Kościelak, Lech J.
Trzy cechowe tłoki pieczętne z
Elbląga
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 119-122
1981
Lech J. Kościelak
TRZY CECHOWE TŁOKI PIECZĘTNE Z ELBLĄGA
Z a c h o w a n e do dzisiaj cechow e tłoki pieczętne są j e d n y m z istotnych,
u t r w a lo n y c h p rz e ja w ó w życia p raw n o -sp o leczn eg o o rg a n iz ac ji rzem ieślniczych.
W p ro w ad z e n ie pieczęci z godłem c ech u było znaczący m e le m e n te m jego z o r
gan izo w an ia się, dow odziło stabilizacji w e w n ę tr z n e j i istn ien ia sam orządu.
O braz n a p ie cz ę tn y b y ł b o w ie m zn ak iem r e p re z e n ta c y jn y m , w y ró ż n ia ją c y m
spośród innych. Tłok pieczętny p r z ec h o w y w a n o w z n a jd u ją c e j się u cechm i-
s trz a (starszego cechu) sk rz y n ce cechow ej, z w an e j ladą, obok p rz y w ile jó w
n a czele z d o k u m e n te m e re k c y jn y m , ksiąg ze s ta tu te m , s k a r b u i insygniów
w ła d z y ‘. Z u w a g i n a treś ć ik o n o g raficzn ą i epig raficzn ą pieczęcie są c en n y m
źródłem h isto ry czn y m , n iezap rz e cz aln y m d o w o d em działalności d a n ej o rg a n i
zacji cechow ej, p o z w ala ją c y m n i e je d n o k ro tn ie u sta lić p rz y b liżo n ą chronologię
nie d ato w an e g o tłoka.
W śró d k o lek cji tło k ó w p ieczętn y ch M uzeum im. J e rze g o D u n in -B o rk o w -
skiego w K ro ś n iew icach , O ddziale M u z e u m N aro d o w eg o w W arszaw ie, z n a jd u ją
się trz y z ab y tk i elbląskiej s fra g isty k i cechowej, w y k o n a n e przez a n o n im o w y ch
r y to w n ik ó w -p iec zę tarz y i r y to w a n e ( g raw ero w an e w głębnie: i n t a g l i o 2), bez
d a ty s p ra w ie n ia tłoka.
1.
M asyw ny, jed n o lity z tłokiem , ośmioboczny trzo n w y k o n a n y z żelaza,
p o ś ro d k u lek k o zwężony, u g ó ry z ao k rą g lo n y i spłaszczony od u d e rz e ń *. P i e
częć okrągła, w p o lu tarc za s ty lu hiszpańskiego (?) z późn o g o ty ck im kieli
chem \ opisana okręgiem , w o to k u lin e a rn y m n a p is m a ju s k u łą : SI ■ DES
W ER C K S DER G O LD SCH M ID IN ELBI: (Nr inw . D un. B. 77; wys. 128 m m,
0 25 m m — por. rye. 1).
Ze w zględu n a b r a k m iejsca ry to w n ik -p ie cz ę ta rz zastosow ał w legendzie
sk r ó ty suspensio (tw orzone przez ucięcie w y r a z u ) 6: S I — Siegel, E L B I — E l
bing.
P r z e d s ta w io n y w godle ty p k ielich a późnogotyckiego u tr z y m y w a ł się co
n a jm n ie j do po ło w y X V I w iek u , a poszczególne okazy t r a f ia ły się jeszcze
1 O z a w a r t o ś c i l a d y p o r . S . H e r b s t , T o r u ń s k i e c e c h y r z e m i e ś l n i c z e , T o r u ń 1933, s . 35; K . A r ł a m o w s k i , D z i e j e p r z e m y s k i c h , c e c h ó w r z e m i e ś l n i c z y c h w d a w n e j P o l s c e , P r z e m y ś l 1931, s. 93; Z . L i e t z , T ł o k i p i e c z ę t n e c e c h ó w r z e m i e ś l n i c z y c h w z b i o r a c h w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o , R o c z n i k O l s z t y ń s k i , t . 5, 1963, s . 354. 2 M . G r a d o w s k i , D a t c n e z l o t n i c t w o . T e c h n i k a i t e r m i n o l o g i a , W a r s z a w a 1980, s . 145. p r z y p i s 3. S p ł a s z c z e n i e d o w o d z i u ż y w a n i a t ł o k u d o p i e c z ę c i o p ł a t k o w y c h , b o w i e m w y k o n a n i e p o p r a w n e g o o d c i s k u o d b y w a ł o s i ę p r z y p o m o c y u d e r z e n i a m ł o t a w p o w i e r z c h n i ą t r z o n u ( p o r . D . T o m c z y k , P i e c z ę c i e g ó r n o ś l ą s k i e c e c h ó w r z e m i e ś l n i c z y c h z X V — X V l J i w i e k u i i c h z n a c z e n i e h i s t o r y c z n e , O p o l e 1975, s . 46). 4 K i e l i c h J e s t t y p u n i e a r c h i t e k l o n i c z n e g o — o k u l i s t y m , s p ł a s z c z o n y m n o d u s i e i n i s k i e j , s z e r o k o r o z w a r t e j c z a r z e ( z o b . I . R e m b o w s k a , G d a ń s k i c e c h z ł o t n i k ó w o d X I V d o k o ń c a X V I I I w . G d a ń s k 1971, s s . 96, 98 i 176; p o r . t e ż M . G r a d o w s k i , o p . c i t . , s . 113). 5 M . H a i s i g , s t u d i a n a d l e g e n d ą p i e c z ę c i m i e j s k i e j , W r o c ł a w 1953, s . 75; D . T o m c z y k , o p . c i t . , s s . 65 i 68. K o m u n i k a t y M i u r s k o - W a r m i ń s k i o , 1981, n r 1 (151)
120
Lech J. Kościelak
w początk o w y ch la ta c h sied em n as teg o s t u l e c i a “. K om pozycja o b razu n a p i e -
czętnego jest o d p o w ie d n ik ie m d ru g ie j z kolei pieczęci k r a jo w e j P r u s K r ó le w
skich, p rz y ję te j przez se jm ik g e n e ra ln y w styczniu 1614 roku, k tó re j s tra ż n i
k iem b y ła r a d a m ie jsk a S ta reg o M iasta E lbląga 7. N iew ykluczone, że ra jc o
w ie p rz e c h o w u ją c tlo k pieczęci do m a ja 1636 r o k u (zniszczono go decyzją
s e jm ik u g en eraln eg o w M a l b o r k u ) s polecali s p ra w ia ć in n e tłoki w e d łu g w zoru
k ra jo w eg o . L a t a 1614—1636 to ok res b u jn eg o ro z w o ju elbląskiego ośro d k a
złotniczego 9; w ów czas p rzy p u szczaln ie sp ra w io n o dla cechu ów tlok do p ie
częci opłatk o w y ch .
2.
K r ą ż k o w y tłok m osiężny spoisty z to m b a k o w ą 10 tu leją, o p a su jąc ą d r e
w nian y , toczony u c h w y t brązow o lak ie ro w an y , zdobnie p ro filo w a n y o z ak o ń
czeniu g rz y b k o w y m u . Pieczęć o k rą g ła ; w polu w c ze sn o b a ro k o w a sty lizo w an a
tarc za z h e r b e m E lbląga 1!, otoczona w ień cem w ijącego się pow oju; w otoku
p e re łk o w o - lin e a r n y m łaciński nap is m a ju s k u lą : S IG IL L U M F R A T E R N IT A T IS
B R A X A T O R U M (Nr inw. D un. В. 74; wys. 92 m m , 0 29 mm). J e s t to p ie
częć b r a c tw a p iw o w a ró w , tj. czeladzi p iw o w a rs k ie j m ia sta E lb ląg a 13.
Ł ac iń s k ie pism o leg e n d y n a p ieczętn ej i w c ze sn o b a ro k o w y k s z ta łt tarc zy 11
dowodzą, iż tło k s p ra w io n o w czasach przynależności E lbląga do Rzeczypo
spolitej, p rzy p u szczaln ie w p ierw szej połow ie osiem nastego stulecia. P óźniej
bow iem w p ro w ad z o n o w 1774 ro k u w P r u s a c h Z ac h o d n ic h (prow incji K r ó le
s tw a P r u s od w rz eś n ia 1772) „ O rd y n ac ję rz em ieśln iczą” , znoszącą sa m o rzą d
czeladny; z re g u ły b r a c tw a czeladzi zastępow ano k a s a m i ch o ry ch i p o grzebo
w y m i ,5. L eg e n d a łacińska może św iadczyć jednocześnie o p rz ew a d z e e lem en tu
polskiego n a d n iem ieck im w śród elbląskiej czeladzi p iw o w a rs k ie j I połow y
X V III w ie k u ls, podobnie ja k w t o r u ń s k im b r a c tw ie p iw o w a ró w , z d o m in o w a
n y m w o w y m czasie przez czeladź polską
6 A . B o c h n a k i K . B u c z k o w s k i , R z e m i o s ł o a r t y s t y c z n e w P o l s c e , W a r s z a w a 1971, s s . 16, 19 i 46. 7 J . G e r l a c h , E l b l ą y s t r a ż n i k i e m p i e c z ę c i P r u s K r ó l e w s k i c h (1503— 1772), R o c z n i k E l b l ą s k i ; l. 2, 1963, s s . 118— 119, r y c . 8. 8 I b i d e m , s s . 121, 123. 9 B . C h r a n i c k a , R z e m i o s ł o a r t y s t y c z n e P o m o r z a G d a ń s k i e g o o d k o ń c a X I V d o k o ń c a X V I I I w i e k u , P o m o r z e G d a ń s k i e , n r 2, 1965, s . 53. 10 S t o p m i e d z i z m n i e j s z ą n i ż m o s i ą d z z a w a r t o ś c i ą c y n k u , n i e k i e d y z d o d a t k i e m c y n y , b a r w y m i e d z i a n o c z e r w o n e j l u b z ł o t o ż ó ł t e j ( p o r . M . K n o b l o c h , Z ł o t n i c t w o , W a r s z a w a 1977, s . 96). 11 M. G r a d o w s k i , o p . c i t . , s s . 65 i 66 o k r e ś l a r ę k o j e ś ć g r z y b o w a t ą m i a n e m , , h e f t ” . 12 T a r c z a b i a ł o - c z e r w o n a z d w o m a k r z y ż a m i p r z y s y m b o l i z u j ą c y c h k o l o r c z e r w o n y s z a r f a c h , p r z e c i n a j ą c y c h p o l e d o l n e i k r z y ż w p o l u g ó r n y m , p o j a w i ł a s i ę w p i e r w s z e j p o ł o w i e s i e d e m n a s t e g o s t u l e c i a ( z o b . M . G u m o w s k i , P i e c z ę c i e i h e r b y m i a s t p o m o r s k i c h , T o r u ń 1939, 5. 41). 13 B r a x a t o r o z n a c z a t y l k o p i w o w a r a , z a ś s ł o d o w n i k a b r a s e a t o r ( z o b . W a s z e p o l s k i e n a z w y r z e m i o s ł , K a t o w i c e 1949, s s . 32 i 37 o r a z K . A r ł a m o w s k i , o p . c i t . , s . 146, p r z y p . 4). 14 P r z y p u s z c z a l n i e n a ś l a d o w n i c t w o p o c h o d z ą c e j z k o ś c i o ł a p o d o m i n i k a ń s k i e g o N M P w E l b l ą g u t a r c z y r o d u H o p p e z I I p o ł . X V I I w i e k u ( z o b . D . M i l e w s k a , K a r t u s z e t r u m i e n n e p a t r y -c j u s z y e l b l ą s k i -c h o d X V I I d o I p o ł o w y X I X w i e k u , R o -c z n i k E l b l ą s k i , t . 5, 1972, s s . 180—181, r y c . 1), z w ł a s z c z a ż e p i e r w o t n i e a ż p o p o ł o w ę w i e k u X I X w ś w i ą t y n i N M P m i e ś c i ł s i ę p ó ż n o - g o t y c k i o ł t a r z c e c h u p i w o w a r ó w ( р о г . H . M a d e j , P o ż n o g o t y c k i o ł t a r z c e c h u p i w o w a r ó w w k o ś c i e l e ś w . M i k o ł a j a w E l b l ą g u , S t u d i a W a r m i ń s k i e , t . 11, 1974. s s . 93—159). 15 H a n d w e r k s - O r d n u n g f ü r W e s t - P r e u s s e n , D e D a t o B e r l i n d e n 24 J a n u a r 1774. M a r i e n w e r d e r ( z o b . S . H e r b s t , o p . c i t . , s s . 37—38). 16 W . K l e s i ń s k a , N i e k t ó r e d o w o d y p o l s k o ś c i E l b l ą g a w X V I — X V I I I w . , R o c z n i k E l b l ą s k i , t . 2, 1963, s . 72, t w i e r d z i , i ż w m i a r ę o g r a n i c z a n i a w P r u s a c h K r ó l e w s k i c h z a s i ę g u u r z ę d o w e g o j ę z y k a n i e m i e c k i e g o w z r a s t a ł o w E l b l ą g u z n a c z e n i e j ę z y k a ł a c i ń s k i e g o . 17 S . H e r b s t , o p . c i t . , s . 65,
