ź r ó d ł o : R. Hachlili, Ancient Jewish Art and Archaeology in the Land o f Israel Leiden 1988, s. 173.

wierze i m odlitw ie, zwyciężył przez Boską interwencję w postaci anioła - lwy i śmierć.

Z astan aw iająca w tej scenie jest sam a praw a ręka o ra n ta poło żo n a n a paszczy lwa. Przypom ina ona o tym, co powiedział Daniel królowi Dariuszowi, że „anioł, posłany przez Boga zam knął paszczę lw om ” (D n 6, 23). U znając to zdanie za przenośnię należałoby p o trak to w a ć tę rękę ja k o sym bol Boskiej interw encji26. D aniel w obliczu czyhającej śmierci m odli się, od d ając swoje życie Bogu i całkowicie zdaje się na Niego. Bóg w swojej m iłości i wierności posyła anioła, który ratuje p ro ro k a pozbaw iając lwy ich m ocy. Ten zbawczy a k t sym bolizuje p ra w a ręk a człow ieka p o ło żo n a n a głowie zw ierzęcia i zakryw ająca jego oczy. R ęka ta jest więc symbolem zbaw ienia, w przeci-wieństwie d o lewej ręki, wyrażającej m odlitw ę i wiarę. G est o ra n ta stał się

26 Patrz M. Lurker, Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań 1989, s. 197-198, wraz z bibliografią do hasła „ręka” .

zatem jednocześnie sym bolem wiary i zbaw ienia27. W ażna tu taj m oże być nienaturalnie d u ża wielkość jego dłoni (lewa dłoń jest np. większa od samej głowy) o ra z to, że ręka człow ieka zakryw a oczy lwa, pozbaw iając go niejako siły w idzenia i działania.

M oc lwa została unicestw iona przez nad p rzy ro d zo n ą siłę, ale stało się to dzięki wierze D aniela i jego oddaniu się Bogu. F enom en ten w yrażają obie ręce człow ieka, a jego m odlitew na poza jest z jednej strony p o zą rzeczywistą, a z drugiej strony n ab iera o n a sym bolicznego ch a rak teru . M am y tu taj d o czynienia ze starożytnym sym bolem ręki, rów nież często używanym w Biblii, gdzie m. in. symbolizuje ona B oską interwencję i ocalenie, a uniesiona w geście o ra n ta - w yraża m odlitw ę i w iarę28.

P raw a ręka sym bolizująca wybawienie od śmierci, naw iązuje do praw icy Bożej chroniącej swoich w ybranych przed niebezpieczeństwem . T a k Bóg chronił Izraela przed w ojskam i fa rao n a w czasie w ędrów ki przez M orze C zerw one do Ziemi O biecanej. Śpiewał o tym M ojżesz z Izraelitam i:

Uwielbiona jest potęga prawicy Twej, Panie; prawica Twa, o Panie, starła nieprzyjaciół29.

N a to m iast w K siędze M icheasza i jej fragm encie trak tu jący m o Reszcie J a k u b a i przyszłym K rólestw ie M esjańskim czytam y:

Ręka Twoja zatriumfuje nad Twymi wrogami i wszyscy nieprzyjaciele Twoi będą wycięci30.

W celu d o k o n an ia ja k najtrafniejszej interpretacji reliefu z E n Sam sam , jego analiza p o w in n a zostać d o k o n a n a w szerokim k o ntekście innych przedstaw ień D aniela w śród lwów, zarów no w sztuce judaizm u ja k i w sztuce w czesnochrześcijańskiej.

Symbolika przedstawienia „Daniela w jaskini lwów” w sztuce i tradycji judaizmu

O prócz reliefu n a ortostacie z E n Sam sam w G olanie, analogiczne w yobrażenia p ro ro k a D aniela w jaskini lwów, chociaż częściowo zachow ane,

27 Orant (od łac. orare modlić się) - w sztuce antycznej, późnoantycznej i wczesnochrześ-cijańskiej postać przedstawiona w geście modlitewnym. Patrz Mala encyklopedia kultury antycznej, Warszawa 1983. Postacie orantów były szczególnie popularne w rzymskich katakum-bach, gdzie ukazywały ludzi świętych wolnych od wszelkiego niebezpieczeństwa i przedstawionych w błogosławionym spokoju ludzi zbawionych. Prorok Daniel jako orant został wyobrażony na mozaice synagogi N a’aran w południowej Palestynie. Patrz przyp. 29.

28 Patrz J. C. Cooper, An Illustrated Encyclopaedia o f Traditional Symbols, London 1978; hasło „ręka” .

29 Księga Wyjścia 15, 6. 30 Księga Micheasza 5, 8.

w ystępuje n a m ozaikach synagog w N a ’a ran - w południow ym Izraelu (ilustr. 5) oraz praw d o p o d o b n ie w H o rv at Susiya, w G olanic.

W przeciwieństwie do om awianego wyżej, były one opatrzone inskrypcjam i z imieniem D aniela.

Ilustr. 5. Rysunek mozaiki przedstawiającej Daniela w jaskini lwów z inskrypcją jego imienia oraz słowem”szalom”. V-VI w. Synagoga w N a’aran w płd. Izraelu

Ź r ó d ł o : Jak do ilustr. 4, s. 294-295.

W synagodze w N a ’a ra n m o zaik a u k az u ją ca D a n ie la w śród lwów została um ieszczona pom iędzy panelam i przedstaw iającym i zodiak i pom ie-szczenie na lo r ę 31. D aniel stoi tam w pozycji o ra n ta pom iędzy dw om a lwam i, z których jeden m a ogon opuszczony, drugi zaś ogon podniesiony. Pom iędzy prorokiem a lwem stojącym po jego lewej stronie znajduje się hebrajska inskrypcja zaw ierająca imię: „D an iel” i słowo: „sz alo m ” . M o z a ika ta została pow ażnie uszkodzona przez ikon o k lastó w 32. Z postaci D a -niela zachow ały się jed y n ie ręce, lwom zaś b ra k u je głów i przednich korpusów , a u jednego z nich — przednich nóg. P orów nując tę m ozaikę do reliefu z G o lan u , oprócz inskrypcji, odróżnia się o n a brakiem lw iątka i orłów.

Niewiele natom iast zachow ało się z m ozaiki n ajpraw dopodobniej p rz ed -staw iającej scenę z D anielem w śród lwów, umieszczonej w zachodniej części synagogi w Ilo rv a t Susiya33. T am stopień zniszczenia jest ta k wielki, że z całości zachow ał się jedynie fragm ent inskrypcji z dw om a ostatnim i literam i im ienia p ro ro k a - „[....] el” .

31 Patrz P. Hachlili, Ancient Jewish Art [...] o f Israel, s. 294-295.

32 Chodzi tu o ikonoklastów islamskich, usuwających przedstwienia zwierząt i ludzi zarówno z zabytków judaizmu, jak i chrześcijaństwa. Oficjalny edykt w tej sprawie został wydany przez kalifa Jazyda II w 721 r. Patrz Y. Tsafrir, The Byzantine Setting and its Influence on Ancient Synagogue, [w:] The Synagogues in Late Antiquity, ed. L. I. Levine, Jerusalem 1987.

33 R. Hachlili, Ancient Jewish Art [...] o f Israel, s. 295; J. Gutman, Ancient Synagogues. The State o f Research, New York 1981, s. 126; Z. Ilan, The Synagogue..., s. 278.

Powyższe przykłady w ystępow ania m otyw u D an iela w jaskini lwów świadczą o tym , że był on obecny niejednokrotnie w sztuce ju d aizm u . N iektórzy badacze interpretują to w yobrażenie jak o rodzaj „sceny zbawczej” , gdzie sam p ro ro k sym bolizuje człow ieka ocalonego od śmierci przez Boga, a także m oże stanow ić typ całego n aro d u Iz rae la34.

A nalogiczny d o tej sceny jest m otyw zaczerpnięty z historii ofiarow ania Izaaka przez A b rah am a, znajdujący się n a zachodniej ścianie synagogi w D u ra E u ro p o s35. Z kolei, n a m ozaice z synagogi w Beth A lp h a interw encja Boża została w yobrażona za pom ocą ludzkiej ręki wynurzającej się z chm ury. Jej m otyw stanow i więc pew ną pararelę d o symbolicznej ręki człow ieka zam ykającego paszczę lwa n a reliefie z En Sam sam . P odobnie ja k A nioł Pański zapobiegł śm ierci D a n ie la w paszczach lwów, ta k od w ió d ł on A b ra h am a od ofiarow ania swojego syna, w skazując m u w jego zastępstw ie baran a zaplątanego w krzakach. W obu tych przypadkach „ręk a” symbolizuje więc B oską interw encję i ocalenie przed śmiercią. Z tym , że w pierwszym p rzypadku Boska „ ręk a O p atrzności” została w yrażona za p o m o cą ręki sam ego p ro ro k a 36.

Lew jako biblijna metafora wrogów. Mesjańska symbolika lwa

M etafo ry czn e odniesienia d o lw a ja k o sym bolu w rogów człow ieka i Iz rae la są za w arte w wielu P salm ach i księgach p ro ro k ó w S tarego T e sta m e n tu 37. W Psalm ie 7 czytamy:

Panie, Boże mój, do Ciebie się uciekam; wybaw mnie i uwolnij od wszystkich prze-śladowców, by kto - jak lew - mnie nie porwał i nie rozszarpał, gdy zabraknie wybawcy38.

34 Patrz E. W. Goodenough, Jewish Symbols..., vol. 2, s. 129. Prorok Daniel jako typ Izraela zostanie omówiony w 5 podrozdziale tej pracy. Patrz też A. Ovadiah, A rt o f the Ancient Synagogues in Israel, [w:] Ancient Synagogues..., s. 310.

35 E. W. Goodenough, Jewish Symbols..., vol. 9; Dura Europos, ed. M. I. RostovzelT, New Heaven 1928; C. H. Kraeling, The Synagogue.The Excavations at Dura Europos, New Heaven, 1956.

36 Jak pisze В. Goldman, scena ofiarowania Izaaka (akedah) jest biblijnym symbolem absolutnego posłuszeństwa człowieka woli Bożej i najwyższą próbą jego wiary. Patrz B. Goldman, The Sacred Portal. A Primary Symbol in Ancient Jewish Art, Detroit 1966, s. 54. E. Goodenough natomiast uważa, że istotnym łącznikiem pomiędzy sceną z Danielem wśród lwów z mozaiki w N a’aran, a wyobrażeniem ofiary Abrahama z synagogi w Beth Alpha jest występujące na nich słowo „szalom” - „pokój” . Słowo to ma podkreślać symboliczną wymowę obu tych przedstawień, jako „scen zbawczych”, „scen ocalenia” czy scen symbolizujących zwycięstwo nad śmiercią - w której uczestniczy Bóg i człowiek; patrz przyp. 31.

31 Patrz Psalmy: 7, 2-3; 10, 9; 17, 12; 22, 13, 21; 57, 4; 58, 6; Ks. Iz 50, 29; Jr 50, 17, 44; 51, 38; J 1,6; Na 2,11-13; 1 P 5, 8.

w P salm ie 57, pow stałym w czasie ucieczki D a w id a przed królem Saulem , napisał on:

Pośrodku lwów spoczywam, co pożerają synów ludzkich. Ich zęby to włócznie i strzały, a język ich niby miecz ostry39.

P orów nanie wrogów Izraela do lwów znajduje się również w innych miejscach P ism a Świętego, ja k np. w Księdze Jerem iasza40.

Spośród wielu innych znaczeń jak ie p osiada w Biblii sym bolika lwa, w arto odnotow ać, że sam Bóg Jahw e w swoim m ajestacie, wszechm ocy i grozie został poró w n an y d o k róla zw ierząt41.

I a o statn ia sym bolika m a swoje odniesienie d o interpretacji historii D aniela w tradycji rabinicznej. Sam D aniel, podobnie ja k D aw id, pochodził z plem ienia Judy, co jest o tyle istotne, że sym bolem tego ostatniego był lew42. W M idraszu R ab b ah h istoria D aniela została więc w ytłum aczona w ten sposób, że p ro ro k został w ybaw iony od lwów, poniew aż się m odlił d o Boga, K tó ry jest porów nany w Biblii do „lw a” . Z kolei, D aniel ja k o członek szczepu Ju d y był rów nież w przenośni „lw em ” . Jedno ze zdań M idraszu ujm uje to w następujący sposób:

Niech więc Lew (Bóg) przybędzie i uratuje lwa (Daniela) z paszczy Iwa43.

W tradycji biblijnej rów nież M esjasz m iał pochodzić z ro d u D aw ida, a więc z pokolenia Ju d y 44. D la niektórych tradycji rabinicznych, Ju d a Lew stał się sym bolem sam ego M esjasza na podstaw ie błogosław ieństw a p atria rch y Ja k u b a , jakiego on udzielił Judzie i m esjańskiej obietnicy w nim za w arte j45. B łogosław ieństw o p a tria rc h y m oże dotyczyć za ró w n o k ró la D aw ida, ja k i Tego, K tórego jest on prototypem - M esjasza4«.

38 Ps 57. 5.

Jr 50, 17. „Zbłąkaną owcą był Izrael, lwy polowały na nią. Jako pierwszy pożerał go król asyryjski, teraz zaś jako ostatni, Nabuchodonozor, król babiloński, połamał mu kości”

41 Patrz: Ez 22, 25; Jr 25, 30; Iz 31, 4; J 3, 16; Oz 11, 10. 42 Rdz 49, 9.

43 E. W. Goodenough, Jewish Symbols..., p. 451; Babylonian Talmud, ed. I. Epstein, London 1935, Berakolh, 3 a, b; Midrash Rabbah, ed. I. Epstein, London 1939, Song o f Songs

III, X, 4. ’

44 Patrz Iz 11, 1 n.

Rdz 49, 10-11: „Nie zostanie odjęte berło od Judy, ani laska pasterska spośród kolan jego, aż przyjdzie ten, do którego ono należy i zdobędzie posłuch u narodów! Przywiąże on swego osiołka w winnicy i żrębię oślę u winnych latorośli. W winie prać będzie swą odzież, i w krwi winogron - swą szatę. Będą mu się iskrzyły oczy od wina, a zęby będą białe od mleka”.

40 E. W. Goodenough, Jewish Symbols...; L. Ginzberg, The Legends o f the Jews, Philadelphia 1909, vol. 2, s. 143; vol. 5, s. 367, p. 388. Ogólną problematykę Mesjasza w judaizmie opisuje J. Neusner, Messiah in Context, Philadelphia 1984.

W ocenie E. G o o d en o u g h a, sym bolika lwa ja k o M esjasza nie była szczególnie p o p u larn a w sztuce i tradycji starożytnego ju d a iz m u 47.

W chrześcijaństw ie z kolei, pow yższa sym bolika jest dość w yraźna, ja k np. w K siędze A pokalipsy, gdzie C hrystus został p o rów nany d o „L w a z p okolenia Ju d y ” 4S.

W racając do reliefu z G o lan u i interpretacji jego sym boliki, należałoby jeszcze p rz estu d io w ać p ro b lem , czy p ro ro k D a n ie l w śró d lw ów m oże sym bolizow ać Izrael, a także stanow ić typ M esjasza - n a podstaw ie biblijnej idei m esjanizm u. W tym celu niezbędna będzie analiza przejaw iania się historii D an iela w sztuce i tradycji wczesnochrześcijańskiej. Z anim to jed n ak nastąp i, najpierw zaprezentow any zostanie fenom en sym boliki lw a i orła oraz m otyw u w inogron w sztuce judaizm u.

5. MOTYW LWÓW I ICH SYMBOLIKA. ANALOGIE ZE SZTUKĄ ANTYCZNĄ

C złow iek n a reliefie z G o lan u stoi w otoczeniu dw óch lwów. Lew po jego praw ej ręce to duży samiec, dorów nujący m u niem al sw oją w ysokością. Paszcza lwa znajduje się bard zo blisko głowy człow ieka, ta k ja k b y m iała ją za chwilę pożreć. Jednakże d u ża dłoń poło żo n a na głowie lwa nie pozw ala m u tego uczynić. Lew na tym reliefie przedstaw ia więc z jednej strony rzeczywistego lwa, który znajdow ał się w jask in i, d o której został w rzucony p ro ro k D aniel, w głębszym zaś znaczeniu - lew sym bolizuje tu niebezpieczeństw o i zagrożenie śm iercią49.

W przeciwieństwie do lwa, któ ry u osabia agresję i niebezpieczeństw o, lw ica sto jąca po lewej ręce człow ieka nie stanow i d la niego ża dnego zagrożenia. Jej głowa wygięta do tyłu w ydaje się zajm ow ać obserw acją lw iątka, k tó re uczepione jej brzucha ssie m leko. A uniesiony ogon lwicy p odk reśla jej pozytyw ne i niegroźne dla człow ieka nastaw ienie. K o n tra st pom iędzy lwem a lwicą sp ro w a d za się więc do tego, że ten pierw szy w yraża zagrożenie śm iercią - na przekór lwicy em anującej m acierzyństw em i m a tc z y n ą tro sk ą . Je st to więc w yraźny k o n tra s t pom iędzy śm iercią a życiem. Śm iercią, ja k a czeka człow ieka w paszczy lw a, a życiem danym lw iątku przez lwicę i nieustannie podtrzym yw anym przez jej życiodajny p o k a rm 50.

41 E. W. Goodenough, Jewish Symbols... 48 Ар 5, 5.

40 Patrz przyp. 36; M. Lurker, Słownik obrazów..., hasło „lew” .

50 Relief lwicy z ssącym lwiątkiem został znaleziony w Qusayyibe, w Golanie. Patrz R. Hachlili, Late Antique..., s. 203. Patrz także hasła: „mleko” i „ssanie” w J. C. Cooper, An Illustrated Encyclopaedia..., i hasło „mleko” w M. Lurker, Słownik obrazów...

W tym przyp ad k u praw a ręka człow ieka panuje nad lwem, a tym sam ym nad śm iercią, natom iast lewa ręka uniesiona w geście m odlitw y i błogosław ieństw a - znajduje się po pozytywnej stronie tej sceny, czyli po stronie życia. R ęka p ro ro k a błogosławi życie i m acierzyństw o, chw aląc życiodajną m oc Stwórcy.

Sam o lw iątko m oże tu taj rów nież sym bolizow ać niew inność, w tym p rzypadku niew inność p ro ro k a D aniela niesłusznie skazanego n a śm ierć51. N atom iast ssanie przez lw iątko m leka z piersi lwicy — m atk i m oże w yrażać czerpanie życiodajnego, duchow ego p o k arm u , jak i stał się udziałem p ro ro k a, dzięki jego wierze i miłości do B oga52.

Oswojenie lwa przez człow ieka p o siad a swoje analogie d o niektórych przedstaw ień na sarkofagach typu lenos. Przykład tego typu przedstaw ienia znajduje się na sarkofagu z k atak u m b y T o rlo n ia, k tórego jeden z końców zdobi figura lwa w zaprzęgu, m iażdżącego w swej paszczy m łodego k o n ia 53. O b o k lwa stoi człowiek. Jed n ą rękę opiera on n a grzbiecie lwa w geście panow an ia, d ru g ą zaś wznosi do góry w charakterze błogosław ieństw a lub m odlitw y. W yobrażenia lwów w uprzęży lub lwów osw ajanych przez ludzi, k tó re w ystępują n a tych sarkofagach, posiadają szczególną wymowę. W edle opinii belgijskiego badacza F. de R uyta, sym bolizują one śm ierć ułas-kaw ioną i ujarzm ioną przez B oską m iłość i m o c 54. O krucieństw o i srogość śmierci, niczym okrucieństw o i srogość lwa, zostają okiełznane przez potęgę wiecznego życia i nieśm iertelności, k tó ra w zaśw iatach staje się udziałem zm arłych.

6. MOTYW I SYMBOLIKA ORŁÓW

N astępny w ażny m otyw na reliefie z m uzeum w K acrin stanow ią orły flankujące scenę z człowiekiem i lwami. G łow y orłów są zw rócone do ś ro d k a sceny, tak jak b y się jej uw ażnie przyglądały. Orzeł stojący po lewej stronie trzym a w swoim dziobie gałązkę w inogrona u form ow aną w kształcie w ieńca (ilustr. 3). Przyglądając się tej scenie m o żn a odnieść w rażenie, że orły pełnią tutaj funkcję och ro n n ą i opiekuńczą. O prócz ułożenia głów, w yrażają to zwłaszcza szeroko ro zp o starte skrzydła obrazujące w świetle biblijnej sym boliki - duchow e i opatrznościow e schronienie55.

51 Patrz J. C. Cooper, An Ilustraled Encyclopaedia..., hasło „dziecko” . 52 M. Lurker, Słownik obrazów..., i. C. Cooper, An Illustrated Encyclopaedia... 53 E. W. Goodenough, Jewish Symbols..., vol. 2, s. 42, vol. 3, s. 831, vol. 6, s. 31 n. 54 Tamże, vol. 6, s. 77; F. de Ruyt, Etudes de symbolisme funéraire, „Bulletin de l’Institute Historique Beige de Rome” 1936, vol. 17, s. 169-175.

55 Metafora skrzydeł jako środka Boskiej ochrony występuje np. w niektórych Psalmach. Patrz przyp. 78.

M otyw orłów, podobnie ja k m otyw lwów, był bardzo popu larn y w sztuce judaizm u okresu późnoantycznego i wczesnobizantyjskiego. Orły występowały często na fryzach i n ad prożach wielu synagog, zw łaszcza z terenów G alilei i G o lan u . Były one tam w yobrażane pojedynczo lub w p arach , otaczając wieńce i niekiedy trzym ając w swoich dziobach węże56. O becność m otyw u orłów została także stwierdzona w środku synagog - na reliefach dekorujących fryzy, kolum ny i bazy pom ieszczeń n a T orę, a także na niektórych m o za-ik a c h 57. Częste w ystępow anie tego m otyw u w sztuce G o lan u , d o której należy o rto stat z En Sam sam , m o żn a wytłumaczyć, w dużej m ierze, wpływem ośrodków artystycznych z Syrii i N a b a te i58.

P odobnie ja k inne elem enty ze sztuki pogańskiej, k tó re przeniknęły do sztuki judaizm u, rów nież m otyw orła i jego sym bolika stanow i praw dziw e wyzwanie dla badaczy zajm ujących się tą sztuką. W śród nich od daw na toczy się spór dotyczący problem u sym bolicznego znaczenia tych m otyw ów 59. W zw iązku z tym m o żn a sobie zadać pytanie: ja k ą w artość sym boliczną m ają orły na reliefie z E n Sam sam ?

A by na nie odpow iedzieć należy przestudiow ać sym boliczne znaczenie orłów w kontekście sceny przedstaw iającej człow ieka w śród lwów, in ter-pretow anego ja k o p ro ro k D aniel. D o k o n a ć tego trzeba o pierając się na sym bolice orła w Biblii i jej apokryfach, ja k i n a tradycji rabinicznej i m istycznej judaizm u. D odatkow ej analizy w ym agać będzie także m otyw i sym bolika kiści w inogrona, trzym anego w dziobie przez jednego z orłów .

Symbolika orła w Biblii, apokryfach oraz w tradycji judaizmu

O tym , że orzeł stanow i istotny m otyw w literaturze biblijnej, m oże przekonać się każdy jej uważny czytelnik. Symbolika orła jest tam nieodłącznie

se Patrz R. Hachlili, Arcient Jewish Art [...] of Israel, s. 208, rys. 46 a-d, s. 332-335. 57 Tamże, s. 208.

59 Powyższy fenomen opisuje M. Avi Yonah, Art..., s. 283-383; Z. M a’oz, Synagogues o f the Golan, [w:] Jewish Art in the Golan, ed. R. Hachlili, Hajfa 1987, Ciekawe przykłady sztuki z Hauranu zawarte są w M. Dunand, Mission archéologique au Djebel Druze. Le Museć de Soueida, Paris 1934.

59 Patrz: E. W. Goodenough, Jewish Symbols..., vol. 1, s. 3-32, vol. 2, s. 3-62; N. Avigad, The Beth Shearim Necropolis, vol. 3, New York 1976, s. 275-286. H. Shanks, Judaism in Slone. The Archaeology o f Ancient Synagogues, New York 1979, s. 151-161; A. Ovadiah, Art..., J. Neusner, Early Rabbinic Judaism Leiden 1975; tenże, Symbol and Theology in Early Judaism, Minneapolis 1992. Polemika z poglądami Goodenougha przypisującemu niemal wszystkim motywom z sztuki pogańskiej symboliczne znaczenie jest zawarta w: E. E. Urbach, The Rabbinical Laws o f Idolatry in the Second and Third Centuries in the Light o f Archaeological and Historical Facts, „Jsrael Exploration Journal” 1959, vol. 9, no. 3, s. 149-165; M. Smith, Goodenough's Jewish Symbols in Retrospect, „Journal o f Biblical Literature” 1967, vol. 86, s- 53-68; T. H. Gaster, Pagan Ideas and the Mind, Commentary XVII, 1954, no. 2. W przypadku sztuki z obszaru Golanu, patrz: Z. M a’oz, Synagogues..., s. 16.

zw iązana z tym , co najwyższe, najdoskonalsze, najm ocniejsze, najszybsze i najtrw alsze. A utorzy biblijni używali m etafory orła lub jego skrzydeł d o z o b ra z o w a n ia d z ia ła n ia B oga, Jeg o m o cy i O p a trz n o śc i, a ta k ż e w odniesieniu do ludzi obdarzonych przez Niego siłą i błogosław ieńs-tw em . N iekiedy porów nanie to było użyte przy opisie sądu Bożego za-rów no nad Izraelem , ja k i nad jego w rogam i. W niektórych p rzypadkach orzeł służył też ja k o sym bol Boskiego posłańca, bliskiego w swej funkcji aniołom .

Orzeł ja k o sym bol Bożej O patrzności został użyty w „H ym nie M ojżesza” z Księgi P ow tórzonego Praw a:

Jak orzeł co gniazdo swoje ożywia, nad pisklętami swoimi krąży, rozwija swe skrzydła i bierze je, na sobie samym je nosi - tak Pan sam go prowadził, nie było z nim boga obcego“ .

Odpowiedni kom entarz do powyższego tekstu znajduje się w kabalistycznej księdze Z o h ar, gdzie orzeł jest uznany za sym bol opieki i m iłosierdzia61. W innym m iejscu tej księgi, pow yższa m etafo ra została sk o m en to w an a w następujący sposób:

Nie ma w świecic drugiego stworzenia jak orzeł, który będąc całkowicie oddanym swojemu potomstwu jest zarazem srogi dla innych“ .

K o m en tarze te są świadectwem długotrw ałej tradycji w judaizm ie łączącej O p a trz n o ść B ożą z sym boliką o rła. C zęsto łączą one pow yższy cy tat z K sięgi P o w tó rzo n eg o P raw a z tekstem z księgi W yjścia, gdzie o rle skrzydła zostały użyte ja k o przenośnia Bożej opieki, m ocy - w słow ach, k tó re Bóg skierow ał d o M ojżesza pod g órą Synaj:

Tak powiesz domowi Jakuba i to oznajmisz Izraelitom: Wyście widzieli, co uczyniłem Egiptowi, jak niosłem was na skrzydłach orlich i przywiodłem was do Mnie“ .

W T alm udzie nato m iast czytam y, że w odnow ionym przyszłym świecie:

Pan uczyni skrzydła sprawiedliwych jak u orłów, i będą się oni unosić nad wodami64.

W innych znow u m iejscach Księgi W yjścia je st napisane, że to A nioł Boży prow adził i strzegł n aró d Izraela w czasie jego drogi przez pustynię,

40 Pwt 32, l i .

61 The Zohar, angielskie tłum. H. Sperling, M. Simon, London 1931, vol. 3, s. 240-241 (80a-80b).

“ Tamże, vol. 5, s. 383-384 (298b). “ Wj 19, 4.

w czym m o żn a się doszukać pew nych zw iązków pom iędzy sym boliką orła i jego skrzydeł, a postaciam i aniołów 65.

W wizji p ro ro k a Ezechiela orzeł stanow ił jed n o z czterech oblicz „isto t żyjących” znajdujących się w ew nątrz „B ożego ry d w an u ” u p o d n ó ża Bożego tro n u 66. Isto ty te przebywały rów nież w śro d k u i w około tro n u Boga opisanego w O bjaw ieniu św. J a n a 67. W tradycji rabinicznej pow stało więc p rzekonanie, że stw orzenia sym bolizujące niebiańskie istoty, k tó re zdobiły tro n Boży, czyli: orzeł, lew, byk i człowiek - należą d o najbardziej wywyż-szonych przez Boga stw orzeń n a ziem i68.

W tradycji judaizm u orzeł stanow ił zawsze sym bol siły i w ytrw ania, także przy opisie relacji łączących człow ieka z Bogiem:

Ci co zaufali Panu, odzyskują siły, otrzymują skrzydła jak orły, biegną bez zmęczenia, bez znużenia idą60.

W innych m iejscach Pism a Świętego orzeł jest sym bolem odnow y i o d -m łodzenia:

Błogosław duszo moja Pana, i całe moje wnętrze - święte imię Jego!.... On twoje dni nasyca dobrami: odnawia się twoja młodość jak u orła70.

W niektórych tradycjach żydowskich i chrześcijańskich widziano w powyższych wierszach aluzje d o sym boliki nieśm iertelności, d o p o d ań o feniksie i o życiu o rłó w 71.

W nieco innym aspekcie orzeł jak o drapieżny p tak jest m etafo rą sądu Bożego nad swoim ludem oraz nad jego w rogam i72. N a to m iast w m ow ie

65 Patrz Wj 14, 19; 23, 20-23. Odpowiedni komentarz do ostatnich wersetów znajduje się w Midrash Rabbah, ed. I. Epstein, London 1939, Exodus, rozdz. XXXII, s. 404-413.

“ Ez 1, 10. 47 Ap 4, 7.

6* Patrz The Babylonian Talmud, Hagigah, 79 (13b). “ lz 40, 31.

70 Psalm 103, 5.

71 W słynnym dziele Physiologus o mistycznej zoologii, z przełomu II i III w., jest napisane, że „kiedy orzeł się zestarzeje i oczy zajdą mu bielmem spala swoje skrzydła w wieńcu słonecznych promieni i zanurza sie trzy razy w źródle czystej wody, z której wychodzi znów odmłodzony, i unosi się w powietrze” (M. Lurker, Słownik obrazów..., hasło „orzeł”, s. 162). Patrz także: Lexikon der Christlichen Ikonographie, ed. E. Kirschbaum, Rom 1971, hasło „adler”, s. 70-76; G. Ladner, Handbuch der frühchristlichen Symbolik. Gott, Kosmos, Mensch, Wiesbaden 1996, s. 117-120; Reallexikon fü r Antike und Christentum, Stuttgart, hasło „adler”.

72 Pwt 28, 49: „Wzbudzi Pan przeciw tobie lud z daleka, z krańców ziemi podobny do szybko lecącego orła, naród którego języka nie rozumiesz”.

przeciw ko E dom ow i z Księgi A bdiasza, m otyw k ró la ptak ó w zostal użyty w sym bolice ziemskiej i kosm icznej w ysokości73.

B liska ideii aniołów jest w Biblii i jej ap o k ry fac h fu n k cja Bożego posłańca przedstaw ionego za pom ocą sym bolu orła, co odnajdujem y np. w A pokalipsie św. J a n a 74. Z kolei, w apokryficznej K siędze B arucha, orzeł został przedstaw iony ja k o Boski posłaniec d o p ro ro k a Jerem iasza i Ż ydów znajdujących się w niewoli babilońskiej. K ró l ptaków zaniósł tym ludziom list od B arucha oraz cudow ne figi, posiadające uzdrow icielską m oc. Po przybyciu do B abilonii, orzeł zaprezentow ał w szystkim zg ro m ad zo n y m sw oją b o sk ą m oc przyw racając do życia zm arłego człow ieka. W idząc to ludzie zaczęli mówić:

Czy nie jest to sam Bóg, który poprzez Mojżesza objawił się naszym przodkom na pustyni w postaci orła, a teraz znowu ukazał się nam przez tego wielkiego orła?15

Powyższy przykład znajduje swoją analogię w K siędze Ezechiela, gdzie w alegorycznej przypowieści najpierw król babiloński, a potem farao n egipski zostali w yobrażeni za pom ocą sym bolu orła. N a końcu tej alegorii sam Bóg został przedstaw iony ja k o orzeł76.

D o o trzym ania pełnego obrazu sym boliki Bożej O patrzności w Biblii, także w kontekście m etaforyki orła, ważne jest przestudiow anie sym boliki „skrzydeł” o raz ptaków ja k o takich. M otyw ptaków ja k o sym bolu Bożej O patrzności występuje np. w K siędze Izajasza77. Sym bolika skrzydeł posia-dająca opatrznościow e znaczenie została użyta w wielu P salm ach78. W sensie ikonograficznym m ogła o n a zostać zainspirow ana sztuką E giptu i M ezo -p otam ii.

Swoje związki ze sztuką orientalną m iały także cheruby stojące w M iejscu Najświętszym świątyni Salom ona, chroniące pod skrzydłami A rkę Przym ierza79. Studiując reliefy n adproży synagog udekorow ane param i orłów , a także

13 Ab 1, 1: „Choćbyś wzniósł się jak orzeł, i choćbyś między gwiazdami założył swoje gniazdo - stamtąd Ja strącę ciebie - wyrocznia Pana”.

74 Ap 8, 13: „I ujrzałem, a usłyszałem jednego orła lecącego przez środek nieba, mówiącego donośnym głosem: „Biada, biada, biada mieszkańcom ziemi wskutek pozostałych głosow trąb trzech aniołów, którzy mają trąbić”.

75 Ba IV, roz. VII, 18. The Apocrypha and Pseudoepigraphica o f the Old Testament in English, ed. R. H. Charles, Oxford 1913; E. W. Goodenough Jewish Symbols..., s. 139-142.

76 Ks. Ez 17, 22-23.

77 Iz 31, 5: „Jak ptaki latające, tak Pan Zastępów osłoni Jeruzalem, osłoni i ocali, oszczędzi i wyzwoli” .

78 Patrz Psalmy: 17, 8; 36, 8; 57, 1; 61, 4; 63, 7; 91, 4.

79 Ikonograficzne do Biblii pararele w sztuce Egiptu i Bliskiego Wschodu szeroko opisuje O. Keel. W przypadku symboliki skrzydeł patrz: O Keel, The Symbolism o f the Biblical World, New York 1978. Problematykę cherubów omawia on w Jahwe Visionen und Siegelkunst, Stuttgart 1977.

umieszczone na kapitelach kolum n i ty m p an o n ach aediculi - pom ieszczeń na T orę, m o żn a w nich w pewnym sensie d o p atrzeć się analogii, odzw ier-ciedlenia czy „e c h a ” cherubów ze św iątyni S alom ona.

W zw iązku z tym zastanaw iające jest, czy m otyw y orłów d a d z ą się bezpośrednio odnieść d o sym boliki Bożej O patrzności w ogóle. W tym kontekście należałoby o sobno rozw ażyć czy orły flankujące scenę z D a n ie-lem w śród lwów n a reliefie z E n Sam sam , sym bolizują opisane powyżej właściwości w yrażone w Biblii i jej apokryfach, i ogólnie - w tradycji judaizm u.

Symbolika orłów w aspekcie przedstawienia proroka Daniela wśród lwów

Przedstaw ienie na reliefie z En Sam sam , w którym orły flan k u ją scenę z człow iekiem w śród lw ów , tw orzy b ard zo ciekaw ą kom pozycję. Jego ce n traln ą część w yznacza p o stać człow ieka, orły zaś stan o w ią boczne elem enty asystujące części głównej. C h ara k te r tego typu kom pozycji zd rad za swoje podobieństw o do kom pozycji nadproży z synagog G alilei i G o lan u , gdzie orły z wężami lub m ałym i wieńcami w dziobach o taczają ich centralny m otyw - wieniec80. U kład kom pozycji tych n adproży p o siad a ch a ra k te r triady, p odobnie ja k n ad p ro ża wielu św iątyń z Syrii81. R ów nież kom pozycję triady posiadały cheruby stojące nad A rką Przymierza w Miejscu Najświętszym świątyni S alom ona.

W swojej naturze, orły stanow ią przeciwieństwo lwów poprzez przynależ-ność do sfery pow ietrza, do sfery nieba - podczas gdy dom inium tych o statnich stanow i ziemia. N a reliefie o rto sta tu z m uzeum w K a crin tw orzą one więc rów now agę w obec lwów, pełniąc o c h ro n n ą i o p atrz n o ścio w ą funkcję82. R o la orłów w ynika z fa k tu p o siadania przez nie określonej sym boliki, w yrażonej na k artach Biblii i w pokrew nej jej literaturze religijnej.

Specyfika tej sym boliki polega przede wszystkim na p o ró w n an iu O p a t-rzności Bożej do opieki orła nad swoim gniazdem 83. Bóg strzeże swoich

80 Patrz R. Hachlili, Ancient Jewish Art. [...] o f Israel, s. 208, rys.46 a-d, s. 332-335. 81 Patrz M. H. B. Colledge, The Art o f Palmyre, 32, fot. 12; Syrien. Von den Aposteln zu den Kalifen, ed. E. M. Ruprechtsberger 1933, s. 54, fot. 2. Symbolikę orla w sztuce Syrii szeroko opisuje F. Cumont, Le Aigle Funéraire de Hieropolis et Le Apotheose des Empereurs, [w:] Études Syriennes, Paris 1917.

82 Na jednym z nadproży umieszczonym po wschodniej stronie synagogi w Kafarnaum znajduje się relief ze śladami wyobrażeń trzech zwierząt, odczytywanych jako gryfy. Są one umieszczone po lewej stronie reliefu. W środku przedstawienia znajduje się orzeł, po jego prawej stronie widnieją ślady kolejnych trzech orłów. Interpretacja tego wyobrażenia i jego symboliki wymaga osobnego studium, niemniej zastanawiające tu może być umieszczenie orłów jako symbolu duchowej przeciwwagi dla terra animalis. Patrz H. Kohl, C. Watzinger, Antike Synagogen in Galiläa, Leipzig 1916, s. 11-12, fot. 16.

w ybranych ja k orzeł pisklęta, i nie pozw ala ich skrzywdzić. W przypadku naszego reliefu orły m o g ą więc w yrażać Bożą obecność i o p atrzn o ść wobec p ro ro k a D aniela (1). In n a rola m otyw u orłów w tym kontekście wiąże się z sym boliką o rła ja k o Bożego posłańca i anioła (2). Sym bolika ta jest w yrażona zarów no w K siędze P ow tórzonego P raw a, A pokalipsie św. Jana, ja k i w apokryficznej K siędze B aru ch a84. W p rzypadku historii D aniela, pow yższa in terp retacja nabiera dużego p raw dopodobieństw a ze względu na słow a w ypow iedziane przez p ro ro k a d o k róla D ariusza, że: „ to Bóg posłał swojego anioła, któ ry zam knął paszczę lw om ” 85.

K olejny aspekt sym boliki k róla ptaków odnosi się d o m etafory jego skrzydeł, k tóre otrzym ują ci ludzie, którzy zaufali P anu, a w życiu przyszłym wszyscy sprawiedliw i (3)H6. Skrzydła orła m ogą w tym kontekście stanow ić także synonim skrzydeł ja k o takich, będących środkiem Boskiej ochrony (4). M etafo ra ta w ystępuje np. w niektórych psalm ach i m oże naw iązyw ać d o ochronnej roli skrzydeł cherubów ze świątyni S alo m o n a87.

M otyw orłów na o rtostacie z G o lan u odnosi się wreszcie bezpośrednio d o ideii odnow y i pośrednio - nieśm iertelności, w yrażonej w Psalm ie 103: „od n aw ia się tw oja m łodość ja k u o rła ” (5). Człowiek, który zwycięża śm ierć dzięki wierze w Boga i zostaje przez Niego przepasany pasem sprawiedliwości staje się w duchow ym sensie odm łodzony i odnow iony. Jego udziałem jest d ar nieśmiertelności, dar otrzym any od Tego, który sam jest nieśmiertelny. Człowiek ten to p ro ro k D aniel, k tó ry w czasie w rzucenia d o jaskini z lwam i był ju ż w dość podeszłym wieku. D aniel w tym kontekście m oże być także figurą M esjasza, zwyciężającego śm ierć i posiadającego w swoim udziale życie wieczne.

P odsum ow ując interpretację orłów na reliefie z D anielem w jaskini lwów m o żn a w ich przypadku mówić: o sym bolu Boskiej O patrzności, sym bolu Boskiego posłańca i anioła, a w m etaforze orlich skrzydeł - sym bolu Bożego schronienia i Bożej m ocy88. Orły m ogą tutaj stanow ić także m etaforę odnow y i duchow ego odm łodzenia, o raz w głębszym sensie być sym bolem nieśm iertelności.

O sobnego om ów ienia w tym artykule wym aga n ato m iast m otyw kiści w inogrona trzym anego w dziobie przez jednego z orłów . Jego znaczenie i wszelkie m ożliwe sym boliczne konotacje zostaną przedstaw ione poniżej.

84 Patrz przyp. 70, 71. 85 Dn 6, 23.

86 The Babylonian Talmud, Sanhedrin, 618 (92b).

87 Patrz Psalmy: 17, 8; 36, 8; 57, 1; 61, 4; 63, 7; 91, 4. 1 Kri 8, 3-9. 88 Patrz 6 i 7 podrozdz. tego artykułu.

7. SYMBOLIKA WINOGRON I CZERWIENI NA RELIEFIE

Intrygujący w scenie D aniela w jaskini lwów jest m otyw w inogrona trzym anego w dziobie o rła stojącego po lewej stronie reliefu. K iść w inogrona nie p o siad a tu typow ego stożk o w ateg o k ształtu , lecz je st u fo rm o w a n a w ow alny kształt, ja k wieniec.

W inna latorośl należy d o najważnieszych m otyw ów w sztuce sakralnej i sepulkralnej Bliskiego W schodu. Była o n a zw iązana z kultam i płodności w yrażającym i się w czczeniu takich bóstw jak: D ionizos w G recji, A donis i D uszares na Bliskim W schodzie, a także wielu innych. Sym bolizujący życie, płodność, zbaw ienie i nieśm iertelność, a także krew i ofiarę - m otyw w inogrona i w konsekw encji w ina przeszedł d o ju d aizm u i chrześcijaństw a otrzym ując sym boliczne znaczenie89. P raw o M ojżeszow e zalecało ofiarow anie w ina obok b a ra n k a n a codzienną, p o ra n n ą i w ieczorną ofiarę ustaw iczną w cerem oniale św iątynnym . W Psalm ie 116, będącym dziękczynieniem uratow anego od śmierci, czytam y:

Wezmę, podniosę kielich zbawienia i będę wzywał imienia Pańskiego90.

K ielich w tym kontekście odnosi się bezpośrednio d o zbawczej sym boliki wina. W N ow ym Testam encie pow yższa idea znalazła swoje wypełnienie w sym bolice w ina ja k o zbawczej krwi Jezusa C h ry stu sa91.

W przyp ad k u reliefu z E n Sam sam , sym bolika w inogrona m oże posiad ać dualistyczny ch arak ter. Po pierwsze, wiąże się o n a z sym boliką zbaw ienia i nieśm iertelności92. W inogrono m oże tu być m etafo rą nag ro d y dla człow ieka pośw ięcającego swoje życie dla miłości i w iary93. Po drugie, w inogrono, a ściślej w ino, sym bolizując krew i ofiarę doskonale oddaje poświęcenie D a n ie la d la Boga. D aniel woli poświęcić życie, niż zaprzeć się w iary w Boga Izraela. Staje się on w ten sposób typem m ęczennika za wiarę.

89 Patrz: M. Lurker, Słownik, obrazów..., hasło „winny krzew i winne grono”, wraz z bibliografią; J. C. Cooper, An Illustrated Encyclopaedia, hasła „grapes” i „wine”; G. Ladner, Handbuch..., s. 143 i n.

90 Psalm 116, 13.

91 Patrz Mt 26,20-25; Mk 14,22-25; Łk 22,19-20.

92 W Nowym Testamencie sok z owoców winogron posiada eschatologiczne znaczenie jako napój przyszłego Królestwa Bożego. Mówił o tym Jezus do uczniów w czasie Ostatniej Wieczerzy, (Mt 26, 29).

93 Ciekawy przykład w sztuce synagogalnej, łączący motyw orła z winogronem znajduje się na reliefie wewnętrznego fryzu synagogi w Korazin, w Galilei. Przedstawia on półleżącą postać człowieka, który w jednej ręce trzyma laskę a drugą ręką sięga po kiść winogrona. Za człowiekiem stoi orzeł z rozpostartymi skrzydłami. Jest to tzw. scena zbawcza, w której wszystkie elementy mają symboliczne znaczenie. Relief z Korazin jest obecnie bardzo uszkodzony (brakuje np. kiści winogrona), a jego najlepsze zdjęcie znajduje się w: H. Kohl, C. Watzinger, Antike Synagogen..., fot. 19 f.

O w alne zaś ukształtow anie w inogrona na kształt wieńca m oże sym bolizow ać zwycięstwo nad śm iercią - poprzez cierpienie i ofiarę.

Sym bolika w ina w Biblii posiada rów nież negatyw ny aspekt zw iązany z gniewem Bożym i B oską k a rą 94.

Uważne stu d ia nad reliefem pozw alają dostrzec ślady czerw onego koloru n a jego powierzchi. Jest on n a przykład widoczny po praw ej stronic reliefu, tuż nad grzbietem lwicy. K o lo r czerwony stanow i tu zdecydow any k o n tra st wobec k o lo ru białego, pokryw ającego pierw otnie wszystkie w ypukłe m otyw y reliefu. D yskusyjne w tym p rzypadku wydaje się być uznanie jego sym -bolicznego znaczenia. Niemniej, łącząc sam ą czerwień z sym boliką wyobrażenia człow ieka w śród lwów, m o żn a dopatrzeć się celowości użycia tego k o lo ru 95.

W Biblii, oprócz innych znaczeń, czerwień sym bolizuje krew , a związek życia z krw ią został podkreślony w Księdze K apłańskiej96. Z kolei, w K siędze Izajasza ludzkie grzechy są porów nane d o szkarłatnego k o lo ru 97. N a to m iast w apokaliptycznym poem acie o pom ście Bożej z tej samej księgi, szaty karzącego Boga są poplam ione czerwienią soku w inogron sym bolizującego krew nieprzyjacielskich n aro d ó w 98.

N a reliefie z G o lan u czerw ony kolor, oprócz funkcji czysto dekoracyjnej, m ógł zostać celowo użyty w celu podkreślenia ofiary człow ieka o ra z jego triu m fu nad śm iercią99.

8. PROROK DANIEL WŚRÓD LWÓW JAKO SYMBOL IZRAELA I M ESJASZA

Studium nad reliefem z En Sam sam rodzi pytanie: czy p ro ro k D aniel, k tó ry w ciągu swojego życia był przedstawicielem n aro d u żydow skiego na w ygnaniu, m ógł w tym przypadku stanow ić symbol Izraela i jego w ielo-wiekowej walki o przetrw anie? Z a ta k ą in terpretacją przem aw ia fakt, że w samej Biblii funkcjonuje kolektyw ne oznaczenie całego n a ro d u izraelskiego ja k o jednego człow ieka, ja k o syna Bożego i syna Ja h w e 100.

94 Patrz Iz 63,1-6; Ap. 14,18-20.

95 Już w najstarszych kulturach świata, wśród wszystkich kolorów - czerwony najwcześniej posiadał symboliczne znaczenie związane z magią. Z jednej strony był on stosowany jako środek odstraszający, a z drugiej - ze względu na kolor krwi - posiadał symbolikę związaną z życiem, dlatego był używany w obrządku pogrzebowym np. na twarzach zmarłych (w postaci ugry i kredy). Patrz M. Lurker, Słownik obrazów..., hasło „czerwony”.

94 Kpł 17, 10-14. 97 Iz 1, 18. 98 Iz 63, 1-6.

99 Oprócz męczeństwa i ofiary, kolor czerwony jest także symbolem bezgranicznej Bożej miłości. Patrz M. Lurker, Słownik obrazów..., s. 39.