A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S l S ________________ FOLIA SOCIOLOGICA 6 , 1982_______________ .
Stefania Dzięcielska-Machnikoweke*. Grzegorz M a t uszak**
STRA3KI W W Y B R AN YCH Ł ÓDZKICH ZA KŁA D A C H PRACY O P I S S0C30L0GICZN Y
"Zdajemy sobie jaśniej niż w przeszłości sprawę z tego, że w rozwoju społeczeństwa socjalistycznego sprzeczności nie z a -nikają ani nie tracą znaczenia. Co się zmienia w procesie two-rzenia sp ołeczeństwa s o c jali-stycznego, to rodzaj sprzecz-ności, w konsekwencji mechanizm ich przejaw iania się".
0. 3. W i a t r , F u n kcjonowanie państwa socj a l i s t y c z n e -go. Sp rzeczności społeczne a m ec h a n i z m y polityczne. 1976,
"Zycie L i t e r a c k i e “ 19- X 1980,
4 nr 42/1499.
I. Wstęp
Idea przeprowadzenia badań umożliw iających opisanie a t m osfery strajku oraz p r z eanalizow anie Jego przebiegu, różnic i p o d o bieństw do strajków poprzednio występujących, jak i o r g a n i z o w a -nych w in-nych regionach Polski w różnym czesit>, powstała w na*
* P r o f . dr habil. w Zakładzie Socjologii t-rzeaysłu Instytutu Socjologii UŁ.
** Dr, adiunkt w Zakładzie Socjologii Przemysłu Instyturo S o -c j o l o g i i UŁ,
30 ätefunla Ozięcielska-Maclinlisowslca, Qrzegorz Matuszak
mancie k iedy w dniu 26 VIII 1980 r, przestała w Ł o d z i funkcjono-wać kom unikacja miej6ka.
Strajk p r a c o w n i k ó w komunikacji wywarł ne autorach op r a c o w a -nia wrażenie powodujące chęć opisu tego, co Jest ważne w życiu i h i s t o r i i nas ze j p o w o j e n n e j r z e c z yw i s t o ś c i , a co do tej p o r y nie było p r z e d m i o t e m a n a l i z y soc jo logów. O b s e r w o w a l i ś m y e skalację n i e p o k o j u u siebie, p r z y p a d k o w o «p o t y k a n y c h ludzi, p r z y p a d -k o w y c h i n i e p r z y p a d -k o w y c h rozmówc ów .
W i d z i e l i śm y , Jak w n o r m a l n y rytm mia s t a w d z i e r a się n i e p o -kój, k t ó r y je dnak był n i e p o k o j e m w ew n ę t r z n ym , a nie m a n i f e s t o -w a n ym -w h i s t e r y c z n y c h z a c h o-w a n i a c h , bo na-wet nie m o ż n a tak naz-wać o b s e r w o w a n e g o w c i ą g u k i lku minut n ap o r u na s k l e p y z C h l e bem, a p ó ź n i e j z in nymi a r t y k u ł a m i sp o żywczymi. I r r a c j o n a l n e za -c h owania w y r a ż a ł y się w k u p o w a n i u k i l k u n a s t u b o c h e n k ó w chleba p r z e z jed ną o.sobę, ale nie b u d z i ł y one g ł o ś n e g o p r o t e s t u lu dzi st o j ą c y c h w d ł u g i c h kolejk a c h , choć było z u p e ł n i e oc z yw i s t e , że dla nic h ch leba zabr ak nie.
W d e c y z j i op isu straj ków, p r z e p r o w a d z e n i a ich a n a l i z y ora z m e c h a n i z m u p o d e j m o w a n i a d e c y z j i i f o rm u ł ow a n i a ż ą d a ń za s a d n i c z ą rolę o d e g r a ł y z a i n t e r e s o w a n i a rolę kob i e t w k l a s i e rob otniczej, op i s yw a n y już p r z e z a u t o r ó w p r e z e n t o w a n e g o t e k s t u . P o w s t a ł bo wiem p r o b l e m u d z i a ł u kobi e t w st ra jk ach, roli kobiet w działa n i a c h , t<+6re nimo że nie analizowane, nie był y p r z e c i e ż czymś n o w ym w S'b-löciu PRL. W y d a r z e n i a p o t w i e r d z a ł y o s o b l i w o ś ć roli kobi e t w k.lasie r ob o t niczej i o s o b l iw o ś ć ł ó d z k i e g o ś r o d o w i s k a r o b o t n i -czego.
W y d a r z e n i a p o l s k i e g o lata 1 980 r. są s z c z e g ó l n i e i n t e r e s u j ą cym p o l e m o b s e r w a c j i dla socjolo ga , dają bow i em mo ż l iw o ś ć • p e n e -tracji in v i v o n a r a s t a n i a i w y z w a l a n i a się reakcj i sp o łecznych, badani a ich p r z e b i e g u o r a z ś w i a d o m o ś c i u c z e s t n i c z ą c y c h w nich ludzi. Ni m n a d e j d z i e czas, k i e d y s f o r m u ł o w a n e zostanę r z eczowo u d o k u m e n t o w a n e syntezy, w a rto p o k u s i ć się o d o k o n a n i e o p i s u sy-tuacji, w k t ó r y c h n a s t ę p ow a ł o p r z e r y w a n i e p r a c y o r a z p o g lądów, p o s t a w i z a c h o w a ń p r a c o w n i k ó w p r z e d s i ę b i o r s t w , k t ó r y c h z a ł o g i z d e c y d o w a ł y się stra jk ow ać . Ważne Jest, że s trajki dość is to tn ie r ó ż n i ł y się m i ę d z y sobą nie tylko p r z e b i e g i e m , czas em trwania, n ü s t r o j a m i p a n u j ą c y m i w p r z e d s i ę b i o r s t w a c h , ale również p r z y c z y
-nami, któr e do loh w y b u c h u d o p r o w a d z i m y o raz z a k r e s e m p o s t u l a t ó w i Ż ą d a ń s t a w i a n y c h p r zez strajk uj ąc yt \,
Do p r z e p r o w a d z e n i e b a d a ń tego p r o b l e m u nie b y l i ś m y p r z y g o t o wani, nie m i e l i ś m y c z asu na p r z y g o t o w a n i e k o n c epcji» hipotez, w y -bór i u d o s k o n a l e n i e n a r z ę d z i b a d aw czych, s tąd i o t r z y m a n e r e zul-taty nas w p e ł n i nie za d ow a l a j ą . W e f e k c i e o k a z a ł o się, Ze ł a t -wiej b yło p r z y g o t c w a ć projekt b a d a ń niż Je zreali zowa ć.
P o d k r e ś l i ć trzeba, Ze w trakc ie s t r a j k ó w i tuż po ich z a k o ń -czeni u, s z c z e g ó l n i e w sierp ni u, p e n e t r a c j a s o c j o l o g i c z n a była u t r u d n i o n e . Jeśli ba dacz nie mia ł o p o w i a d a ć się, a przyna jm n i e j s o l i d a r y z o w a ć ze s t a n o w i s k i e m dyr e k c j i bądź s t r a j k u j ą c y c h r obotników. Ist n i a ł y pon ad to , jak się wydaje, z u p e ł n i e nie u z a s a d n i o ne opi ni e, Ze r o z m o w y na temat s t r a j k ó w będę p r o w o k o w a ć p r a c o w -n i k ó w do dal s z y c h w y s t ąpień. D o p i e r o we wrz e ś -n i u m o ż l i w e stał o się w z g l ę d n i e swob o d n e p r o w a d z e n i e w y w i a d ó w z każdym, d o w o l n i e w y b r a n y m c z ł o n k i em zało g i ora z u z y s k a n i e z e z w o l e n i a na obe c n o ś ć s o c j o l o g ó w na tere ni e p r z e d s i ę b i o r s t w , w y r a ż o n e g o przez k i e r o w -nictwa a d m i n i s t r a c y j n e i p o l i t y c z n e z a k ł a d ó w i Ich in stancje zwierzc hn ie .
T e m a t e m n i n i e j s z e g o o p r a c o w a n i a Jest p r z e d s t a w i e n i e trzech różnych s t r a j k ó w , k t ó r e m i a ł y m i e j s c e w Łodzi w s i e r p n i u i w r z e ś -niu 1 980 r. O d n o s z ą c Je do ogó l n e j sy t u a c j i strajkowej w kraj u i s z c z e g ó l n e g o n a s i l e n i a p r z e r w w pracy, J a k i e m i a ł o m i e j s c e w drug ie j poł ow i e sierp ni a, p r e z e n t o w a n e strajki mo żna okr e ś l i ć n a s t ę p u j ę c o !
- ro szczeniowy, w c zesny, w z g l ę d n i e o d o s o b n i o n y akt p r o t e s t u n i e z a l e ż n y od s t r a j k ó w na <Vybrzeżu (czas trwa ni a 1 5 -16 VIII);
- solid a r n o ś c i ow y , z a k o ń c z o n y wr az z p o d p i s a n i e m p o r o z u m i e ć na W y b r z e ż u (czas trw an ia 2 6 - 3 0 . V I I I ) ;
- opozyc y j n y , o p ó ź n i o n a p r óba nac i s k u na z a ł a t w i e n i e s p r aw już w skali kraj u w y n e g o c j o w a n y c h , o czym z a ł o g a nie była d o s t a -tecznie p o i n f o r m o w a n a (czas trwania 8-12 IX).
S t r a j k i te ró żn ią się pr zede w s z y s t k i m c z as em trwania, l i c z -bą i z a k r e s e m ż ę d a ń i p o s t u l a t ó w oraz w y s t ę p o w a n i e m e l e m e n t ów p o l i t y c z n y c h lub ich brakiem. Poz a tyn in ny p r z e b i eg s t r a j
-ki sp o n t a n i c z n e i so l i d a r n o ś c i o w e , a inny straj-ki opozycyjne. Nie p r e t e n d u j ę c do w y c z e rp u j ą c e j typologii, o żna ' p o s i e -dzieć, że strajki r o s z c z e n i o w e eę w z g l ę d n i e krótkie i m o ż na
sto-32 Stefania D^ifclelaka-Mactmikowaka» Orte gars Matuszak
s unkowo ła two osi ą g n ą ć p o r o z u m i e n i e , a żąd a n i e maję g ł ó w n i e cha-rakter socj al ny . Nat om i a s t str a j k i o r g a n i z o w a n e sę długi e, trud-niej w n ich os i ą g n ą ć p o r o z u m i e n i e , a żąd a n i a maję c h a r a k t e r nie tylko socjal ny , ale i p o l i t y c z n y o r a z d o t y c z ę nie tylko i n t e r e -s ów p r a c o w n i k ó w -s t r a j k u j ą c e g o p r z e d -s i ę b i o r -s t w a .
O p i s y strajku, a n a l i z a ż ą d a ń w y s u w a n y c h p r z e z r o b o t n i k ó w ro-d zi p y t a n i e : Jak i c h a r a k t e r m i a ł y op i s y w a n e i Inne s t r a j k i w P o l s c e ? C z y moż na Je p o d p o r z ą d k o w a ć o g ó l n i e p r z y j ę t e m u p o d z i a ł o -wi na s trajki e k o n o m i c z n e lub p o l i t y c z n e ? Nie m a m y jeszcze w p e ł n i z e b r a n y c h ma t e r i a ł ów , ale a n a l i z a ż ę d a ń s t r a j k u j ą c y c h ro-b o t n i k ó w w o k r e s i e m i ę d z y w o j e n n y m w Pol sc e, a k t u a l n i e w k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h i a k t u a l n i e w PR L pow o d u j e , że s t r a j k i w P o l s c e Ludowej n a z y w a m y s t r a j k am i socjal nymi .
W strajk a c h , które m i a ł y mie j s c e w Pol sc e, ż ę d a n i a d o t y c z y ł y s p r ow s ocjalnych, tak ic h jaki z a o p a t r z e n i e w żyw ność, d o s t a w y mięsa, w p r o w a d z e n i e p i ę c i o d n i o w e g o t y godnia pra cy , p ł a t n e u r l o p y m a c i e r z y ń s k i e , leps za op i e k a lek arska, n i e ł a m a n i e p r z e p i s ó w p r a -wa pra cy , s p r a w i e d l i w y r o zdział dóbr tru dn o dostęp n y c h , na które w i e l u l u d z i stać, m o g l i b y je kup ić nawet w ra mach e w y c h za -robków, ale nie ma ich na r y n k u lub są tylko dla u p r z y w i l e j o w a -nych.
P r o p o n u j e m y więc, aby s t r a j k i te, róż niące się swoim c h a r a k -terem, z a s i ę g i e m i ż ą d a n i a m i na zw ać s t r a j k am i socjalnymi. Oeste ś- my p r z e k o n a n i , że tak ie p o t r a k t o w a n i e spraw y w y t r ę c i argument, że r o b o t n i k o m w y s t a r c z y dać p i e n i ą d z e i już b ędą z a d o w o l e n i lub dać jeść 1 już z a k o ń c z ę się ich rosz cz en ia .
A u t o r ó w z a i n t e r e s o w a ł y p r z e d e w s z y s t k i m opin ie , w r a ż e n i a i p r z e ż y c i a r o b o t n i k ó w z a t r u d n i o n y c h b e zp o ś r e d n i o w p r o d u k c j i na tematt jak w y g l ą d a ł p r z e b i e g str ajku, o co w nim c h o d z i ł o i Ja-kie są j ego sku tk i. W tym c elu w p i e r w s z e j p o ł o w i e wrz e ś n i a p r z e p r o w a d z o n o ok. 60 w y w i a d ó w z u c z e s t n i k a m i strajku, cz ł o n k am i k o m i t e t ó w s t r a j k ow y c h o raz p r z e d s t a w i c i e l a m i k i e r o w n i c t w z a k ł a -dów, k t ó r z y p r o w a d z i l i ne g o c j a c j a ze s t r a j kującymi. P o d s t a w o w y m k r y t e r i u m d o b o r u o s ób do p r z e p r o w a d z e n i a w y w i a d u była w y r a ż o n a p r z e z nie chfć r o z m o w y na temat str ajku. Dla z ap e w n i e n i a pe łnej a n o n i m o w o ś c i w z a s a d z i e z r e z y g n o w a n o ze s t a w i a n i a p y t a ń met r y c z - kowych.
d o k u m e n t a m i d o t y c z ę c y m i s t r a j k ó w - list am i p o s t u l a t ów , .ulotkami, o g ł o s z e n i a m i 1 innymi podobnymi materiałami. Na po d s t a w i e tak u z y s k a n y c h danych można podjęć próbę o d t w o r z e n i a p r z e b i e g u i a t m o s fery strajków, uc h w y c e n i a e l e m e n t ó w ich o r g a n i z a c j i oraz z e b -rania ocen i opinii r o b o t n i k ó w o p r o b lemach, które strajk wy- w o ł y w a ł y .
II. Stra j k r o s z czeniowy
1. P r z y c z y n y strajku
W łódzkich Z a k ł a d a c h Igieł i Części do M a s z y n D z i e w i a r s k i c h " F a m l d “ n i e z a d o w o l e n i e z a ł o g i n a r a stało jut od d ł u ż s z e g o czasu. Z powodu trudności p r o d u k c y j n y c h Cbrak n a r zędzi o b r ó b c z y c h , m a
-teriałów, zużyte m a s zyny) nie w y k o n y w a n o zadari p r z e w i d z i a n y c h planem, co spo w o d o w a ł o w y r a ź n i e o d c z u w a l n e p o g o r s z e n i e z a r o b k ó w 1 w a r u n k ó w pracy. J e d n o c z e ś n i e narastała n i e d o b r a a t m o s f e r a w p r z e d s i ę b i o r s t w i e , bowiem k i e r o w n i c t w o z a k ładu nie liczyło się ze z d a n i e m p r a c o wników, k t ó r z y w i e l o k r o t n i e zg ł a s z a l i wnioski i u w agi co do kon i e c z n o ś c i zmian.
O to p r z y k ł a d y w y p o w i e d z i robotników, k t ó r z y tak c h a r a k t e r y -zowali sytuację w p r z e s i ę b i o r s t w l e !
“w z a k ł adzie eę m a s z y n y szwajcarskie, s p r o w a d z o n e za d o l a -ry, na k t órych nie ma co robić. 3ak je p o k a zywano w telewizji, to była lipa, że się na nich pracuje. Do z j e d n o c z e n i a też kłamią, że m a s z y n y sę wykorzystana";
- "na e t atach p r o d u k c y j n y c h jest ok. 40 osób z biura, które n i gdy prz y m a s zynie nie p o k a z u j ę się, a p o tem plan za nich t r z e -b a ro-bić";
- "wymusza się, aby praco w a ć w godzirrach n a d l i c zbowych"; p g - "awanse i p o d w y ż k i sę po protekcji";
- " k i e r ownicy n i e g r z e c z n i e odnoszę się do ludzi, l e k c e -ważę iqh", opinia o jednym z dyrektorów: "robi s o bie kp iny z lu-dzi, a -z siebie robi błazna, zawsze był nygus, a jak skończył studia i zos tał zastępcę dyrektora, to wod a so dowa uderzył-/ i.„ do g ł o w y " ;
м . Stafania Oziyclalska-l-laclinikowska, Grzegorz Matuszak
- "KSR m iał w a z y o t k o z góry ust a l o n e i ty lko głosowa ł, że się zg ad za ".
P r ó b y k r y t y k i b y ł y e l i m i n o w a n a pop r z e z z a s t r a s z e n i e k r y t y k u jących, m. in. p e r e p e k t y w ą . z w o l n i e n i a . Do n i e z a d o w o l e n i a w y w o ł a -n ego s p r aw am i w e w -n ą t r z z a k ł a d o w y m i d o ł ą c z y ł y się także p r z y c z y n y z ew n ę trzne, k t ó r e Jedn a z r obotnic w y r a ż a j ą c p o w a z e c h n e o d c z u -cia, o k r e ś l i ł a n a s tępująco:
- “ż y c i e m a m y tak ut r u d n i o n e , że coś ok r op n e g o , kupić nie ma co, d z i e c i o m nie ma co dać Jeść, w s k l ep a c h ko lejki, drożyzna ".
Inna z rob o t n i c wskazała, Jak eię wydaje, p o d s t a w o w ą p r z y c z y n ę s t r a j k u w " F a m i d z i e ” :
- "ludzie w i d z i e l i sw oją be zs ilność, brak s k u t k ó w swo ic h s t a r a ń i u c i e k l i się do s t r a j k u ja ko prot es tu . 3ak w s z y s -cy w s p ó l n i e wy s t ąp i ą , to m oże bę dzie lepiej, bo Jak w s z y s c y strajkują,-t'o w s z y s t k i c h nie wyr zucą".
W p o ł p w i e s i e r p n i a i w c z e ś n i e j w Ł o d z i z d a r z a ł y się w róż-nyc h z a k ł a d a c h p r z e r w y w pracy, b y ł y to Jedn a k w y d a r z e n i a i n c y -d e n t a l n e 1 w z a s a -d z i e w “F a m i -d z i e " -d y r e k c j a nie sp o -d z i e w a ł a się, że m oże d o j ś ć do s t r a j k u . Z n a n e b y ł y n a s t r o j e niez ad ow ol en ia , J e d -nak z m o ż l i w o ś c i ą p r z e r w a n i a р г в с у nie l i c z o n o się. Z a ł o g a zaś w i e d z i a ł a o s t r a j k a c h w K i e lcach, Lublinie, także w Ł o d z i i o tym, że w ich w y n i k u k i e r o w n i c t w a p o s z c z e g ó l n y c h r e s o r t ów i z j e d n o c z e ń d l a u s p o k o j e n i a n a s t r o j ó w d a w a ł y podw yż ki , nie z n a n o je dnak ż a d n y c h s z c z e g ó ł ó w na ten temat.
2. P r z e b i e g w y d a r z e ń
W p i ą t e k 15 VIII 1 980 r. n a j p r a w d o p o d o b n i e j w dro d z e do zak ł a d u 1 w s z a t n i g r upa r o b o t n i k ó w m ę ż c z y z n z działu m e c h a n i -czn e g o w z a k ł a d z i e В p o r o z u m i a ł a się m i ę d z y sobą i o godz. 5,45 ok. 30 o s ó b nie w ł ą c z y ł o maszy n. Nie było p r z y w ó d c y ani gru py kieruj ą c e j , b o w i em Jak tw ie rdzą ci, k t ó r z y str aj k z a i n i c j ow a l i , ’’Jed en na d r u g i e g o się ogl ą d a ł i gdy w idział, że ko lega m a s z y n y nia włącza, to go naśladov?ał” . W ś w i e t l e . i n f o r m a c j i i m a t e r i a ł ó w moż na s t w i e r d z i ć , że do "Famidu" nie d o t a r ł y ż a d n e ulotki , w e z -w a n i a ani inné -w z y -w a j ą c e do strajku m a t e r i a ł y p o -w i e l o n e lub d r u k ow a n e » D e d y n e .yiadomości o s t r a j k a c h p r a c o w n i c y m o gli p o
-siadać będź z z a g r a n i c z n y c h r a d iostacji, bę dź też u z y s k i w a l i j® drog ę u a t n e g o prze k a zu od in ny ch osób.
S p o n t a n i c z n i e r o z p o c z ę t y strajk z a c z ę ł p r z e n o s i ć się do k o lejn yc h eal p r o d u k c y j n y c h , bow i em r o b o t n i c y p r z e c h o d z ą c y z J e d -nego o d d z i a ł u na d r ugi p r z e k a z y w a l i inf or mację: "my e t r a j k u j e - « y, a wy? " Po ok. trzech g o d z i n a c h załoga b e z p o ś r e d n i o p r o d u k -cyj na p r z e r w a ł a pracę. W i ę k s z o ś ć s t r a j k o w a ł a p o raz p i e r w s z y w życiu; oto opin i e osób, z k t ó r y m i p r z e p r o w a d z o n o wywi ady:
"strajk był n i e z o r g a n i z o w a n y , nie w i e d z i e l i ś m y Jak s t r a j -kować";
- "nikt nie w i e d z i a ł , J a k i Jak d ł ugo trz eba s t r a j k o w a ć “ ; - ’ lud zi e wi e d z i e l i , że Jak gdzi e indziej z a s t r a j k o w a l i , to dost al i podwy żki".
Z a k ł a d A ro zp o c z ę ł prac ę o godz. 5,45, ale z a t r u d n i o n e tam robotnice p r a c o w a ł y do godz. 8,30, do p r z e r w y ś n i a d a n i ow e j . D o -p i ero w cz asie śn i a d a n i a z g o d n i e z d e c y d ow a ł y , że n a l e ż y p r z y ł ę - czyć się do strajku.
W p i e r w s z y c h g o d z i n a c h s t r a j k u k i e r o w n i c t w o z a k ł a d u p o l e c i ł o m i s t r z om opa n ow a ć syt u a c j ę (“z r ó b c i e coś"), a p o z y t y w n e w y w i ę z a - nle się z zad a n i a m i ało być e l e m e n t e m w e r y f i k a c j i ś r e d n i e g o n a d -zoru. G d y to o k a z a ł o się n i e s k u t e c z n e , p r ó b y n a m ó w i e n i a zało g i do po d j ę c i a p r a c y p odjęli d y r e k t o r z y , k i e r o w n i c y , s e k r e t a r z POP, cz ł o n k o w i e p r e z y d i u m rady za k ł a d ow e j . Były to j e d n a k pr óby, k t ó -re p o d r a ż n i ł y tylko s t r a j k u j ą c y c h , np. a r g u m e n t y p r z ew o d n i c z ę c e j rady za k ł a d ow e j , o s o b y s z c z e g ó l n i e n i e p o p u l a r n e j w zakładzie, p r z y t o c z o n e przez robotni ce :
- "ta ci emna banda z n ów z a c z y n a “ ;
- “w pani w i eku bier z e się pani do s t r a j k ow a n i a , a o pr acę t rucino" :
- "igł y i p ł a s z c z k i sę nam niepo t r z eb n e , wię c m o ż e c i e sobie stać i kilka d n i “ .
R o b o t n i k o d yrektorze, k t ó r y u s i ł o w a ł o b r ó c i ć fakt str a j k u w żart :
- “ga dał p i e rdoły, n i g d y nie umia ł ro zm aw i a ć z ludźmi i do tej p o r y nie p o t r a f i “ .
Pod kon iec p i e rwszej z m i a n y m i s t r z o w i e i n i e k t ó r z y r o b a t n l c y wyb r a n i przez swo i a t ę a k l a m a c j ę ("idź ty, bo n a j l e p i ej p o trafisz gadać i w i esz o co chodzi") s p i s a l i p o s t u l a t y za ło g i i p r z e k a zî
-o f а л 1 л D a i g c i -o l s l t n - H a c i i n i k -o w u k a , G r ż -o ^ p r z M a t u s z a k
li je d y r e k t o r o w i . R o z m ó w ż a d n y c h nie prowad z o n o , komit et s t r a j -k owy nie zost a ł w ybrany, nie było nawet ta-kiej pr op ozycji.
A t m o s f e r a w p i e r w s z y m d niu s trajku był a w z a s a d z i e spokojna, ale dość n erwowa. S t r a j k u j ą c y pamięt a l i , że g d y w 1971 r. w są -sie d n im z a k ł a d z i e był strajk, to wie lu z je go u c z e s t n i k ó w u t r a -ciło pr ac ę, a p o n a d t o już w trz ec ie j god z i n i e p r z e rw y w pra c y ro ze szła się w ś r ó d zał o g i wi a d om o ś ć , że w d z i a l e kadr teczki o s o b ow e s p r a w d z a j ą f u n k c j o n a r i u s z e SB. U dw óch robo tn ików, m a j ą -cyc h jak sani s t w i e r d z i l i opi nio “k r y t y k a n t ó w " , z którymi p r z e -p r o w a d z o n e b y ł y w ywiady, w i e c z o r e m 16 VIII 198 0 r. byli w domach nie znani im ludzie, któ r z y p r z e d s t a w i l i się j ako ‘d z i a ł a c z e z w i ą z k o w i i g r z e c z n i e w y p y t y w a l i o to, ile bę dzie trwał strajk, o co chod z i s t r a j k u j ą c ym , kto ma w p ł y w na Jego p r z e b i e g i z a -kończe ni e. .Fa kty te w y w o ł a ł y ob awy p r z e d e w e n t u a l n y m i re-p r e sjami.
O godz. 14 do strajku d o ł ą c z y ł a się druga zmiana., której z n a czna czę ś ć p o z o s t a ł a na noc w z a k ł a d z i e (w "Fami dzie" t y lko n i e -które o d d z i a ł y pra c u j ą na trzy zm iany). D y r e k c j a na p o s t u l a t y j es z c z e nie o d p o w i e d z i a ł a , a p r ób y sk ł o n i e n i a r o b o t n i k ó w do p r a -c y lub do o p u s z -c z e n i a zak ł a d u nie d a ł y rezult at ów.
S t r a j k u j ą c y stwier d z a j ą , że w z a k ł a d z i e b yło spokojnie, nie b yło ani n i ep okoju, ani p r ó b k o n t a k t o w a n i a się z p r a c o w n i k a m i i nn y c h w y d z i a ł ó w , w s z y s c y s i e d z i e l i p r z y swoi c h sta nowi skach. W i e c z o r e m r o b o t n i c e na o d d z i a l e A z o r g a n i z o w a ł y wsp ó l n ą ko la cj ę. P r o d u k t y z o s t a ł y z g r o m a d z o n e ze składki tego, co każda z p r a c o w -nic p r z y n i o s ł a , jak rów ni eż z paczek ż y w n o ś c i o w y c h d o s t a r c z o n y c h prz e z z a w i a d o m i o n e tel-efonicznie rod z i n y str aj kujących. P r a c o w -nice po kolacji' p r z e d r z e m a ł y całą noc w zakładzie. P o n i e w a ż z a -kł ad p r a c u j e na 2 zmi an y, p o z o s t a n i e na noc był o tr a k t ow a n e j&k strajk o k up a c y j n y . Oad na z robo tn ic wyjaśn i a ł a , że g d yby o p u ś c i ł y zak ł a d , w t e d y można uznać, że st ra jk jest przerwany. W i e l a * kobiet nie w i e d z i a ł o Jednak d l a c z e g o n i e o p u ś c i ł y zakładu, uzna jąc, że tak ustalono, wobec czeg o one nie m o g ł y po s t ąp i ć inaczej. K’a uwagę z a s ł u g u j e fakt, że na noc nie zost ał o w z a k ł a -dzie ICC% praćowfiików z m i a n y p o p o ł u d n i o w e J.» Z g o d n i e ą. re lacjami k i e r o w n i c t w a zak ła du , któro o p o r z ą d z i ł o li ety os ó b p o z o s t a j ą c y c h w z a kładzie, noc w z w i e d z i e spęd zi ło od 1 0 % do 00 % zało gi p o s z
P o w s t a j e py ta nie, jaką rolę o d e g r a ł o sp o r z ą d z e n i e li sty p r a -cowników. Są dz im y, że niemałą. A r g u m e n t y k i e r o w n i c t w a . zakładu były n a s t ęp u j ą c e : n o r m a l n i e za b e z p i e c z e ń s t w o zak ł ad u w n ocy o d -pow i a d a służba p orządkowa, a k i edy w fabryce p o z o s t a j ą na noc p racownicy, k i e r o w n i c t w o m usi w i e dzieć, k t ó r z y z nich biorą na sla bie o d p o w i e d z i a l n o ś ć za po r z ą d e k 1 ca łość m a j ą t k u p r z e d s i ę -biorstw a. P o n a d t o lista p o z o s t a j ą c y c h w z a k ł a d z i e rob o tników m iał a słu ż y ć do u d z i e l a n i a in f o rm a c j i r o dzinom o tym, co się z nimi dzieje.
D z i a ł a n i e takie mo że się w y d a w a ć uzasad n i o n e , jeż e li weźm i e się pod uwagę, że str a j k i w Ł o d z i d o p i e r o aię ro zpoczęły. O p i s y w a n y z a k ł a d był jednym z p i e rw s z y c h , któ r e g o r o b o t n i c y z o r g a n i -z ow a l i strajk. S p o r -z ą d -z a n i e list n a p e ł n i ł o Jednak ob awą część p racow n i k ów , bali się, że mog ą być ob c i ą ż e n i jakąś o d p o w i e d z i a l -noś ci ą albo że zos t a n ą z a s t o s o w a n e ea nkcje; je dnak zd ecydowano, że skoro s t r a j k u j e ca ła załog a, to nie ma pow o d u do obaw. Wy daje aię jednak, że częś ć o sób nie c h c i a ł a być zap i s a n a na liście 1 dla t e g o op uściła na noc zakład.
R o b o t n i c e u c z e s t n i c z ą c e w strajku i p r a c u j ą c e na drugiej zmi a n i e s tw ierdzają, że p r z y ł ą c z y ł y się do str aj ku , bo p o p r z e d -nia zmi a n a strajk ow a ł a . T r a k t u j ą swój u d z i a ł w strajku Ja ko w y -raz s o l i d a r n o ś c i z p r a c o w n i c a m i za kł adu, ale J e d n o c z e ś n i e są zdan ia , że st rajk był w y r a z e m zm ę c z e n i a ludz i i s t n ie j ą c ą s y t u a -cją na rynku. G ł ó w n y m m o t yw em i j e d n o c z e ś n i e w rozm ow a c h z g ł a -sza n ym p o s t u l a t e m była spr aw a p o d w y ż k i płac i p o p r a w y z a o -p a t r z e n i a rynku, s z c z e g ó l n i e w a r t y k u ł y mięsne. W s z y s t k i e r obot-nice m ó w i ł y o tym, że t r u dności w z a o p a t r z e n i u g ł ó w n i e o b c i ą ż a -jące w ro dz inie kob i e t y d o p r o w a d z i ł y do syt uacji, w której ro-b o t n i c y z d e c y d o w a l i się na strajk.
Kilka osób stwierd zi ło , że w ie działy, co się w Polsce dzieje. W i e śc i o s t r a jk ac h r o z c h o d z i ł y się n i e z a l e ż n i e od tego, że z a r ó w
-no prasa, jak i radio czy TV o tym nie informowały.
Jedna z robo tn ic mówiła: "słyszałyśmy, ze s t r a jk uj e Gdańsk i dlatbgo stanęłyśmy. Były urlopy, ale ludzie J e ź dz il i po Polsce; P r z y je żd ża li k i e r o w c y z Wy brzeża, więc w i e d z i a ł y ś m y o strajku". Jest to Jednak pr o j e k c j a sytuacji, która nie zaistniała, p o n i e waż strajk rozpoczął się w tym samym niemal czasie, kie dy r o z p o -częły się str aj ki na Wybrzeżu.
за S t e f a n i a P z i ę c i a l s k a - t ś a c h n i k o w s k a , Grzegorz Hatusaalc
W dru g im dni u st ra jk u, w so botę 16 VIII, s z c z e g ó l n i e akt yw n e s t a ł y się w ł a ś n i e kobiety, któ re g ł ó w n i e d o m a g a ł y się p o p r a w y z a o p a t r z e n i a w skl ep a c h 1 l epszych za robków. W z a k ł a d z i e nada l pan ow a ł spokój , lu dz ie s i e d z i e l i p r z y ma s z y n a c h , a ich nastrój najlep ie j c h a r a k t e r y z u j « p r z y t o c z o n e opinie:
- “co to będzie z tym w szystkim";
- "może się p o p r aw i i coś bę dz ie m o ż n a k u p i ć “ ,* - "ее to w s z y s t k o nic nie da";
- “d y r e k t o r nie da mięsa, ale nie c h p r z e ś l e postulaty, to aię dowied zą , że lu dzie sę niez a d ow o l e n i " .
W i elu r o b o t n i k ó w by ło g o t ow y c h p o d j ę ć pracę w drû gim dniu strajku, ale "ka żd y ogl ę d a ł się na d r u g i e g o ” i a r g u m e n t ow a n e j "jak za cznę pra cę ci, co przerwali, to Ja też“.
W tej s y t u a c j i d y r e k t o r podj ą ł decyzję o p o d w y ż c e p łac w ra-ma ch p o s i a d a n y c h m o ż l i w o ś c i fin ansowych, po ok. 3 0 0 - 5 0 0 zł na osobę w z a l e ż n o ś c i od s t a n ow i s k a pracy. N a jwięcej o t r z y m a l i n a j niżej zarabi a j ę c y . Inne p o s t u l a t y m i a ł y być ro zp a t r z o n e w t e rm i -nie póż-nie j e z ym . Fakt ten, a tak że w s p o m n i a n e Już z a b i e g i SB sp owodowały, że str aj k zac z ę ł pr zy ga sać. D a k o p i e rw s i z d e c y d o w a -li się po djęć pracę r o b o t n i c y z dzi a ł u m e c h a n i c z n e g o , k t ó r z y strajk rozpoczęli.
P o z o s t a ł a częś ć zał o g i z r o z c z a r o w a n i e m i nie ukr yw a n ę i r y -tację s t o p n i o w o także p o d j ę ł a pracę. O k o ł o godz. 12,00, po p ó ł - t oradobowym str a j k u "Famid" p r a c o w a ł Ju ż no rm al nie. W Z a k ł a d z i e nie było kom i t e t u s t r ajkowego.
3. P o s t u l a t y z a ł o g i i re fleksje po straj ku
3ak Już w s p o m n i a n o wcześn i e j , p o s t u l a t y za łogi w y n i k a ł y z n i e z a d o w o l e n i a sy t u a c j ę bytowę: n i s k im i zarobkami , trudno ś c i am i z a op atrzenia, w z r o s t e m k o s z t ó w u t r z y m a n i a or az złę o r g a n i z a c j ę p r acy i a t m o s f e r ę pa n u j ę c ę w zakład zi e.
P o s t u l a t y te b y ł y p i s a n e o d r ę c z n i e na różnej w i e l k o ś c i k a r t -kach, takich Ja kie p r a c o w n i c y roleli pod r.ękę., a na s t ęp n i e p o d p i -sywane pr zez w n i o s k o d a w c ó w . K a r t k i te d o s t a r c z a l i m i s t r z ow i e i kil ku p r a c o w n i k ó w do dy re kt ora. W d y r e k c j i p o d z i e l o n o żędania na te, kt óre można zr e a l i z o w a ć w z a k ł adzie, oraz takie, któr e n a l e
-ży p r z e sł a ć do innych i n s t y t u c j i z a r ów n o nadrzędnych, Jak i w ł adz m i e j s k i c h .
Ni e z g ł a s z a n o ż ą d a ń p o l i t y c z n y c h , a do na jb a r d z i e j r a d y k a l -nych n a l e ż y z a l i c z y ć opini ę: “do czego do sz li śmy, co to za rząd, k t ó r y w s z y s t k o w y s y ł a za gra ni cę, a w kr aju dla lu dzi nie ma nic". Z w r ó c o n o uwagę na n i e s p r a w i e d l i w e o c e n y p r acowników. Z d a -ni em bad a n y c h rob ot-nic są w z a k ł a d z i e p r a c o w n i c y ci ęgle n a g r a -d z ani o -d z n a c z e n i a m i , listami g r a t u l a c y j n y m i lub nawet premię, a pr z e c i e ż wie l u inn ych z a s ł u g u j e na wyróżn i e n i a . W Jednym z p o s -t u l a -t ów z g ł o s z o n o p r o p o z y c j ę rozsze r z e n i a z a k r e s u p r z y j ę ć p r a c o w n i k ó w prz ez d y r e k t o r a w s p r a w a c h o sobistych. D o d a t k o w ą p ł a s z -cz yznę i n t e g r u j ą c ą s t r a j k u j ą c y c h była n i e c h ę ć do rady z a k ł a d o -wej, o której r o b o t n i c y twierdzili wproet , że “dbaj ą tylko o w ł a s n e sprawy i p o d l i z u j ę się dy r e k c j i " ora z "trzeba ich wy- c h r zanić, bo lawiruję, a nie pom a g a j ę ludziom".
S p r o w o k o w a n e p y t a n i em o w y b ó r nowej rady z a k ł a d ow e j r o b o t -ni ce w w i ę k s z o ś c i o p o w i a d a ł y się za w y b o r em n ow y c h ludzi. P a d a ł y zarzuty, że d o t y c h c z a s o w i c z ł o n k o w i e rady zakład ow e j nie byli lu dźmi uc z c iw ym i , prz y sp e c j a l n y m spo s ob i e r o z u m i e n i a u c z c i w o ś ci. Lud z i e ucz c iw i to tacy, k t ó r z y r ep r e z e n t u j ę i n t e r e s y p r a -c o w n i k ó w i nie p o d p o r z ą d k o w u j ę się d y r e k -c j i zak ła du. O d ludzi r ep r e z e n t u j ę c y c h r ob o t n i k ó w o c z e k u j e się o d w a g i cywil ne j, b e z -stro nności, b e z i n t e r e s o w n o ś c i . D o t y c h c z a s o w i c z ł o n k ow i e rady z a k ł a d ow e j nie w y w i ą z a l i się ze swo i c h z o b o w i ą z a ń wobec załogi, ch oć zd an ia w tej kwestii był y podzielone. C z ę ś ć p r a c o w n i c mówiła, że "robili co mogli, ale b yli p o d p o r z ą d k o w a n i administracji", część zaś, że "nie d o p i l n o w a l i nawet tego, co mogli, a w i ę c dla p r z y -kładu: nie db ali o w c z a s y z a g r a n i c z n e dla robot ni ków, nie dbali o to, aby nie d o p u s z c z a ć do sytuac ji , k i edy w o r g a n i z o w a n y c h dla e m e r y t ów w y c i e c z k a c h na 10 e m e r y t ó w u c z e s t n i c z y ł o 20 opiek un ów ". R o b o t n i c e nie był y pewne, czy nowi ludzie będę reali zowa ć, tak jak ono sob ie to w y ob r a ż a j ą , r ep r e z e n t a c j ę k l a s y robotni cz ej . P r z e w a ż a ł o zdanie, że “nie wa żne kto to będzie, ale w a ż n e ż eby
r e a l izował to, cze go r o b o t n i c y o c z e k u j ę “ .
Z d e c y d o w a n i e n i e c hę tn ie ro b otnice w y p o w i a d a j ą się na temat u c z e s t n i c t w a w z a r z ą d z a n i u z ak ładem, u z a s a d ni aj ąc , że do tsga p o t r z e b n e jest p r z y g o t o w a n i e i wiedza. K o b i et y stwierdzały, żo do za r z ą d z a n i a p o t r z e b n e jest w y k s z t ał ce ni e, k t ó re go im bro'*.
4 0 Stefania ûzi^cielska-.lachrùkovska, Grzegorz Matuszak
Osoba, która c h c i a ł a b y u c z e s t n i c z y ć w z a r z ą d z a n i u z a k ł a d em m ó w i ł aî " c h c i a ł ab ym u c z e s t n i c z y ć w za r z ą d z a n i u za kładem. B y ł ab ym sprawi e d l iw a , sp r a w i e d l i w i e d z i e l i ł ab ym p r a c ę . s p r a w i e d l i w i e roz-d zi e l a ł a nagroroz-dy. Oeijeli roz-do tej p o r y nie p r o t e s t o w a ł a m p r z e c iw k o n i e sp r aw i e d l i w o ś c i , to dl atego, że bałam się, ab y m nie za moj ą postawę nie u k a r a n o “ .
P r z e r w a n i e p r a c y w i ą z a ł o się z o c z e k i w a n i e m na z m i a n y w o r -g a n i z a c j i pracy, rewind y k a c j ę e t a t ó w r o b o t n i c z y c h z a j m o w a n y c h przez p r a c o w n i k ó w biura, leps ze z a o p a t r z e n i e w na r z ę d z i a 1 m a t e r i a ł y oraz pop r aw ę zarob ków. St rajk był m. In, p r o t e s t e m p r z e c i w k o arbitr a l n ym , n i e d e m o k r a t y c z n y m d e c y z j om , np.‘ o p o -dzi al e fu nd us zu p r z e z n a c z o n e g o na D z ień Kobiet, p r o t e k c y j n y m a- w a n s o m i s k i e r o w a n i o m do szkół, p r z y z n a w a n i u w b r e w r e g u l am i n ow i o dznaki “Z a s ł u ż o n y dla z akładu" ora z l e k c ew a ż e n i u opin i i załogi.
D o t y c h c z a s o w e m e t o d y w y r a ż a n i a swego z d a n i a o k a z a ł y się n i e -sk ut ec zn e. O e d e n z r o b o t n i k ów w w y w i a d z i e s t w i e r d z i ł , że nawet s e k r e t a r z POP nie był w stenie z a ł a tw i ć p o s t u l a t ó w i życz e ń łudzi i d l a t e g o ro zm ów ca z d e c y d o w a ł się na z ł o ż e n i e l egitymacji p artyjnej. W s z y s t k i e te o k o l i c z n o ś c i d o p r o w a d z i ł y do tego, żo strajk stał się formą prot es tu .
Sed n a z r obotnic p o w i e d z i a ł a wpro st : “str aj k miał po ka za ć, że roo ot ni k też ma coś do p o w i e d z e n i a , na p r z y k ł a d na zeb r a n i u o a r t y j n ym lub związk ow ym . C i e s z y ł a m się, że r obotnik będ z i e miał głoe, że nie b o d z i e m y się bali, tak Jak wc z e ś n i e j , że bę dz ie s p r a w i e d l i w i e j “ . Dej opi n i ę moż na uz up e ł n i ć s tw i e r d z e n i am i : “w cz asie i po s trajku stałam się o d w a ż n i e j s z a “ , "bałam się, bo ma m ty lko 4 lata do em erytury, ale d o p i ę l i ś m y swego, p o k a z a l i ś m y ewcje z d a n i e “.
W y p o w i e d z i te są god ne p o d k r e ś l e n i a jako p s y c h o l o g i c z n y e- fekt straj ku , bowiem Je go inne r e z u l t a t y nie z a s p o k o i ł y załog i. Z p e r s p e k t y w y m i e s i ą c a po z a k o ń c z e n i u strajku czę ś ć p r a c o w n i k ó w czuła się r o z c z a r o w a n a czy nawet w r ę c z o s z ukane, gdy w poł ow i e w r z e i n i a na temat p r z e r w y w p r a c y w y p o w i a d a ł a takie uwagi. Jak:
- " p o c i e s z e n i a str ajk nie d a ł ”;
- “szuler s tw o , kto mi ał m ało i tak (ja s a ł o ” ;
- “strajk s k ończył się za w c z eśnie, J a k b y trwał dłużej, to by z nami w ł ad z e m u s i a ł y rozmawiać''.
str a j k u p o d w y ż k a 30 0 z ł o t ow a nie z a ł a tw i a sprawy, skoro z w a ż -nych p o w o d ó w nie mog? wykonać z a d a ń p r o d u k c y j n y c h i w o b e c tego i tak z a r o b k i ich eg n i ż s z e niż p r z e d podw yż ką .
W y d a j e się, że ze s t r a j k i em w " F a m i d z i e “ jeg o u c z e s t n i c y w i ą z a l i różne, c z a s em naviet s p r z e c z n e ze sobę nad z i e j e i stgd r ozczarowanie. O c z e k iw a n o , że sam fakt p r z e r w y w p r a c y sp owoduje r a d y k a l n e zmiany, p o p r a w i z a o p a t r z e n i e w sklepach, z m i e n i p o r z ą d -ki w fabryce. Nie u w z g l ę d n i o n o r e a l n o ś c i n i e k t ó r y c h z m i a n o raz czaeu, jaki Jest p o t r z e b n y na ich wprow a d z e n i e . P o d z i e l o n a sg także z d a n i a co do samej form y p r o testu, Jakg był stra jk :
-- “nie był am za str aj kiem, ale b a ł am się, co Inni pow i e d z ą , jak się nie d o ł ą c z ę ” :
- “ lu dz io nie wiedz a, czego c h c ? , a z r a z i ł a m się tym, źo n a jb a r d z i e j zaw z i ę t e w s t r a j k o w a n i u b yły n i e r o b y ” ;
- "Jes t em n i e z a d o w o l o n a , to nic nie dało".
Pyta n e o z m i a n y d o s t r z e g a n e и z a k ł a d z i e r o b o t n i c e s t w i e r d z i -ły, że nic się tu nie zmi e n i ł o w okresie, k i e d y pracują, a p r a c o -w a ł y od 16 do 4 l3 t. Niektóre mae z y n y s<? już przesta r z a ł e , n i e któr e u r z ą d z e n i u ze w z g l ę d u no wadliwą k o n s t r u k c j ę nio w y p e ł n i a -ją dobrze zadań, np. w y c i ą g i nie funkc jo nu -ją dobrz e. VI za k ł a d z i e S3 ma s z y n y i urzędzenia nie wykorzystane od lat. Sg to m a s z y n y z a k u p i o n e za g r a n i c ą za d o w i z y i nie p r a c u j ą c e od 5 lat, tzn. od m o m e n t u kupna. O c e n i a n o ten fakt jako s zalone m a r n o t r a w s t w o cennych dewiz.
Rob o t n i c e w s k a z a ł y p o n a d t o na wyraźne p o g o r s z e n i e się w a r u n -ków życ ia w p o r ó w n a n i u z 1071 r., jeże li brać p o d uw agę z a o p a -trzen ie rynku, m. in. na fakt, że z a l e dw i e mogą zar ob i ć no b ie- żęce wyd at ki , żyj^ od p i e r w s z e g o do p i e rw s z e g o . %Część o s ó b s t w i e r d z i ł a , że s y tuacja jest z r ó ż n i c o w a n a i z a l e ż n a od tego, ile o s ó b w ro dz inie pr ac uje. Dezeli w r o dzinie p r a c u j e k i l k a o s ób i d z i e c i nie sę duże, to s y tuacja nie ul egła p o g o r s z e n i u qd ro ku 1970, p o n i e w a ż w z r o s ł y nie co zar obki, '.'.'zrost z a r o b k ów , jakie ot r z ym a ł y , nie wy r ów n a ł jednak w z r o s t u eon. R o b o t n i c e z w r a c a ł y u- wagę, że s y tuacja m a t e r i a l n a Jest taka, że r o b o t n i k a a k t u a l n i e nie stać na swobodne spę d z e n i e urlopu, 3est to w y nik nis k i c h z a -r o b k ów i w ysokiej o d p ł a t n o ś c i za wcz as y, a p -r z e c i e ż nio k a ż d e g o roku mogg o trzymać 'wczasy ulgowe lub ko rz ys ta ć z dop ła t do w c z a -sów. 3edna z rob o tn ic w rozmowie o w a r u n k a c h sy cia p o w i e d z i a ł a : "Chyba rzęd zmu sz a nas do tego, a b y â m y s t r a j k o w a l i " . • W y r a ź n e m u
Stefania Üxiçclelska-Hachnikowska, Grzegorz Katuuzak
p o g o r s z e n i u u l egaję w a r unki życ ia w p r z ypadku sytuacji losowych lub Jeże l i w rodzinie jest k i l k o r o dzieci, a pracuje tylko ro-dzice. R o b o t n i c a s k a r ż y ł y aię, że nie aą w stanie z a o szczędzić p i e n iędey na w k ł a d y miesz k a n i o w e ani dla siebie, ani dla swoich d zieci z powodu o g r o mnegq wzrostu cen mieszkań.
IV konkluzji można stwierdzić, że brak innej, skutecznej p ł a s z -czyzny w y p o w i a d a n i a swoich opinii przez załogę oraz z a ł atwiania słusznych jej p o s t u l a t ó w doprowadził do strajku. Ludzie, którzy byli niezado w o l e n i z w a r u n k ó w pracy i życia, właśnie w ten s p o -sób wyrazili swoje n i e ukontentowanie, swój protest.
III. Strajk solida r n o ś c i o w y
1. R o z p o c zęcie strajku
W Z a k ł adach P r z e mysłu Bawełn i a n e g o iw. Duliona M a r c h l e w e k l a go, które '.Vanda Felkowska nazwała "barometrem miasta, a p r z y n a j -mniej łódzkiego przemysłu w ł ó k i e n n i c z e g o “^, strajk rozpoczęł się 26 VIII, we wtorek, gdy p o w szechnie znane Już były wiadomości o etrajkach na Wybrzeżu. J e d n o c z e ś n i e - w tym samym dniu zastrajko- wali p r a c o w n i c y k o m unikacji miejskiej, a Już od kilkunastu dni w
różnych zakła d a c h łódzkich załogi p r z e rywały pracę, o czym Jednak nie info r m o w a ł y miejscowe środki m a s o w e g o przekazu.
VI '‘M a r c h l e w s k i m “ raczej nie s p o dziewano się, aby załoga p r z e rwała pracę. W p r a w d z i e robotnice na przewijalni z irytacją k ome n t o w a ł y o g ł o szenie o podwyżce płac o 24 gr za każdy w y p r o d u k o w a n y kilogram p r z ę d z y (dawało to ok. 200 zł podwyżki w. m ie -siącu), ale sytuacja taka trwała już od kilku dni, tj. od czasu p odania do w i a d o m o ś c i tego ogłoszenia. S z c z ególne rozdrażnienie wywołała kwota, na którg nawet brak monety w obiegu pieniężnym - “daję tyle co nic", “robi§ z nas g ł u p i c h " .Problem owych 2 gr p o -jawiał się patera w śr ó d o d p o wiedzi na pytania o powód rozpoczęcia strajku, choć nikt nie wskazywał go Jako przyczyny bezpośredniej.
3 P ' & 1 k o w e к в, Z biegiem dni, "Polityka" 1980,
Strajk r o z p oczął eię o godzinie 1 9 00 na p r z e w ijalni, gdzie na z m i a n i e p r a c u j e 123 osoby. O d b y ł o to eię w ten sposób, Ze ro -botnice J e d n o c z e ś n i e w y ł ą c z y ł y m a s z y n y w tr zech s a l a c h i zaraz w s z y s t k i e s c h o w a ł y się w szatni, w u b i k a c j a c h i psiarniach.
Nie u d a ł o się uchwycić, w Jakim m o m encie p a dło hasło p r z e r -w a nia p r a c y i dlacz e g o -w ł a ś n i e o tej godzinie. N i e k t ó r e z r o bot-nic słyszały. Ze p r z y s z e d ł ktoś spoza p r z e w i j a l n i i ogłosił, że o g o d z i n i e 1900 z a kład zaczyna strajk, ale nie u d a ł o się odnaleźć nikogo, kto w i d z i a ł b y owego człowieka. F a ktem Jeet, że w tym \ czasie cały z a k ł a d p r a c o w a ł bez z a k łóceń i d o p i e r o sześC godzin później kolejna zmiana p r z e r w a ł a pracę na p r z e w i j a l n i Co g o d z i -nie l0 0 ), inne w y d z i a ł y ro z p o c z ę ł y st rajk n a s t ę p n e g o dnia rano.
W p r a w d z i e w dniach p o p r z e d z a j ę c y c h strajk w p r z y w o ż o n y c h z p o r t ó w be lach z bawełnę d o t arła do zakładu pewna lic zba u l o t e k ' O co walc z ę r o b o t n i c y W y b r z e ż a ” , a także I n s t rukcji “Dak s t r a j k o w a ć “ , r a zem ok. 300 egzemplarzy, jednak z n a j o m o ś ć ich treści b y -ła ogr a n i c z o n a l raczej ,na rozpoczęcie strajku nie mia -ła wpływu. W a r t o podkreślić, ze załoga " M archlewskiego" »a swoje tradycje st r a j k o w e ( n a j lepiej ro botnice pa m i ę t a j ę strajk w 1971 r.) i in -struktaż raczej nie jest konieczny, natomiast w y p o w i e d z i b a d a -nych rob(/iiiic wskazuję, że o p o s t u l a t a c h W y b r z e ż a m i ały mniej niż ogó lne w i a d o m o ś c i - "chcę nowych z a w i ę z k ó w z a w o d owych", “Jak strajkuję, to w i d a ć maję rację i rzęd z nimi rozmawia".
Kil k a n a ś c i e minut po p r z e rwaniu p r acy rozmowę ze z g r o m a d z o -nymi w jednej z sal robotnicami p r z e w i j â l n i podjęli: zastępca dy r e k t o r a ds. produkcji, k i e r ownik oddzi a ł u i mistrzowie. Trw?- jęce ok. 40 minut s p o t kanie nie p r z y n i o s ł o ż a d n e g o rezultatu w s z y s t k i e badar.e robotnice z g o dnie twierdzę, że "był o k r o p n y krzyk,“ , "każda k r z y czała swoje", "nikt nie mógł n i k o g o z r o z u -mieć".
M i ę d z y g o d zinę 2100 a 2 1 30 z a c z ę ł y schodzić się robotnice I zmiany, p r a c u j ę c e na noc i z m i e n i a j ę c e III znlanę, k t óra strajk rozpoczęła. R o b o t n i c e relacjonuję, ze g dy p r z y s z ł y do p r acy zdziwił, a nawet z e s koczył je brak szumu maszyn, co u z n a ł y za s y -tuację niecodziennę, wyw o ł u j ę c ę zdenerwowanie, przestrach. M o t y w e m p r z y ł ę c z e n i a się do strajku b / i a sol i d a r n o ś ć z innymi " d o ł ą -czyłam się do innych, to naturalne", "jak w s z y s c y to wszyscy, J e d ność musi być", “cała sala stała, to ja taz". Obok tego
ro-44_______ Stufar.ia Dzlgcielska-ilachnlkouska , Grs a [jarz Matuszak •
dz lła się obawa, z r e s z t ą u z a o a d n i o n a , że "jak nie etanę, to ko-l eż a n k i ni n a w y m y ś ko-l a j ą , .Stresowa syt u a c j a w y w o ł a ł a u n i e k t ó -rych z a c h o w a n i a a g r e s y w n e - w Jednej z eal c z ę ś ć rob ot ni c I z m i a n y c h c i a ł a u r u c h o m i ć mas zy ny , ale z o s t a ł y prz-ez ówe w sp ó ł t o - w a r z y s z k i p r a c y " d k u r w i o n e " , g r o ż o n o im pobi ci em . N i e k t ó r e z k o -biet w w y w i a d a c h przyzn a ł y , że pł ak ały, bol ało Je serce, dos t a ł y r o z stroju żoł ą d k a . W s z y s t k i e z g o d n i e twierdziły, że b a ł y się, choć nie pot raf ig k o n k r e t n i e ok reślić, cz ego te o b a w y d o t y -czyły.
O d chwili p r z y j ś c i a I z m i a n y aż do z a k o ń c z e n i a e t r a j k u każda z r obotnic b ę d z i e p r z e b y w a ć po 16 god z i n w fabryce, b o w i em stale razem są po dwi e zmia ny . W i ę k s z o ś ć bad a n y c h nie p o t r a f i ł a w y -jaś n i ć dl aczego: “ tak Już Jest, ie jak się strajkuje, to sie d ź « dwi e z m i a n y " , n i e k t ó r e w s k a z y w a ł y na tra dy cj ę fab ry cz ną. D o p i e r o u c z e s t n i c z k i s t r a j k ó w z lat c z t e r d z i e s t y c h i p i ę ć d z i e s i ą t y c h z r a c j o n a l i z o w a ł y p r o b l e m - jed na zm iana dru gą pil nuje, aby nie p r z e r w a ł y str a j k u i d l a t e g o do domu mo żna w y c h o d z i ć tylko na o s i em g o d z i n . Na jed ne j z m i a n i e w fabry ce p r z e b y w a l i w czasie s t r a j k u t y lko m istrzowie.
Po trz e c h g o d z i n a c h od ro zp o c z ę c i a s trajku, ok. g o d z i n y 2 2 00 drugą próbę r o zm ow y z r ob o t n i c am i obu zm ian na p r z e w i j a l n l p o d -jął d y r e k t o r n a c z e l n y i k i e r ow n i k wydziału. Z n ó w p r z e z p o n a d pół-
i5rej g o d z i n y trwała ogólna wrzawa , w której p r z e s z ł o 200 kobiet w y k r z y k i w a ł o swoje żale, p r e t e n s j e : " ż e lekarz z a k ł a d o w y jest n i e d o b r y “ , "że m a s z y n y w p r z y p a d k u awar i i p o w i n n y być n a t y c h -miast n a p r a w i a n e , a nie po god z i n i e lub dwóch", Mże d l a c z e g o p o -m i d o r y są po 30 zł", "że d o s t aw y do k i o s k ó w z a k ł a d o w y c h są w d z i e ń i te z a d m i n i s t r a c j i to mogą w y s t a w a ć w k o l e j k a c h , a r o b o t -nice p r a c u j ą c e na z m i a n y to Już nic nie kupią", "że źle Jest z z a o p a t r z e n i e m w mieście", "że d r o ż y z n a " itd. P r ó b y u s t a l e n i a w s p ó l n y c h p o s t u l a t ó w i s k o n k r e t y z o w a n i a i c h nie u d a ł y się. S p o t -kanie z o s t a ł o p r z e r w a n e , a p r z e w i j a l n i a nie p o d j ę ł a pracy. N a s -tępnego dnia dc łącz ył y do strajk u r ob otnice innych w y d z i a ł ó w - p r z ę d za ln i, tkalni, w y kończałnl.
R o b o t n i c e z tkalni p r a c u j ą c e na zmiarniw rannej, w y c h o d z ą c z 3 o
p r a c y o g o d z i n i e i3 , jak relacjonują, nic ze go o etra jk u Jesz-cz6 nie w i e d z i a ł y , a k i e d y p r z y s z ł y do p r a c y 27 V I I I ■o godz in ie
zraia-ny, a zmiana, która rozpoczęła etrajk, nie zoatała na noc), c h c i a ł y przyetępić do pracy. S alowy uruchomił maszyny i wówczas wpadli do sali jacyó ludzie, krzyczeli, grozili, wymyślali. z k r z y k ó w wynikało, że z akład strajkuje. Robotnice w y ł ą czyły więc m a s z y n y i rozpoczęły w ogromnym z d enerwowaniu i podnieceniu strajk. Potem w y b i e r a ł y delegatkę do komitetu strajkowego; nie pdtrafię jednak powiedzieć, jak to się stało, kto zaproponował, aby wybrać delegatkę. Informuję, że wybrały osobę godnę z a u f a -nia, a zaufani ludzie ich zdaniem to ci, k t ó r z y potrafię stawać w obronie innych, którzy rozumieję innych.
W zasadzie m o żna powiedzieć, że strajk powstał spontanicz-nie. Zapewne zorganizowała go jakaś grupa, lstnienię której tylko wyczuwamy, ponieważ robotnice nie chcę o niej mówić. Jeżeli c h o -dzi o inicjatorów strajku, to sę-dzimy, te -działała konspiracja - toynikajęca z oba w ^mima porozu m i e n i a s t rajkujących załóg z przed-stawicielami komisji rzędowych - o b o w i ę z u j ę c e g o w c a ł e j •Polsce ). I n i cjatorzy strajku mogli znaleźć się w komitecie strajkowym, ale tego nie sposób stwierdzić.
Зек wynika z n aszych ustaleń, strajk nie rozpoczęł się w c a -łym zakładzie i można wydzielić w nim pewne fazy:
1) p r zygotowanie - k ie d y 1 kto to czynił, nie wiadomo;
2) rozpoczęcia strajku - p r z t w i j a l n i a , godzina 1 9 00 dnia" 26 VIII 1980 r.;
2) rozpowszechnienie strajku - w n o c y z dnia 26 no 27 VIII; 4) zakończenie strajku - w formie podpisania przez dyrektora oświadczenia o przyjęciu do .wiadomości p o s t u l a t ó w załogi ,
5) opuszczenie przez s trajkujących zakładu (nie k t ó r y c h w y -prowadzili siłę członkowie komitetu strajkowego).
P r a c o w n i k ó w natomiast można p o d z ielić na:
1) inicjatorów strajku (naił3 zakonspirowana grupka); 2) osoby samorzutnie przystę p u j ą c e do udziału w strajku: 3,) osoby zmuszone go udziału v. strajku (sędzimy, że sę to
robotnice zarówno z oddziału prz.owijalni, jak i innych w y -działów) ;
4) komitet strajkowy 27-oso.bowy - jak wykazuję rozmowy _ wewnętrznie skłócony.
46 Sto fan i.a Salęclelska-Machnlkowska, Grzogora Matuszak
2, O c z e k i w a n i a z w i ą z a n e za s t r a j k i em
W “M a r c h l e w s k i m " m o t y w a c j e p r z y s t ą p i e n i a do strajku p o z a w y raż eniem s o l i d a r n o ś c i z resztą za łogi były w z a s a d z i e o g r a n i c z o -ne do s p r a w p ł a c y oraz l epszego z a o p a t r z e n i a sk lepów, g ł ó w n i e w a r t y k u ł y ż ywnościowe. Typów ? o d p o w i e d z i ą na pytanie, d l a c z e g o Pani s t r ajkowała, były s t w i e r d z e n i a - "na w i e l k i e rz eczy nie li-czyłam, ale ż e b y był o leps ze z a o p a t r z e n i e " , "żeby u l żyć k o b i e -tom, p o l e p s z y ć z a op a t r z e n i e " , "nic sp ecjalnego, ale ż eb y był o lepiej w pra cy , lepsze zarobki, mniej obowią z k ów " . Dedna z ro-botnic o św i a d c z y ł a wp ro st - " n iczego się nie spodz i ew a ł am , p o -niewa ż P o l s k a Jest w długac h" ,
O a k zatem doszło d o spi s a n i a po s t u l a t ów , na któ r y c h temat od t r z eciego dnia straj ku p r o w a d z i ł r ozmowy z a k ł a d o w y komite t s t r a j k o w y ? W i ę k s z o ś ć r obotnic nie wie, kto s p i s yw a ł p o s z c z e g ó l -ne żąd ania, p o s t u l a t ó w nie p a m i ę t a lub d o k ł a d n i e ich nie zna. W dru g im dniu st ra jk u, w środę 27 VIII, w ł a s n y c h o c z e k iw a ń za łoga "Marchlew s k i e g o " jes z c z e nie sp r e c y z ow a ł a , n a j c z ę ś c i e j s t r a j k u -j ący w s k a z y w a l i na s o l i d a r n o ś ć z W y b r z e ż em , a -jak o w a r u n e k p o d -jęcia p r a c y po s t aw i l i p r z e r w a n i e str a j k u na W y b r z e ż u o r a z p o d -jęc i e p r a c y p r z e z łód zk ę k o m u n i k a c j ę miejski).
Dop i e r o gdy w czwa rt ek , a w i ę c na trzeci d z i e ń po r o z p o c z ę ciu str ajku, w y ł o n i ł y się 23 o s o b o w e w y d z i a ł o w e k o m i t e t y s t r a j -kowe i g d y u k o n s t y t u o w a ł aię z a k ł a d o w y komit et str aj kowy, z a -częt o sp i s y w a ć postulaty. O g ó ł em z e b r a n o ich ok. 120 i na s t ęp n i e z a k ł a d o w y komitet s t r a j k o w y w y s e l e k c j o n o w a ł przez łąc ze ni e .poszc z e g ó l n y .poszc h p r o b l e m ó w i o d r z u .poszc a n i e s p r aw i n d y w i d u a l n y .poszc h 16 p o s t u -latów, z któ r ym i w y s t ą p i ł do d y r e k c j i p r z e d s i ę b i o r s t w a . P r z y j ę -cie listy p o s t u l a t ó w na w y d z i a ł a c h o d b y ł o e iy p r zez p e w i e n r o -dzaj a k l a nacji, co jedna z robo tnic okred-1 ii*., że "w sz yscy p o -wi ed zi el i, że się zgadzaję*'.
R o b o t n i c e z ap y t a n e o to, cz y m o g ł y b y w y m i e n i ć n a jw a ż n i e j s z e p o s t u l a t y , a zarazera n a j p i l n i e j s z e do reali za cj i, o g r a n i c z y ł y się Jedynie do s t w i e r d z e ń o g ó lnych: podhie'ść p e n s j e , ” pop r aw i ć za op a t r z e n i e w p o d s t a w o w e a r t y k u ł y ż y w n o ś c i o w e ( odpowiedzi n a j -częstsze) , lep s ze w a r u n k i pracy, ż eby c eny b yły niższe, ż eby le-karz rozuffiiał człowieku, w y s ł u c h a ł go i pocieszył. Nawet cz ło
n-klni e z a k ł a d o w e g o kom i t e t u s t r a j k o w e g o nie p o t r a f i ł y o d t w o r z y ć z p a m i ę c i całej l i sty p o s t u l a t ów , choć ich i n f o rm a c j e by ły Już b ardziej konkre t n e , np. p o d w y ż k a p e n s j i o 2 0 % d o t y c h c z a s o w e g o zar ob k u brutto, p o p r aw a z a o p a t r z e n i a k i o s k ó w z a r t y k u ł a m i ż y w -no ś c i o w y m i na terenie zak ładu, pop r aw a p r a c y zakładowej służb y z d r ow i a i u s u n i ę c i e nie c i e s z ą c y c h się z a u f a n i e m lekarzy.
Obok p o s t u l a t ó w d o t y c z ą c y c h s p r a w w e w n ą t r z z a k ł a d o w y c h p o j a -w i ł y się także i inne - p o -w s t a n i e -w o l n y c h z -w i ą z k ó -w z a w o d ow y c h o raz s o l i d a r n o ś ć z ż ą d a n i am i W yb rzeża. D e dna z c z ł o n k i ń kom itetu s t r a j k o w e g o z ap ytana, eką d w i e d z i a ł a o treści ż ą d a ń na Wy brzeżu, s k o r o ant p r a s a , a n i ra dio ich nie pod awały, w y j a ś n i ł a “po cichu to w i e d z i e l i śm y , c z ego żąda ją , p r z y s ł a l i nem", p o t w i e r d z a j ą c tym s a m ym z n a j o m o ś ć treści u l o t k i “O * c o wa lczę r o b o t n i c y Wyb rz eża".
W a r t o Je dn ak zwrócić uwagę, że np. z g ł o s z o n y na W y b r z e ż u p o -stulat t r z y l e t n i e g o url op u p ł a t n e g o dla mate k w y c h o w u j ą c y c h dzie-ci spp t k a ł się z kr y t y c z n ą oce nę czę ś c i rob ot nic " M a r c h l e w s k i e -g o “ . Z n a l a z ł o to swój w y r a z w stwie r d z e n i a c h : “jak to, będę co t rzy lata rodzić dzi ec ko, bra ć p i e n iądze, a my b ę d z i e m y na to p r a c o w a ć " ,
R ó w n i e ż p r o b l e m z w i ą z k ó w z a w o d o w y c h u l e g ł z m i a t y f i k o w a n i u także w ś w i a d om oś ci c z ł on ki ń k omitetu strajko w e go : oto połowa bada ny ch robotnic " M a r c h l e w s k i e g o “ t w i e rd zą co o d p o w i a d a na p y t a -nie, czy pow in na być w y b r a n a nowa rada z a k ł a do w a w p r z e d s i ę -biorstwie. P o d o b n y jest zre sz tą rezultat d z i e n n i k a r s k i e g o zwiadu ■Véndy Falkowskiej: "... p o w i a d a j ą k o b i e t y [..,] nie w i e m y j e s z -cze Jak będzie, ale chyba p r z e p r o w a d z i m y u nas wybory, p r z yn aj
-O
mniej na n i e k t ór yc h w y d z i a ła ch " , A l e gdy robotnicom, które w y -m i e n ił y w ś ró d p o s r u l a t ó w "wolne związki", zadano pytanie - czy mają za tem istnieć w za k ł a d z i e dwa zwi ąz ki zawodowe: nowy i d o -t y c h c za sow y - reakcja była na -ty c h m i a s -t o w a : “do ty c h c z a s o w y zwię- zek p o w in ie n dog ad ać się z nowym i pow in ie n być jeden, bo gdy będą dwa, to będzie b a łagan", "podwójność nie będzie dobru".
M ożna zaten wyc ią gn ąć wni os ek , ze strajlf w - " M a rc hlewskim" dotyczył gen er aln ie sp raw p ł a c o w y c h i z a o p a t rz en ia , co p o t w i e r -dza m. in. opin ia m i s t r z ó w z p r z e w i j a l n i - "gdyby w s k l e p a ch
