A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA ARCHAEOLOGICA 2, 1982
Romana Barnycz-Gupieniec
PRZEGLĄD BUDOWNICTWA DREWNIANEGO NA TERENIE SZWECJI OD OKRESU WĘDRÓWEK LUDÓW DO WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA
Zriane nam z l i t e r a t u r y przedmiotu stanow iska z zachowanymi p o z o s ta ło śc ia m i a r c h ite k t u r y drewnianej stanow ią wcale pokaźną bazę materiałową-, a l e na pewno niekom pletną. Wydaje s i ę jednak, że faktów j e s t j e s z c z e wciąż za mało, aby pokusić s i ę o u s t a l e -n i e l i -n i i rozwojowej, tz n . zmian, j a k i e następow ały w zespołach konstrukcyjnych domów. Oddziaływało na n i ą w iele czynników, t a -k ich ja -k -k lim at, warun-ki e-k o lo g ic zn e , na-kłady spo łeczn o -go spo- d a rc z e , k tó re ja k wiemy, miały niekiedy^ decydujące znaczenie g o sp o d a rc z e . Wszystkie one w pewnym określonym sto p n iu wpływały na różnorodność form budowlanych, tym niem niej wciąż mamy za mało podstaw, aby wyważyć s k a lę ic h wpływów, postaw ić l i n i ę g r a n ic z -ną pomiędzy warunkami ekologicznymi a t r a d y c ją , zapożyczeniami kulturowymi a upodobaniami jednostkowymi czy zbiorowymi, pomię-dzy postępem technicznym a modą. Problemy związane z d z ie d z in ą budownictwa były przedmiotem dociekań ju ż w ielu badaczy, wnoszą-cych co raz to nowsze przyczynki, a l e sam surowiec - drewno j e s t m ateriałem ulegającym szybkiemu rozkładowi i je g o p o z o s t a ł o ś c i stanow ią n ie łatw e zadanie i n t e r p r e t a c y jn e . Nierównomierność ro z -ł o ż e n i a faktów na poszczególnych o b ie ktach badanych drogą wyko-palisk o w ą, zawężonych wieloma aspektam i, pozwala n iek ied y ty lko na pewne u o g ó ln ie n ia , k tó re uzupełnione an alo g iam i, p r z y b l i ż a j ą nam lub u m ożliw iają r e k o n s tru k c ję . Dodatkową trudność spraw ia brak samych opracowań. Cenne ź r ó d ła p o z o s t a ją p rzez w iele l a t n ie d o stę p n e , a wyrywkowe dane n ie k ie d y są bardzo skąpe i sp rzy -j a -j ą , naszym zdaniem, nieuniknionym niedomówieniom w rekon stru k-c j i układów stru k tu ra ln y k-c h a r k-c h ite k tu r y d rew nianej.
W c e lu l e p s z e g o dokonania porównań i uwypuklenia zmian w f o r -mach budowli na t e r e n i e S zw ecji i j e j wysp O l a n d i i , G o t la n d ii we wczesnym śred n io w iecz u , nieodzownym s t a ł o s i ę s i ę g n i ę c i e do zn aczn ie s t a r s z e g o okresu i p r z y j ę c i e za p o cz ą te k o b se rw a c ji wiek V-VI ( t z n . od okresu wędrówek ludów), k tó r y j e s t pomostem łączącym k r e s napływu impulsów kręgu św ia ta śródziemnomorskiego i stanowi p o cz ą te k o k r z e p n ię c ia cech kulturowych rodzimych.
Domy spotykane w o k r e s i e wędrówek ludów (4 0 0 -5 0 0 ) w Szw ecji n a l e ż ą w w i ę k s z o ś c i wypadków do domów tzw. hallow ych, z a ło ż o -nych na p l a n i e p r o s t o k ą t a . Długość ic h wynosi od 20 do 40 m przy czym spotyka s i ę również d ł u ż s z e , dochodzące do 60 m. Szerokość z a to j e s t mniej zróżnicowana - od 8 do 10 m - co s z c z e g ó l n i e p o d k r e ś la i c h w ydłużenie. Mniej l i c z n e s ą domy k r ó t s z e , których d łu g o ś ć m ie ś ci s i ę w g r a n ic a c h od 10 do 15 m, przy s z e r o k o ś c i od 6 do 8 m. Na O la n d ii m n ie jsze domy w y stęp u ją c z ę ś c i e j , n i e -k ie d y przy j e s z c z e m n i e js z e j s z e r o -k o ś c i od 4 do 5 m. W szystkie domy zbudowane b yły na fundamentach kamiennych, w w ię k sz o śc i pochodzenia wapiennego, k tó re go to kamienia n i e brak było na tam tejszym t e r e n i e . O d d z ie le n ie od podłoża p a r t i i drewnianych domów wpływało n ie w ą tp liw ie na p r z e d łu ż e n ie żywotności domów. Bardzo c h a r a k t e r y s t y c z n a j e s t wyjątkowa j e d n o l i t o ś ć w k on stru k -c j i ś -c i a n , o g r a n i c z a j ą c a s i ę do p l e c i o n k i o b l e p i a n e j g l i n ą . Ten r o d z a j k o n s t r u k c j i rzutow ał na k o n s t r u k c ję dachu. Żatem c i ę ż a r dachu przerzucony z o s t a ł ze ś c ia n na elementy dodatkowe, odpo-w iednio mocne i t r odpo-w a łe , ja k im i były słu p y n o śn e . Zachowały s i ę l i c z n e d o łk i po słu p a c h p o z w a la ją c e w p r z y b l i ż e n i u na o k r e ś l e n i e I c h ś r e d n ic y , praw ie zawsze s p o r e j , a n ie k ie d y całk iem pokaźnych rozmiarów dochodzących do 60 cm. Słupy przew ażnie b i e g ł y w rów-n o le g ły c h dwóch rzęd ach , sp o r a d y c z n ie nawet w c z t e r e c h , wewnątrz domu, po je g o o s i d ł u ż s z e j . J a k dużą r o l ę k o n stru k cy jn ą s p e ł -n i a ł y , św iadczą -nadzwyczaj-ne z a b i e g i z m ie r z a ją c e do wyjątkowego wzmocnienia słupów. W p a r t i a c h przyziemnych o tacza n o j e d ook ol- n i e kamieniami lu b posługiwano s i ę nimi w c h a r a k t e r z e k l i n a u- trzym u jącego l e p s z ą s t a t y c z n o ś ć , n ie k ie d y s ł u ż y ł y ja k o podkłady o d d z i e l a j ą c e spód s łu p a od z i e m i. Na n ich spoczywał dach, o k tó -re g o k o n s t r u k c j i pow iedzieć możemy w o p a r c iu o a n a l o g i e e tn o g r a -f i c z n e , że m u siał być s o l i d n y , wyłożony d a r n i ą , a więc mający odpowiedni p o d k ład . Tak więc s k ł a d a ł s i ę z t r z e c h warstw pokry-c i a , wewnętrznej ze s z k i e l e t u drewnianego, wykonanego z l i s t w
i desek i zew nętrznej darn i lu b t r z c i n y . Z a p ob ież en ie z e ś l i z g i -waniu s i ę darn i czy te ż ro z rz u c e n iu t r z c i n y wymagało j e s z c z e ze-wnętrznego umocnienia i z a b e z p ie c z e n ia okapu. P o dło gi sta n o w iła warstwa u b i t e j ziemi lub g l i n y . Mniej w ię c e j pośrodku domu, po-między rzędami słupów, s t a ł o p a l e n i s k o , a l e n i e każdy o b i e k t , nawet m ieszkalny j e p o s i a d a ł . Brak p a l e n i s k , ja k wykazały póź-n i e j s z e b a d a póź-n ia , n i e o k r e ś l a ł rów nocześnie f u n k c j i domu, l e c z m iął na c e l u z a p o b ie ż e n ie pożarom. Rzadko znajdywano prymitywne p i e c e , ulokowane w s p e c ja ln y c h do tego c e lu dobudówkach. C ie k a -wym przypadkiem b yło odkryte p a l e n i s k o z dodatkową jamą, tzw. o- gniową, w k t ó r e j przechowywano ż a r . W ejścia pojedyncze znajdowa-ł y s i ę z r e g u ły w śc ia n a c h szczytowych, przy bardzo d łu g ic h do-mach po dwa, w ś c i a n i e szczy tow ej i d ł u ż s z e j lub w dwóch ś c i a -nach szczytow ych. S z c z e g ó ln ie c h a r a k t e r y s t y c z n e b y ło występowanie domów o lekko łukowato wygiętych śc ia n a c h d łu ż sz y c h , p rz e z co u- zyskiwano e f e k t pozornego zwężania s i ę boków, n asuw ający s k o j a -r z e n i a z za-rysem ł o d z i . Zastosow an ie p l e c i o n k i w śc ia n a c h u ł a t -w ia ło wykonanie k o n stru k c y jn e , a p rzy n a jm n ie j n i e n a s t r ę c z a ł o
t r u d n o ś c i , podobnie ja k w ią z a n ia dachowe i tu w sp a rte na s ł u -p a c h . J e s t e ś m y z d a n ia , że ten typ domu można p r z y j ą ć ja k o wy-b i t n i e r e g i o n a ln y , związany n ie w ą tp liw ie z dom inującą go sp o d a r-ką ta m te jsz y c h l u d z i , d l a których morze, ż e g lu g a warunkowały ic h b y t .
To ś c i s ł e pow iązanie d łu g ic h domów z go sp o d ark ą człow iek a A
w idzi M. S t e n b e r g e r w budownictwie go tlan ck im i wiąże j e z bo-g a t ą , w tym r e j o n i e , n i s k ą w e g e ta c ją lasów l i ś c i a s t y c h ( ł ą k i l i -ś c i a s t e - "Laubw iese" ). "Ł ąk i l i ś c i a s t e " b y ły podstawą i źró d -łem bogactwa d l a hodowców, d a j ą c pożywienie ludziom w p o s t a c i owoców le śn y ch i s i a n a d l a b y d ł a . Wymagało to budowania odpo-wiednio większych budowli przeznaczonych do magazynowania l i ś c i i trawy, z w ła sz c z a gdy c z ę ś ć m ie sz k a ln a znajdow ała s i ę pod j e d -nym dachem z magazynem - spich rz em .
Tak na stałym l ą d z i e , j a k i na wyspach szwedzkich w tym c z a -s i e i -s t n i e j e c h a r a k t e r zabudowy zagrodowy, obcy d l a naszych t e -renów. Zagroda, c z y l i dworzyszcze s k ła d a ł o s i ę z 3 do 5 budyn-ków, t j . budynku głównego i m niejszy ch t a k i c h , j a k s t a j n i a i
o-1 M. S t e n b e r g e r , , V o rg e sc h ich te Schweden, B e r l i n 1977, s . 310.
b o r a , magazyn lu b sp ic h rz , skupionych wokół podwórza czy p lacu , a c a ło ś ć otoczona b y ła płotem drewnianym wspartym na podłożu ka-miennym.
Następny okres v e n d elsk i (550-800) n ie p rzy n o si zasadniczych zmian w k o n st ru k c ji ś c ia n . W dalszym c ią g u fundamenty kamienne i z o l u j ą p a r t i e drewniane od p o dłoża, a słupy podtrzymują
kon-s t r u k c je dachowe. Dominuje dom d łu g i ( a l e już p i e tak ja k u- p r z e d n io ), p r z e c i ę t n i e od ok. 20 do 30 m, r z a d z i e j 40 m. Znane s ą tak że ziemianki w ystępujące w p row in cji Schonen obok budyn-ków naziemnych. Wymiary ziemianek wynoszą: długość od 2 ,5 do 9 ,5 m (m. V a l le b e r g a ) , szero k ość od 2 do 5 ,5 m. Wkopane były w ziemię na głębokość od 0 , 5 do 1,0 m. W n iektó rych odkryto ślad y po s ł u -pach d la podtrzymywania dachu. W tych, w których zn aleziono pal e n i s k a , znajdowały s i ę one z re g u ły pośrodku. Ziemianki z o k re -su v e n d e lsk ie g o , ja k i w ikiń sk ieg o , znane ze stan ow isk w Rinka- by, Glumslöv, G a rd lö sa , Löddeköpinge, Vä i Helgö, o wymiarach mniej w ięcej 4 x 4 ,5 metra przypom inają rozmiarami ch atk i o śc ian ach niewiadomej k o n s t r u k c ji , a l e u s t a l o n e j gru b o ści na o k . 15 cm. Podłogi b y ły tam wyłożone kamieniami ( b r u k ) . W trz e c h ziemiankach odkryto p ie ce kamienne (1 ,5 x 1,7 m) z n ajd u jące s i ę w n aro żn ik ach . Przy jednym z nich l e ż a ł a p ły t a kamienna wygła-dzona gó rą, k tó ra mogła słu ży ć do p ie c z e n i a . Ponadto w ystępują o k rą g łe domki o śred n icy 3 ,75 do 4 m, w których na podstawie z a -w a rto śc i st-wierdzono d z ia ł a ln o ś ć p rod uk cji m e t a lu r g ic z n e j. Czasowo ziemianki n a le ż ą do obiektów s t a r s z y c h w porównaniu z in -nymi domami zna-nymi z tego stan ow isk a, a wykona-nymi z obrobione-go drzewa.
Okres w ikińsk i (8001050) przy n o si wyraźne zmiany w k on stru -k c ja c h domów p rzez wprowadzenie nowych te c h n i-k . Występuje o g ó ln i e teln d eln cja do zm ln iejsz aln ia s i ę wymiarów poszczególlnych obiek -tów, p o ja w ia ją s i ę domy o wymiarach od 4 do 6 mx 2 , 5 do 5 m ana-l o g i c z n i e do znanych z kontynentu eu rop ejsk iego .. Domy d łu ż sz e wprawdzie j e s z c z e i s t n i e j ą , a l e mają zdecydowanie ju ż p o d zia ły na iz b y , na c z ę ść m ieszkaln ą i przeznaczoną d la celów go spo dar-czych (H e lg ö ) . Zachował s i ę jedn ak, z poprzedniego ok resu, wpra-wdzie n ie zawsze stosowany, trad y cy jn y sposób fundamentowania ka-miennego. Ścian y plecionkowe z wylepieniem glinianym współwy- s t ę p u j ą ze ścianami wykonanymi w tech n ice sumikowo-łątkowej i cembrowej, p a lisa d o w e j ("S tä n d e rb a u w e ise "). W E k e to rp ie I I I domy
budowane są na fundamencie kamiennym w tech n ice sumikowo-łątko- wej oraz cembrowej (S ta b b a u ). W B irc e w ystępują małe domy p l e -cionkowe i zrębowe podobnie ja k w S i g t u n ie , g d z ie ic h w ielkość p r z e c ię t n a wynosi 5 , 5 x 4 m. Domy na sumik i ł ą t k ę znane s ą także z m. V a lle b e r g a . W Lödöse ch ro n o lo g iczn ie w n a jm ło d sz e j o sa d z ie ( X I - X I I I w.) domy wznoszono w tech n ice cembrowej (" S t a b b a u " ) , palis a d o w e j ("S tä n d e rb a u ") i zrębow ej. Wielkość domów wynosi p rz e -c i ę t n i e 5 x 5 m, 8 x 5 m i 10 x 5 m. Podobnie ja k w Helgo, spotyka s i ę domy z podcieniami i galery jk am i ( g a n k i ) . Domy w Hel-go okresu w ikiń sk ieHel-go stawiano w dwóch k o n stru k cja c h : " s łu p o -w e j", tz n . ze słupami stano-wiącymi s z k i e l e t ścian y grubej na 0 ,5 dc 1 m. Słupy występowały w o d le g ło ś c ia c h od 2 do 2 ,5 m. Wypełn ie Wypełn ie staWypełn ow iła p r z y p u sz c z a lWypełn ie p le cio Wypełn k a wylepioWypełna g l i Wypełn ą . Ś c i a -ny n iek ied y były lekko łukowato w ygięte w p a r t i i środkowej, a n aro żn ik i w paru przypadkach zao k rą glo n e . Długość tego typu do-mów wynosiła od 10 do 17 m, a spo radyczn ie 25 i 43 m; szerokość od 7 do 10 m. M niejsze budynki, o wymiarach 3 ,5 x 2 ,5 m, 4 ,5 x 5, 5 x 5 , 7 x 5 га, były wykonane z obrobionego drzewa, być może sumiko- wo-łątkowe lub zrębowe (H olzbauten - ja k j e o k r e ś l a W. Holmquis t ). W dwóch małych domach odkryto drewniane po dłogi i p a le n is k a usytuowane pośrodku. Widzimy więc, że n a jp ó ź n ie j pojaw ia s i ę tech -n ik a zrębowa, a l e dokładny moment’ j e j po jaw ie n ia s i ę j e s t tru d -ny do u s t a l e n i a . P rzy p u szczaln ie n a s t ą p i ł o to w póź-nym o k r e s ie w ikińskim, a l e n ie J e s t wykluczone, że mogło w cz eśn iej i było wynikiem i n t e n s y f i k a c j i kontaktów krajów północnych z terenami sło w iań sk im i. W tym k o n te k ście dopatrzyć s i ę można wyjątkowej s y t u a c j i , o k r e ś l a j ą c e j technikę zrębową jak o a t r y b u t kon kretn ej p r z y n a le ż n o śc i e t n i c z n e j - s ł o w ia ń s k i e j, a n ie s p r z y ja ją c y c h
wa-runków związanych ze stanem z a l e s i e n i a danego k r a j u . Znamienne J e s t ż e , ja k już wspomnieliśmy na początku r o z d z i a ł u , Szwecja na-le ż y do krajów bogatych w tereny l e ś n e , n ic więc n ie s t a ł o na p r z e s z k o d z ie , aby ten stan rz e c z y z n a la z ł o d z w ie rcie d le n ie w f o r -mach budowlanych. Tymczasem dominowały t u t a j k o n stru k cje b a r -d z i e j typowe -d la terenów o skąpym -d rze w o sta n ie . Być może przy-czyna l e ż a ł a w samej w ie lk o śc i domów p e r f e r u j ą c e j k o n stru k cję plecionkow ą, k tó r a pozw alała wydłużać ścian y bez większych kom-p l i k a c j i techn iczny ch . Natom iast w momencie rozpow szechnienia s i ę śc ia n opartych na obróbce drewna, p o ja w ia ją s i ę w Szwecji
d e t a l e a r c h i t e k t o n i c z n e , u n a s w tym c z a s i e n iezau w ażalne t a k i e , j a k p o d c ie n ia i p i ę t e r k a ( g a l e r i e ) na poddaszach.
2
W. Holmquist w swoim opracowaniu o domach wspomina (a do-ty c z y to domów z H e lg ö ), że ic h wymiary były p o d zie ln e p rz e z 1 ,2 0 lu b 1 ,25 m. Byó może, że w tym c z a s i e stosowano ju ż tam lub w c a ł e j Szw ecji o k r e ś lo n ą s t a ł ą m ia r ę . Ewentualnie t a zb ieżność może być przypadkowa, na obecnym e t a p i e badań j e s z c z e trudna do u s t a l e n i a .
P o dło gi w domach wykonane z drewna zachowały s i ę ź l e , s t ą d u tru d n io n e j e s t i c h u s t a l e n i e procentowe, tym n ie m n ie j wydaje s i ę , że znacznie c z ę ś c i e j występowały p o dłogi z g l i n y lub u b i -t e j ziemi czy kamienne. P ie c e , j a k ju ż wiemy, podobnie j a k u n a s , występowały równie rzadko i o p a r te były na innym s p o s o b ie k on stru ow an ia. P a l e n i s k a , tam g d z ie b y ły , um ieszczano zawsze pośrodku. J e s t w tym pewna a r c h a i c z n o ś ć , k tó r a przy domach p o l -s k i c h w y-szła ju ż z u ż y c ia , p rzy n ajm n iej od początków wczesnego śre d n io w ie c z a , podyktowana względami praktycznym i, o s z c z ę d n o ś c i ą i ta k ju ż c ia s n e g o w n ętrza. W przypadku domów szwedzkich więk-szych ten problem n ie był tak i s t o t n y , n a to m ia s t p r z y p u s z c z a l n ie zn aczn ie b a r d z i e j d o c e n i a l i n ie b e z p ie cz e ń stw o pożarowe. Mogło to być też wynikiem odmienności k o n s t r u k c ji dachu, a co za tym i - d z i e , m i e js c a usytuowania otworu dymnego. 0 tym, j a k r y g o r y s t y -c z n ie były p r z e s t r z e g a n e tego typu zakazy, mówią nam w ykopaliska w E k e to r p ie I I I . W domach brak było p a l e n i s k , a l e egz y sto w ała wspólna kuchnia d l a c a ł e j os a d y . J e s t znowu zagadką d l a n a s kwe-s t i a ogrzewania i z b , bowiem p a l e n i s k o n i e t y lk o b y ło miejscem p r z y r z ą d z a n ia straw y, a l e równocześnie s p e ł n i a ł o fu n k c ję ogrzew-c z ą ^ . K o n stru k c je dachowe b y ły zapewne kon ty nu acją form z pop-r z e d n ic h okpop-resów, słu p y wewnętrzne w ystępu ją w szęd zie tam, g d z ie stosowano k o n s t r u k c ję plecionkow ą. N atom iast brak ic h przy kon-s t r u k c j a c h wykonanych z obrobionego drzewa, g d z ie c i ę ż a r dachu mógł spoczywać b ez p o śre d n io na ś c i a n a c h .
W Lundzie u d ało s i ę uchwycić w jednym z wykopów nieprzerw aną 2
W. H o l m q u i s t , F r ü h g e s c h ic h t lic h e Haustypen a u f Helgö, t w: ] S tu d ie n zur eu rop ä isch en Vor-und F rü h g e s c h ic h te , Ne-umünster 1968, s . 196.
^ J e s t to zdumiewające ze względu na wyjątkowo chłodną porę z i mową.
zabudowę od XI do X III w. N a j s t a r s z y dom o d ł u g o ś c i 21 m i s z e -r o k o ś c i 5 ,5 m zbudowany był w te c h n ice p le cio n k o w ej, ob lep io n y g l i n ą , o ś c ia n a c h wygiętych łukow ato. W ejście znajdowało s i ę w ś c i a n i e d ł u g i e j i sz c z y to w e j. Poałogę stan o w ił udeptany muł, hu-mus i g l i n a , a ta k ż e odpadki drewniane i żw ir, zapewne z a b e z p ie -c z a j ą -c e podłogę przed w i l g o c i ą (dom s t a ł b e z p o śre d n io na more-n i e ) . P a le n is k o z jamą na ż a r zajmowało m i e js c e c e n t r a l n e . Dom p o d z ie lo n y był na t r z y p o m ie sz c z e n ia . Brak słupów wewnątrz domu, a ta k ż e s ł a b a ś c i a n a plecionkowa sugerowały s p e c j a l n ą k on stru k -c j ę da-chową. J e s t wysoce prawdopodobne, że słu p y z n a jd u ją c e s i ę na zewnątrz ś c ia n w o d l e g ł o ś c i 9-10 dcm od n ic h , s p e ł n i a ł y funk-c j ę krokwi. Były one nafunk-chylone do domu pod kątem ok . 7 0 ° i od-powiednio w y g ię te , tworząc s z k i e l e t le k k ie g o dachu. Dodatkową fu n k c ję podtrzym ującą p e ł n i ł y słu p y w ś c ia n a c h . W ten sposób dach m iał formę s p a d z i s t ą . P o krycie dachu s t a n o w iła słoma lub t r z c i n a . Dom ten n a l e ż a ł do wyjątkowych budynków, o k o n s t r u k c ji n i e sp o ty k a n e j na t e r e n i e S z w e c ji, za to przypom inający domy d u ń sk ie np. z T r e l l e b o r g a . Inne domy z te g o sta n o w isk a m iały p r o -s t e śc ia n y plecionkowe i b y ły zn aczn ie m niej-szy ch rozmiarów 4 x x 8 m, 7 x 3 ,5 m, 4 x 6 m. Vf jednym z n ich odkryto fragm enty ław kamiennych usytuowanych wzdłuż ś c i a n . C h ro n o lo g ic z n ie młod-s z e budynki wznoszono z pionowo ustawionych słupów wkopanych w ziem ię lu b w spartych na p r z y c i e s i . Szpary między słupami u s z c z e -l n i a n o mchem. P odłogi były częściow o g l i n i a n e , częścio w o drew-n i a drew-n e . Dom z XII w. zbudowany b ył ta k ż e z pionowych słupów u s t a -wionych w o d stę p a c h 70-90 cm (g ru b o ś ć słupów 8-12 cm, sz e ro k o ść 32-36 cm), a p r z e s t r z e ń wolną wypełniano zapewne deskami p io n o-wymi, których dolne p a r t i e zamocowywano w s p e c ja l n y c h rowkach p r z y c i e s i . Tego typu k o n s t r u k c je c h a r a k t e r y z u ją s i ę dużą r o z -r z u t n o ś c i ą w gospoda-rowaniu d-rewnem, s t ą d więc ju ż od X I I I w. p o j a w i a j ą s i ę budynki w o s z c z ę d n e j te c h n ic e budow lanej, w których s z k i e l e t ś c i a n b y ł drewniany, a w ypełnienie s t a n o w iła g l i n a i k a m ie n ie .
S t r u k t u r a o s a d n ic z a S z w ecji w początkowej f a z i e o p a r t a j e s t na i s t n i e n i u pojedynczych z a g ró d , tzw. dw orzyszcz. S p rz y jając y m
w
czynnikiem d a l s z e g o i c h rozwoju i r o z p r z e s t r z e n i a n i a s i ę były c o r a z to d o g o d n ie js z e warunki k lim a ty c z n e , ponadto p o d n i e s i e n i e s i ę lą d u i co za tym i d z i e , u z y sk a n ie t ą drogą znacznych o b sz a -rów urodzajny ch p ó l i ł ą k . R ozw ija s i ę t e ż in te n sy w n ie j r o l n i
-c "two w południowej i środkowej S z w e c ji . K o l o n i z a c j a r o l n i c z a po-stęp o w ała z wolna, a l e sy ste m a ty c z n ie wzdłuż wybrzeży i b ie g u r z e k . N atom iast północne re jo n y S z w ecji b yły n a d a l s ł a b o z a l u d -n io-ne i p a s te r s tw o odgrywało tam w ięk szą r o l ę . Ł ą c z e n ie pojedyn-czych wsi w większe sk u p isk a o s a d n ic z e n a s t ą p i ł o p ó ź n ie j , po VI w.
Zagroda, otoczon a płotem, s k ł a d a ł a s i ę z domu m ieszk aln ego , s t a j n i , obory i s p i c h r z a lub magazynu ustawionych w kwadrat lub na p l a n i e p r o s t o k ą t a , z wolnym pośrodku placem - podwórzem. Spo-tyka s i ę ta k ż e zagrody ustawione w r z ę d z i e . Podobnie w yglądały p ó ź n i e j s z e zagrody fe u d a ln e , r ó ż n ią c e s i ę ty lk o w ięk szą i l o ś c i ą dookolnych budynków, j a k ł a ź n i a , chaty d l a c z e l a d z i , a ta k ż e ku-ź n i a . Usytuowanie b y ło z góry zaplanowane, n ie d z i a ł a ł a t u t a j przypadkowość. Na podstaw ie danych odnoszących s i ę do p ó ź n i e j sz ego okresu (XVIIXX w . / 4 rpożna wykazać t e r y t o r i a l n e z r ó ż n i c o -wanie zagród w z a l e ż n o ś c i od ic h k s z t a ł t u . W S zw ecji p o łu d n io -wej i południowo-wschodniej dom m ieszk aln y o r a z budynki g o sp o -d a rc ze w w i ę k s z o ś c i stanow ią zamknięty czworobok. W środkowej c z ę ś c i k r a j u zrozplanow anie j e s t podobne ja k na północy i c h a r a -k t e r y z u je s i ę w ię -k sz ą i l o ś c i ą pomocniczych budyn-ków gospodarczych. Część z n ic h tworzy zamknięty p r o s t o k ą t , inne rozrzucone s ą poza je g o z a s i ę g i e m . Na r a z i e trudno j e s t u s t a l i ć , j a k daleko w g łą b c z a s u s i ę g a j ą obydwie formy, a zarazem, ja k d łu g o tr w a ła j e s t t r a -d y c j a rozplanow ania zagro-dy .
Dante P. L a u rid se n ^ wyróżnił t r z y podstawowe typy w s i, k tó r e według tego a u t o r a s i ę g a j ą ok resu wczesnego ś r e d n io w ie c z a . Są to " w sie początkow e", g d z ie zagrody s t o j ą dookoła p r o s to k ą tn e g o lub owalnego p l a c u , n a s t ę p n i e "w sie gromadne", do których z a l i c z a s i ę w s ie , g d z ie zagrody usytuowane są w dwu rów noległych rzędach tworząc u l i c ę (odpowiednik n a s z e j u lic ó w k i) i "w s ie t o p o g r a f i c z -n e " , przypom inające n a sz e o k o ln ic e , a s k ł a d a j ą c e s i ę z rzędu z a -g r ó d o k r ą ż a ją c y c h j e z i o r o lub r o z c i ą g a j ą c y c h s i ę wzdłuż ł ą k czy
r z e k . In n i b ad acze , ja k Nordholm i A aja k e r uv<ażali, że w ię k szo ść wsi n i e występowała w "czystym " t y p i e wyróżnionym p rz e z D. P. L a u r i d s e n a . Według Nordholma, podstawowym typem wsi b y ła "ulicówka", ^ M . S h e t e l i n g , Scan d in avian A rch aeology, Oxford 1937, s . 320.
5 The Cambridge Economic H i s t o r y o f Europe, t . I , Cambridge 1966, s . 63 3 .
k t ó r a różn icow ała s i ę w z a l e ż n o ś c i od warunków g e o g r a f ic z n y c h . Przykładem wsi z ł o ż o n e j z je d n o s te k zagrodowych j e s t V a l lh a g a r , g d z i e u s t a lo n o 5 do 6 zagród, a l e brak szerokopłaszczyznow ych badań n i e pozwala na d a l s z e , b a r d z i e j szczegółowe u s t a l e n i e z j a -kim typem wsi mielibyśmy do c z y n i e n i a .
Wsią o "mieszanym" t y p i e ( r o d z a j o k o ln ic y ) b ył te ż Eketorp I i I I . W porównaniu ze stosunkami na n aszych tere n a ch b y ł a to w i e ś bardzo nietypowa, otoczon a kamiennym murem, z g ę s t ą i ś c i s ł ą zabudową, na dodatek w u k ł a d z i e prom ienistym . Ten układ b a rd zo przypomina osady o z a ło ż e n iu k o listy m z czasów znacznie
s t a r s z y c h z kręgu śródziem nom orskiego.
Inny c h a r a k t e r mają grody skandynawskie; s ą one c z ę s t o wła-ś n i e obwarowanymi w siam i, s t a l e zamieszkiwanymi. Inna te ż bywała s t r u k t u r a ludnościow a owych grodów, b a r d z i e j o c h a r a k t e r z e r o l - n ic z o - r z e m ie ś ln ic z y m n iż m ilita rn y m . S p e ł n i a ł y one t * i r o l ę sc h ro n ie ń w koniecznych wypadkach, a l e n i e b y ły , j a k to miało m i e js c e w naszym sy ste m ie wczesnośredniowiecznym, podstawą u s -t r o j u pańs-twowego i n i e m iały ta k i s t o t n e g o z n a c z e n ia w p r z y -ś p i e s z e n i u " r e w o lu c j i państwowej", o p a r t e j częściow o na g o sp o -darczym rozwoju grodów6 .
Gdyby p r z y j ą ć t e same k r y t e r i a , j a k i e stosujem y d l a naszych obszarów na z d e fin io w a n ie osadn ictw a w i e js k i e g o i m ie js k ie g o na-t r a f i l i b y ś m y w wypadku S z w ecji na duże na-t r u d n o ś c i . Również sami b ad a c z e szwedzcy mają świadomość odmienności występowania p r o c e -sów osad n iczych i "m iastotw órczych " na t e r e n i e skandynawskim.Ty-powym przykładem j e s t H elgo. B adania na Helgö u ja w n iły formę o- s a d n i c z ą mało znanego r o d z a ju i będącą komponentą formy w i e js k o - - m i e j s k i e j . Zabudowa c h a ra k te ry zo w ała s i ę większymi i mniejszymi budowlami g ę s t o zgrupowanymi, a ta k ż e o b e c n o ś c ią w arsztatów me-t a l u r g i c z n y c h i k o w a lsk ic h . Nie j e s t j a s n e , czy Helgö było w s ią , choć je g o m ieszkańcy, wprawdzie w małym z a k r e s i e , zajmowali s i ę rolnictw em . Obok te g o prosperow ał w Helgö dobrze r o z w in ię ty han-d e l han-d a le k o s i ę ż n y , zorganizowane b yło r z e m i o s ł o . Jednak n i e było t o m ia sto w całym tego słowa zn aczen iu , n i e b y ła to te ż osada
6 L . L e c i e j e w i c z , N ie k tó r e problemy początków państw u Słowian Zachodnich i w Skandynawii w ś w i e t l e a r c h e o lo -g i i , "P ra c e i M a te r i a ły Muzeum A rch eologiczn ego i E t n o g r a f i c z -nego w Ł o d z i" 1979, S e r i a A rch e o lo g ic z n a n r 25, s . 235-237.
fe u d a ln a typu dworczego. S ł u s z n i e więc M. S t e n b e r g e r i W. Holm- q u i s t 7 o k r e ś l a j ą Helgö jak o f a k t o r i ę handlową w newralgicznym punkcie państwa Szwedów l u b , co b a r d z i e j p rz e k o n u je , ja k o formę p r z e d s t a d i a l n ą m i a s t a . Podobnie s y t u a c j a p r z e d s t a w ia s i ę w Eke- t o r p I I I , k tó ry ł ą c z y w s o b i e t r z y s t r u k t u r y : grodową - ze względu na obwarowania o c h a r a k t e r z e obronnym, w i e js k ą gdyż l u -dność częściowo zajmowała s i ę rolnictw em , hodowlą i rybołówstwem, a rozplanow anie poszczególny ch zagród przypomina w zdumiewający sposób w spółczesn e zagrody w i e j s k i e na O la n d ii i m ie js k ą - ze względu na upraw ianie r z e m i o s ł a , handlu d a l e k o s i ę ż n e g o , m. i n . z zach od n ią Europą i południowym wybrzeżem B a łt y k u . Ponadto mate-r i a ł znaleziskow y z Eketorp I I I , b ardzo b ogaty i zróżnicowany, przypomina z n a l e z i s k a znane z m ia s t t a k i c h , j a k Lund i SŁgtuna.
J e ż e l i chodzi o pow iązania handlowe Eketorp I I I z p o łu d n io-wym wybrzeżem B a łty k u , to z a s ta n o w iło n a s , w jak im st o p n iu je g o p r o m i e n is ta zabudowa mogłaby mieć pow iązania z b ard zo do n i e j z b l i ż o n ą zabudową c z ę ś c i wczesnośredniowiecznego Gdańska ( d z i e l -n i c a r y b a c k o - r z e m i e s l -n i c z a ) . Pewne j e s t , że j e ś l i chodzi o Eke-to r p I I I , r a d i a l n y u k ład domów b ył kontynuacją zn aczn ie s t a r -sz e g o osadn ictw a na tym t e r e n i e . J e ś l i chodzi o Gdańsk i teren y mu n a j b l i ż s z e , czy t e ż i d a l s z e , n i e znamy tego r o d z a ju systemu zabudowy.
Z asad n iczo obydwa o śro d k i powstawały w b ard zo zbliżonym c z a -s i e i n ie wiemy, czy można by tu mówić o pewnych od działyw aniach s t r u k t u r y r a d i a l n e j Eketorpu na zabudowę Gdańska. P r z y ją ć te ż t r z e b a , że t a zb ie ż n o ść mogła powstać w drodze c z y s te g o przy p a-dku.
B adania nad rozwojem m ia s t szwedzkich mają w i e l o l e t n i ą t r a -d y c j ę , a przedmiotem c z ę s t y c h d y s k u s j i b y ła k w e s tia d e f i n i c j i i i n t e r p r e t a c j i terminu " m i a s t o " 8 . A. Schtick9 sc h a ra k te ry zo w a ł n a j s t a r s z e formy m i e j s k i e , ja k o osad y , których mieszkańcy w imię wspólnych in te re s ó w handlowych tworzą je d n o s tk ę sp o łe c z n ą w rów-noczesnym a s p e k c i e ekonomiczno-prawnym lu b ty lk o Jednym z n ic h . 7 H o 1 m q u i s t , op . c i t . , s . 199; S t e n b e r g e r , o p . c i t . , s . 4 11.
8 A. A n d e r s s o n , P rocesy u r b a n i z a c j i w Szw ecji do o- k o ło 1200 r . , " Z a p i s k i H is to r y c z n e " 1973, z . 1, s . 121-125.
9 A . S c h ü c k , S t u d i e r rören de d e t sv en ska s t a d s v ä s e n - d e t s uppkomst och ä l d s t a u t v e c k l i n g , Sztokholm 1926, s . 4 .
N iektórych m iejscow ości n ie można by było uwzględnić przy u j ę -c i u t e j d e f i n i -c j i . Nie ma w j e j sformułowaniu n i-c o r o l i wyspe-cjaliz o w an e go r z e m io s ła , a ono w łaśn ie miało i s t o t n e zn aczen ie. Przy badaniu pewnych form urban izacy jn y ch , związanych z powstawa-niem m iast, b i e r z e s i ę również pod uwagę d łu ższ y p ro c e s ic h ro z - woju, j a k i zauważamy w innych c z ę ś c ia c h Europy, mający związek ta k ż e z k o l o n iz a c ją niemiecką od końca XII w. w b a se n ie Morza B a łt y c k ie g o . W tym wypadku B irk a byłaby zjaw iskiem odosobnionym. Wiemy jednak, że w B irc e p o w sta łe j w IX w. odkryto ślad y po dworach kup ieckich , stwierdzono i s t n i e n i e rz e m io sła o ra z dowie-dziono zw artej zabudowy z u licam i i placami otoczonymi pasem wa-łów . Odbywały s i ę tam ja rm a r k i, na k tó re z j e ż d ż a l i kupcy skandy-nawscy, a tak że zachodnio- i w sch odnioeuropejscy. Dużą aktywność handlową p r z e ja w ia ł a , młodsza n ie co od B i r k i - S ig tu n a , k tó ra po upadku t e j p ie rw sz e j p r z e j ę ł a j e j r o l ę głównego centrum ekonomi-czno-handlowego. B a r d z ie j adekwatnym, w przypadku rozwoju osad m ie js k ic h na t e r e n i e S z w e c ji, byłoby stosow anie terminu osady
10 czy m iejscow ości zurbanizowanej
M iejscow ością zurbanizowaną byłaby Lödöse, w k t ó r e j odkryto d z i e l n i c ę k u p ieck ą. Świetność j e j przypada na koniec X III w. S t a r s z e m ia sta t a k i e , ja k Kunghala, Skara i Visby w ystępują w ź ró d ła ch pisanych jak o " c i v i t a s " . Na temat z a ło ż e n ia Visby i s t -n i e j ą dwie t e o r i e . Pierw sza, p r z y p is u je to Niemcom w XII w., a druga - mówi o w c z e ś n i e js z e j e g z y s t e n c ji m ia sta jak o osady han-dlowej G o t la n d ii, a z n a le z is k a z n ią związane z n a jd u je s i ę w pro-mieniu 5 km od d z i s i e j s z e g o m ia s t a . Kwestia t a ja k dotąd nie j e s t całk o w ic ie r o z s t r z y g n i ę t a . Inne m iejscow ości t a k i e ja k B irk a czy Helgö r o z w ija ły s i ę pod względem urbanizacyjnym w c z e śn ie j, inne, ja k Malmö, Vä, Ärhus, w żad nej form ie n ie znały u r b a n iz a c ji przed XI w. Na pewno jednym z w ielu czynników, o d d z ia łu ją c y c h na r o z -wój m ia st szwedzkich, b ył m niejszy n iż u n as st o p ie ń u z a le ż n ie n ia i c h od władzy feudalno-państwowej czy czynników p o lity c zn y ch , a większy związek z czynnikami n atu ry gospodarczo-ekonom iczn ej.
K atedra A rch eolog ii UŁ 10 Zgodzilibyśmy s i ę tu z propozycjami A n d e r s s o n a , op . c i t . , s . 124, który proponuje wprowadzenie terminu odnośnie do m ia st szwedzkich. H . A n d e r s s o n , U r b a n is ie r t e O rt- sch aten und l a t e i n i s c h e Term inologie, [w:] Studien zur
Geschieh-Romana Barn ycz-G upien iec
REVIEV OF WOODEN ARCHITECTURE IN SWEDEN FROM PERIOD OF MIGRATION OF NATIONS TO EARLY MIDDLE AGES
Swedish e x c a v a t i o n s with p r e se rv e d remnants o f wooden a r c h i -t e c -t u r e , known from the l i t e r a t u r e o f the s u b j e c t , c o n s t i t u t e q u i t e b i g m a t e r i a l s b a s i s . I t a l lo w s to fo llo w a lo n g a wider tim e sp a n changes which were o c c u rin g in the form and c o n s t r u c -t io n o f housing u n i -t s .
At the time o f m ig ra tio n o f n a t i o n s (400-500 A.D.) in Sweden p r e v a i l the s o - c a l l e d h a l l - h o u s e s , b u i l t on a r e c t a n g l e p l a n . T h e ir le n g t h amounts to 20-40 m ts, b u t th e re can be met lo n g e r h o u ses re a c h in g 60 m ts. T h e ir width r a n g e s from 8 to 10 m ts.
S h o r t e r h o u s e s , with the l e n g t h o f 10-15 mts and width o f 6 t o 8 mts, a re l e s s numerous. A ll houses had sto n e f o u n d a ti o n s . The w a l l s had p l a i t e d c o n s t r u c t io n covered with c l a y . T h is form o f c o n s t r u c t i o n was e x e r t i n g an in flu e n c e on the r o o f c o n s t r u c -t i o n . There were p r e se rv e d numerous h o le s in p o l e s running p a- r a l l e l l y in two rows, s p o r a d i c a l l y in f o u r , i n s i d e the house a lo n g i t s lo n g e r a x i s . The r o o f was su pported on them. The f l o o r c o n s i s t e d o f a l a y e r o f b eaten ground o r c l a y . More or l e s s in the middle o f the house t h e r e was s ta n d in g a f i r e p l a c e alth ough n o t each u n i t p o s s e s s e d i t . A v e ry c h a r a c t e r i s t i c f e a t u r e !was
o ccu rren ce o f ho u ses with s l i g h t l y arched lo n g e r w a l l s .
At t h i s time both on the Swedish mainland and i s l a n d s th e r e were c o n s t r u c t i o n s o f e n c lo s u r e type unknown in P o lan d . Such en-c l o s u r e would en-c o n s i s t o f 3 to 5 b u i l d i n g s i . e . main b u i l d i n g and s m a l l e r b u i l d i n g s such a s s t a b l e and cow-shed, s t o r e - h o u s e o r g ra n a ry c l u s t e r e d around a y a rd or sq u are with a l l b e in g e n c lo se d by a wooden fe n c e on a ston e l a y e r .
The n e x t Vendel p e r io d (55 0 -8 0 0 A.D.) d id n o t b r i n g any major changes in c o n s t r u c t i o n o f w a l l s . A predominant type con tinu ed to be a lo n g house alth ou gh n o t so long a s b e f o r e (on the ave-r a g e 20 to 30 mts, more seldom 40 m t s ). Q uite common were a l s o m d u g - o u ts to be found in the Schonnen P r o v in c e . They were u s u a l l y 2 ,5 to 9 , 5 mts lo n g and 2 to 5 ,5 mts wide. They were dug i n t o the ground to the depth o f 0 , 5 to 1 ,0 m e tre, the d u g -o u ts a r e known from e x c a v a t i o n s a t Rinkaby, Glumslöv, G a r d lö s a , Löd- deköpin ge, Vä and Helgö.
The V iking p e r i o d (800-1050 A.D.) brought pronounced changes i n housing c o n s t r u c t i o n trough i n t r o d u c t i o n o f new te c h n iq u e s . There was a p r e v a i l i n g tre n d tow ards d e c r e a s i n g the s i z e o f p a r -t i c u l a r o b j e c -t s . Houses with a s i z e o f 4 to 6 by 2 ,5 mts s t a r t e d a p p e a r in g ; t h e s e were a n a lo go u s to th o se known on th e c o n ti n e n t o f Europe. Although th e r e e x i s t e d a l r e a d y lo n g e r ho u ses they were a l r e a d y d i s t i n c l y d iv id e d i n t o rooms, i n t o l i v i n g and au-x i l i a r y p a r t s . There appeared p l a i t e d w a l l s w ith c l a y c o v e r in g a s w e ll a s p l a n k s - t o - l o g s c o n s t r u c t i o n s , h o r i z o n t a l l y or v e r t i -t e d e r n ordeu rop ä isch en S -ta d -tw e se n s v o r 1350, G öteborg 1971 a u t o r dokonuje p o d z i a łu k ry te rió w u r b a n iz a cy jn y ch na prawno-ad-m i n i s t r a c y j n e , fu n k c jo n a ln e ( r y n k i , kupcy, r z e m i e ś ln i c y ) i t o -p o g r a f i c z n e ( g ę s t o ś ć z a l u d n i e n i a , k o ś c i o ł y ) .
c a l l y - p l a c e d - l o g s c o n s t r u c t i o n s . At Eketorp I I I houses a r e bu-i l d on fo u n d a tbu-io n s bu-i n p l a n k s - t o - l o g s or h o r bu-i z o n t a l l y - p l a c e d - l o g s c o n s t r u c t i o n s . In B i r c a th e re appeared sm all p l a i t e d and perpen-d i c u l a r l y l o g - l i n k e perpen-d s i m i l a r to those a t S i g tu n a where t h e i r a v e r a g e s i z e was 5 ,5 by h mts. Houses with h o r z o n t a l l y or v e r t i - c a l l y - p l a c e d - l o g s c o n s t r u c t i o n s aro known from V a l l e b e r g . At Lö- döse c h r o n o l o g i c a l l y yo u n gest s e t t l e m e n t (I 1 t h - 1 3 t h c e n t u r i e s ) th e houses were c o n s t r u c t e d a c c o r d in g to p l a n k s t o l o g s , h o rizo n -t a l l y or v e r -t i c a l l y - p l a c e d - l o g s -t e c h n iq u e s . At Helgö th e r e cou ld be met h o u se s with a r c a d e s and sm a ll g a l l e r i e s . Some o f the h o u se s a t Helgö had arched w a l l s and t h e i r s i z e s were 10-17 mts by 7-10 mts. At Lund th ere was e x c a v a te d a house p o s s e s s i n g an e x c e p t i o n a l form, resem b ling Danish houses e . g . from T r e l l e b o r g .
The p e r p e n d i c u la r l y l o g - l i n k e d techn ique was the l a t e s t to a p p e a r in Sweden and i t was perh aps a r e s u l t o f i n t e n s i f i c a t i o n i n c o n t a c t s between northern c o u n t r i e s and S la v o n i c a r e a s .
F l o o r s in wooden houses were p r e s e r v e d in a very poor s t a t e . I t i s known, however, t h a t they were made o f c l a y , b eaten ground o r s t i n e r a t h e r than b o a r d s .
F i r e p l a c e s or s t o v e s were p l a c e d in the middle o f the house. R oof c o n s t r u c t i o n s were most . c e r t a i n l y s i m i l a r i n forms to th o se
from p r e v io u s p e r i o d s .
The s e t t le m e n t s t r u c t u r e o f Sweden was in the e a r l y s t a g e b a s e d on e x i s t e n c e o f i n d i v i d u a l h ou sin g e n c l o s u r e s . They were l i n k e d i n t o b i g g e r s e t t le m e n t c l u s t e r s a f t e r 6 th c e n tu r y .
E a r ly Scan d in avian c i t i e s were a l s o o f a d i f f e r e n t c h a r a k t e r . They were in many c a s e s v i l l a g e s with d efen ce w a l l s permanently i n h a b i t e d by r a t h e r fa rm e rs and c ra ftsm e n than s o l d i e r s .
The "to w n - c r e a t in g " p r o c e s s e s in S c a n d in a v ia were ta k in g d i f -f e r e n t co u rse -from th o se in Poland. E . g . r e s e a r c h e s conducted on Helgö r e v e a le d a s e t t le m e n t form b e in g a component o f the r u r a l - -urban form. S i m i l a r l y Eketorp I I I combines t h r e e , c a s t l e , ru -r a l and u-rban s t -r u c t u -r e s . Hence with r e fe r e n c e to some urban s e t t l e m e n t s in Sweden i t would be more adequate to u se the term o f "u r b a n iz e d " s e t t l e m e n t . C e r t a i n l y , one o f many f a c t o r s a f f e c -t i n g developmen-t o f Swedish towns was t h e i r s m a l l e r dependence (than i t was the c a s e in P oland) on f e u d a l s t a t e power or p o l i -t i c a l f a c -t o r s w i-th a b i g g e r im p ac-t e x e r -t e d by economic f a c t o r s .
