R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E Тою ХХХ1Х ХЕ, zeszył 7 - 1991-1992
DANUTA PIWOWARSKA Kraków
M OTYW Y BIBLIJNE W LIRYCE A FA N A SIJA FE TA
O ddziaływ anie Biblii na lite ra tu rę i sztukę jest zjaw iskiem tak wyjątkowym, że nie m ożna dlań znaleźć żadnej analogii w dziejach naszej k u ltu ry 1. D la świata chrześcijańskiego Biblia to nade wszystko Księga św ięta, ujaw niająca najgłębsze prawdy o świecie i człow ieku, to fundam ent wiary i etyki. W dziejach myśli i sztuki europejskiej Biblia odegrała - i odgrywa nad al - w ybitną ro lę kulturotw órczą, obejm ując swym zasięgiem rów nież lite ra tu rę p iękną. B iblia jest stale obecna w lite ratu rz e europejskiej, stając się niew yczerpanym źródłem inspiracji dla pisarzy i poetów , wnosząc do ich tw órczości og ro m n e bogactw o wątków i motywów, a przede wszystkim - zm ieniając k oncepcję człow ieka, którego los jawi się w innej perspektyw ie.
R ów nież w dziejach rosyjskiej kultury chrześcijańskiej P ism o św. odgrywa rolę szczególną. Jak stw ierdza R. Łużny:
Obecna w tej kulturze od samego początku, od chrztu Rusi sprzed lat tysiąca, funkcjonująca tam nie tylko jako natchniona Księga Słowa Bożego, ale pierwszy i podstawowy tekst literacki, stała się dziełem modelowym i pierwowzorem całego piśmien nictwa staroruskiego, weszła przez swą aforystykę na trwale do języka potocznego i literackiego, kształtowała średniowieczną historiografię, „przyrodoznawstwo” i „geografię”. Jej księgi poetyckie, zwłaszcza Psałterz, stały się nie tylko częścią organiczną liturgii oraz form pobożności indywidualnej i zbiorowej, wspólnotowej, ale także źródłem natchnienia i wzorem dla poetów [...] Zaznaczyła mocno — zwłaszcza jako Nowy Testament - swą obecność w twórczości największych mistrzów słowa rosyjskiego [...] F. Dostojewskiego oraz L. Tołstoja2.
Rosyjscy poeci XIX-wieczni, zwłaszcza epoki rom antyzm u, często sięgali do Biblii, czerpiąc z niej idee, wątki tem atyczne i sposób obrazow ania, zapożyczając styl. Motywy biblijne pojaw iają się w tw órczości W. Ż ukow skiego i F. G linki,
1 Z. K u b i a k . Poezja Biblii. „Znak” 1960 nr 68-69 s. 182.
2 R. Ł u ż n y . Biblia w kręgu zainteresowań współczesnych pisarzy rosyjskich. W: Biblia a literatura. Lublin 1986 s. 422.
A. Puszkina i M. L erm ontow a, E. B aratyńskiego i F. Tiutczewa. Inspiracje biblijne odnajdujem y też w poezji A fanasija F eta - w ybitnego liryka rosyjskiego 2. poł. X IX w., uznaw anego za czołow ego przedstaw iciela n u rtu „sztuki czystej”. O k re ślen ie genezy i funkcji motywów biblijnych w jego twórczości stanowi przedm iot niniejszego artykułu.
R elacja: B iblia a lite ra tu ra jest w ykładnikiem bardziej rozległych powiązań lite ra tu ry z religią. Zw iązki te m ożna rozpatryw ać - w edług propozycji m eto d o logicznej K. D ybciaka3 - na dwóch płaszczyznach: socjalnej (aspek t genetycz- no-funkcjonalny) oraz stru k tu raln e j (obecność w tekście, o b o jętn ie na jakim poziom ie, elem entów stru k tu ry odnoszących się do sfery religii). Elem enty relig ijn e m ogą występować na każdym poziom ie organizacji utw oru literackiego; b ęd ą więc nim i zarów no słowa, zw iązane w sposób szczególny z sacrum, jak i 'cytaty z ksiąg świętych czy p rz ejęte z nich formy stylistyczne. K oneksje religijne ujaw niać się też m ogą na poziom ie większych całostek znaczeniowych, obejm ując p o le tem atyczne utw oru, do którego - według term inolog ii tradycyjnej poetyki - zaliczyć m ożna tem aty, motywy, w ątki i fabułę4. W reszcie religia m oże stanow ić ważny czynnik zaw artości ideowej dzieła, jeg o nadrzędnego sensu zbliżonego do lub zgodnego ze św iatopoglądem religijnym .
B adanie inspiracji religijnej w lite ra tu rz e w inno obejm ow ać dwie fazy: ro z p o zn an ie cech zew nętrznych, w skazujących na powinowactwa obu dziedzin (in te rp re ta c ja „religiologiczna”) i in te rp re ta c ję w ew nętrznych znaczeń tworzących sens dzieła (in te rp re ta c ja „sem iologiczna”). Uczyniwszy przedm iotem opisu i analizy zjaw isko poetycko-religijne, k tó re m ożem y nazwać „motywika biblijna w p oezji F e ta ”, m usim y uwzględnić oba aspekty tego zjawiska i odwołać się zarów no do pojęć teoretyczn oliterackich, ja k i do pojęć religijno-teologicznych. U z asadnione wydaje się tu połączenie podejścia socjalno-genetycznego ze struk- turalno-sem antycznym . N ajpierw wypadnie więc przybliżyć sylwetkę F eta jako człow ieka o k reślo nej epoki, scharakteryzow ać jego św iatopogląd i stosu nek do religii. P rzedm io tem dalszych dociekań stan ie się liryka F eta, a celem - wy krycie motywów biblijnych, na których zostały zbudow ane obrazy poetyckie, oraz d o tarc ie do ich znaczeń i funkcji w utw orze.
A. F e t żył i tworzył w czasach gwałtownych p rzeo brażeń społeczno-politycz nych i ideowych w życiu R osji, kiedy daw ne formy, a w raz z nim i i m odele etyczno-obyczajow e, ulegały rozpadow i. N a ich m iejsce pojawiały się nowe w zorce, z tru d em to ru jąc e sobie drogę poprzez tradycyjne pojęcia i nawyki. C haos życia polityczno-społecznego, b ra k jed n o lite j ideologii oddziaływały też n a lite ra tu rę tych czasów i w określo nej m ierze w arunkow ały postawy twórców.
3 K. D y b c i a k . Literatura wobec religii - izolacja czy przenikanie? „Znak” 1977 nr 281-282 s. 1364. 4 S. S a w i c k i . Religia a literatura. W: t e n ż e. Z pogranicza literatury i religii Lublin 1978 s. 13.
MOTYWY BIBLIJNE W LIRYCE AFANASUA FETA 75
F eta m ożna uznać za typowy „produkt ep o k i” ze wszystkimi jej sprzecznościam i i niekonsekw encjam i. W m łodości liberał, w w ieku dojrzałym zajm uje w życiu społecznym pozycje zachowawcze, b ro n iąc układów feudalnych i negując formy kapitalistyczne. Św iatopogląd F eta charakteryzuje się też w ielom a w ew nętrznym i sprzecznościam i: zw olennik idealistycznej filozofii Schellinga, a p o tem fanatyczny wręcz wyznawca schopenhaueryzm u - dek laru je się jak o a teista z przeko nan ia. O drzuca w iarę w Boga i nieśm iertelność duszy, ale przez całe swe życie re g u la r nie uczestniczy w nabożeństw ach prawosławnych. O sceptycyzm ie religijnym F eta pisze we W spom nieniach syn L. T ołstoja, Sergiusz:
[Fet] i ojciec różnili się bardzo. W przeciwieństwie do ojca Fet był wyrachowany i niereligijny, sceptyk i poganin. Nie odnosił się wrogo do religii. Ona po prostu nie istniała dla niego .
A sam T ołstoj, w związku z opublikow aniem w iersza F eta Nigdy - w którym a u to r kreuje katastroficzną wizję zm artw ychw stania na o pu sto szałej, bezludnej ziemi - wyrażał szczere ubolew anie i żal z pow odu o b ojętno ści religijnej przy jaciela:
Daj Boże panu zdrowie, spokój duszy i to, aby uznał pan konieczność więzi z Bogiem, której brak tak zdecydowanie pan neguje w tym wierszu6.
W odpow iedzi F et uspraw iedliw ia się przed au to re m A n n y Kareniny, ironizując: Wskrzeszenie z martwych nie ja wymyśliłem. W dolinie Jozafata polecono nam się zjawić „w całości”, jak żyłem w Worobiowce. Dlatego też wilk przynosi w pysku moją nogę. A nuż rozkażą powstać Szenszynowi do powtórki7.
O ateizm ie F eta pisze rów nież B. Sadowski8, relacjo n u jąc o sta tn ie chwile jego życia. Przed śm iercią, gdy lekarz zwrócił uwagę na ciężki stan chorego i k o nieczność przyjęcia sakram entów św., żona F eta odpow iedziała, że Afanasij A fanasijewicz nie uznaje żadnych obrzędów i że ten grzech ona b ierze na siebie. Pogrzeb F eta był jednakże chrześcijański w obrządku prawosławnym , a n ab o żeń stwa żałobne odpraw iono naw et w kilku cerkw iach m oskiewskich. Z n am ien ne, iż poza Sadowskim pozostali przedstaw iciele krytyki XIX -wiecznej alb o nie zajmowali się spraw ą wiary F eta, albo uznawali go za p o etę religinego (D. D
ar-5 С. Т о л с т о й . Очерки былого. Тула 197ar-5 s. 320. Zamieszczone w pracy przekłady tekstów rosyjskich na język polski są mojego autorstwa - D. P.
6 А. Ф е т . Мои воспоминания. Т. 2. Москва 1890 s. 363.
7 Cyt. wg: t e n ż e . Полное собрание стихотворений. Ленинград 1959 s. 722.
8 Б. С а д о в с к и й. А. А. Ф е т . W: t e n ż e . Ледоход. Статьи и заметки. Петроград 1916 s. 80-81.
ski9, E. A rch ipow 10). Badacze w spółcześni (B. B uchsztab11, D. B łagoj12, N. S katów 13) zgodnie wypow iadają sąd o ateizm ie Feta.
Sam F et nigdy nie występował oficjalnie z krytyką religii, choć pew ne nuty sceptycyzm u w stosunku do praw osław ia przew ijają się w jego korespondencji z T o łsto je m 14. W innym m iejscuis wskazywał na trzy drogi w iodące ku od po w iedzi na podstaw ow e pytania egzystencjalne: religię, sztukę i naukę, z których pierw szą zdecydow anie odrzucił.
F e t wychowywał się w atm osferze głęboko religijnej, w rodzinie ziem iańskiej, w k tó rej ogrom ny nacisk kładziono na sprawy religii: nabożeństw a, modlitwy, nau k ę katechizm u. Początkow ą edukację religijną otrzymywał od m atki - N iem ki z p ochodzenia, lu tera n k i, k tó ra w stępując w związek m ałżeński z R osjaninem , przyjęła praw osław ie. W ychowanie religijne A fanasija poszerzali sprow adzani przez ojca sem inarzyści, a pogłębił je F et w czasie swego pobytu w niem ieckim pensjonacie w W ierro (Inflanty). Poniew aż F et był jedynym R osjaninem (i p ra wosławnym ) w tej szkole, to te ż m usiał uczestniczyć w lu terańskich m odlitwach, nabożeństw ach, śpiew ach, czytaniu Biblii. M ożna przypuszczać, że stąd właśnie wyniósł F et dosk o n ałą znajom ość tej świętej księgi. A teizm F eta narodził się w czasie jego studiów w M oskwie, gdzie przebywał od 1837 r. (najpierw uczył się w pensjo nacie P ogodina, później na wydziale filologicznym uniw ersytetu). D em o nem jego m łodości stał się niejaki Irinarch W w iedienski - sofista, sceptyk i nihilista, wydalony z A kadem ii D uchow nej. W olnom yśliciel F et w wieku 18 lat założył się z przyjacielem , że i za 20 lat będzie odrzucać Boga i nieśm iertelność duszy. B uchsztab pisze, że F et wygrałby zakład, jeśliby się założył naw et na lat 5016.
P rzytoczone fakty wykazują, że w p lan ie biograficznym F et nie był człowie kiem religijnym ani naw et zainteresow anym spraw am i religijnym i. Z upełnie odm ien n ie rysuje się ten problem w p lanie artystycznym - na gruncie jego twórczości. F et zawsze odczuw ał dysproporcję między własnym życiem a tw ór czością. T o, co rodziło się w jego duszy, nie znajdow ało uzasadnienia w realnej rzeczywistości, to też au to r D iany oddzielał konsekw entnie sferę życia od sfery
9 Д. Д а p с к и й. „Радость земли”. Исследование лирики Фета. Москва 1916 s. 31. 10 Е. А р х и п о в . Лирика Фета как религия сердца. W: t е п г е. Миртовый венец. Москва 1915 s. 62. 11 Б. Б у х ш т а б. А. А. Фет. Ленинград 1974 s. 15. 12 Д. Б л а г о й . Мир как красота. Москва 1975 а. 38. Н. С к а т о в . Лирика А. А. Фета. (Истоки, метод, эволюция). „Русская литература” 1972 N* 4 s. 83. 14 Переписка Л. Толстого с А. Фетом. „Литературное наследство” 1938 т. 37-38. 15 Два письма о значении древних языков. „Литературная библиотека” 1867 т. 5 s. 51. 16 Б у х ш т а б, jw.
MOTYWY BIBLIJNE W LIRYCE AFANASUA FETA 77 poezji, m ówiąc o nieprzekraczalności granicy między człow iekiem -tw órcą a tym samym człow iekiem w innych dziedzinach życia. Filozoficzne uzasad n ien ie tego rozdw ojenia znalazł p o eta w schopenhauerow skim przeciw staw ieniu „człowieka geniuszu” i „człowieka praktyki”. Jak o p o e ta sw obodnie w prow adza do swej liryki motywy i obrazy biblijne, co nadaje jego w ierszom określoriy sens. S ta nowią on e niew ielką część d o ro b k u poetyckiego a u to ra Ogni wieczornych, ale część bardzo znaczącą. Głównym źródłem tych motywów je st Nowy T estam e n t (Ew angelie i A pokalipsa), choć z rzadka sięga też F e t do ksiąg S tareg o T e sta m entu. E lem enty biblijne pojaw iają się w liryce F e ta w w arstw ie językow o-sty- listycznej utw orów oraz w płaszczyźnie sem antycznej (p o le tem atyczne), ale ślady ich oddziaływania widoczne są też poza obręb em ścisłego tek stu (tytuł, m o tto , zaw artość ideowa).
O dm ienność relacji: świat B ib lii-rzeczy w isto ść przed staw io na w liryce F eta pozwala w yodrębnić cztery grupy typologiczne17 na po dstaw ie różnych funkcji tych utw orów w o dniesieniu do m ateriału biblijnego. U łatw i to odczytanie w a r tości sem antycznych wykorzystanych przez p o etę motywów. G ru p a I o bejm uje wiersze, w których tekst Biblii przekazany jest w sposób właściwy lite ra tu rz e . Są one jakby ilustracją zdarzeń z Pism a św., to te ż ich funkcję nazw ać m ożna ilustrującą (Kuszenie na górze; A baddo n). G ru p ę II stan ow ią w iersze dające in terp retację obrazów biblijnych polem iczną w obec tekstów P ism a św. {Jawno grzesznica; Piotr i Paweł). G ru p a III to utw ory w prow adzające now e elem enty, których nie zaw iera tekst Biblii. E lem enty te nie przeciw staw iają się w ersji biblijnej, lecz ją uzupełniają i rozwijają. D om inującą funkcją tych wierszy jest re in te rp reta cja Biblii („Kiedy u w rót ra ju ...”; „Nie przez to P an p otężny...”). W reszcie grupę IV stanow ią w iersze, w których jakąś rzeczywistość pozab ib lijn ą in terp re tu je się za pom ocą Pism a św.; mówimy wówczas o funkcji aplikacyjnej (.1 Marca 1881 r.).
Ilustracją Biblii jest poetycka parafraza perykopy ew angelijnej o kuszeniu C hrystusa na pustyni (M t 4, 1-11) zatytułow ana początkow o K uszenie na górze. Scenę kuszenia Jezusa na pustyni ograniczył p o e ta do o statn iej p róby szatana. W ystępują te sam e postaci - C hrystus i Szatan, a i ich dialog pokryw a się z podanym przez Biblię. Scena kończy się przepędzeniem S zatana. W P iśm ie św. czytamy:
Wtedy Duch wyprowadził Jezusa na pustynię, aby był kuszony przez diabła. A gdy przepościl czterdzieśąci dni i czterdzieści nocy, odczuł w końcu głód. Wtedy przystąpił do niego Kusiciel [...] Jeszcze raz wziął go diabeł na bardzo wysoką górę, pokazał mu
17 W pracy wykorzystano trafny - zdaniem autorki - model interpretacyjny zaproponowany przez Z. Adamka w odniesieniu do twórczości narracyjnej (Polskie współczesne opowiadania o tematyce biblijnej. „Roczniki Humanistyczne” 26:1978 z. 1 s. 101-129).
wszystkie królestwa świata oraz ich przepych i rzeki do Niego: „Dam ci to wszystko, jeśli upadniesz i oddasz mi pokłon”. Na to odrzekł mu Jezus: „Idź precz, Szatanie! Jest bowiem napisane: Panu Bogu swemu będziesz oddawać pokłon i jemu samemu służyć będziesz”. Wtedy opuścił Go diabeł, a oto Aniołowie przystąpili i usługiwali Mu (Mt 4, 1-2. 8-11) 18.
Poetycka w ersja w iernie odtw arza tę scenę:
«Вот здесь, у ног твоих, все царства - он сказал - С их обаянием и славой. Признай лишь явное, пади к моим ногам, Сдержи на миг порыв духовный - И эту всю красу, всю власть тебе отдам И покорюсь в борьбе неровной». Но он ответствовал: «Писанию внемли: Пред богом господом лишь преклоняй колени!» И сатана исчез - и ангелы пришли В пустыне ждать его велений19.
W edług egzegezy biblijnej pokusa Szatana m iała na celu n akło nienie Jezusa, aby sprzeciw ił się woli O jca i wybrał życie łatw iejsze, p ełn e trium fu i potęgi, i tak i sens daje się rów nież odczytać z Fetow ego tekstu.
Ilu stracją Biblii jest też w iersz A baddon, w którym sięgnął F et do A pokalipsy św. Jana. Je st to wolny przekład, a właściwie zwięzła, syntetyczna traw estacja Ap 4, 2-8 oraz A p 9, 1-11 - wizji proroczych O bjaw ienia św. Jana, dotyczących losów całej ludzkości. F et nie przekazuje w iernie wszystkich obrazów A p ok alip sy, ale przetw arza je drogą syntezy najważniejszych elem entów . R ezultatem tych zabiegów je s t 20-wersowy wiersz, bardzo rytmiczny dzięki użyciu stopy dak- tylicznej i ścisłym rymom. W iersz F eta dobrze oddaje motywy eschatologiczne i kosm iczno-profetyczny styl A pokalipsy:
Ангел, и лев, и телец, и орел - Все шестикрылые - держат престол, А над престолом, над тем, кто сидит, Радуга ярким смарагдом горит. Молнии с громом по небу летят, И раздается из них: «Свят, свят, свят!» (s. 131) W A p okalipsie czytamy:
18 Wszystkie cytaty z Pisma św. przytoczono według wydania: Pismo święte Starego i Nowego Testamen
tu. [Biblia Tysiąclecia). Poznań-W arszawa 1971.
MOTYWY BIBLUNE W URYCE AFANASUA FETA 79 [...] a w środku tronu i dokoła tronu cztery Zwierzęta pełne oczu z przodu i z tylu; Zwierzę pierwsze podobne do lwa, Zwierzę drugie podobne do wolu, Zwierzę trzecie mające twarz jakby ludzką i Zwierzę czwarte podobne do orla w locie (Ap 4, 6-7).
Jednakże nie w olno zapom inać, że A pokalipsa to księga p ro ro cza, w której każdy szczegół, a naw et określony ich układ, jest znaczący. W traw estacji F eta ta warstwa sem antyczna zanika; wiersz jest po p ro stu poetycką p rz eró b k ą frag m entów A pokalipsy.
W innym swym wierszu, Ostatnie słowo (p ierw o tn ie zatytułow anym G niew Boga - Gniew Z eusa), zastosow ał p o eta stylizację b ib lijn ą, n aślad u jąc mowy proroków starotestam entow ych. P o eta daje w łasną w ersję „dnia gniew u”:
Я громом их в отчаяньи застигну, Я молнией их пальмы сокрушу,
И месть на месть, и кровь на кровь воздвигну, И злобою гортань их иссушу.
(s. 433)
Przykładem utw oru polem icznego, dającego now ą in te rp re ta c ję obrazów biblijnych, jest Fetow a Jawnogrzesznica; ewangeliczny w ątek p o trak to w a ł p o eta dość sw obodnie. Sytuacja wyjściowa jest w w ierszu taka sam a, ja k w h isto rii biblijnej (J 8, 3-11):
Mówili to, wystawiając go na próbę, aby mieli o co Go oskarżyć. Lecz Jezus nachyliwszy się pisał palcem po ziemi.
U Feta: Но Он на крик не отвечал, Вопрос лукавый проникая, И на песке, главу склоняя, Перстом задумчиво писал. (s. 420)
Dalszy rozwój w ątku jest dopow iedzeniem Ew angelii, u zu p ełn ien iem jej o na- turalistyczne rysy p o rtre tu pięknej cudzołożnicy. Z ak o ń c zen ie -p o in ta je s t dość zaskakującą m odyfikacją wersji ew angelicznej, to ju ż polem ika z biblijnym se n sem:
И понял Он, как ей сродно, Как увлекательно паденье: Так юной пальме наслажденье И смерть - дыхание одно.
W wyjaśnieniu źródeł tych przekształceń, wiodących ku innym znaczeniom niż sens wypływający z h isto rii ew angelicznej o cudzołożnicy (pro b lem przebaczenia,
pokuty, praw o człow ieka do osądu innych), pom óc m oże list W. B otkina do A. K rajew skiego z 11 m arca 1843 r. Przesyłając w załączeniu kopię Jaw no grzesznicy, B otkin wyjaśnia: . f e t napisał w iersz o znanej nam obu Jaw no grzesznicy, za k tó rą co dzień ślę P an u podziękow ania. A le w iersz niezbyt udany. O to o n ”20.
Częściej o d po lem iki w o d niesieniu do motywów biblijnych d o k o n u je F et ich re in te rp re ta c ji, ja k np. w w ierszach „Nie przez to jest P an potężny, n iep rze niknio ny” czy „Kiedy u w ró t ra ju ”. O ba w iersze rozw ijają w ątki staro testam en - towe. W pierwszym poetycki opis stw orzenia św iata naw iązuje do Księgi R od za ju. N egatyw ne p o rów nanie pierw szej strofy:
Не тем, господь, могуч, непостижим Ты пред моим мятущимся сознаньем, Что в звездный день твой светлый серафим Громадный шар зажег над мирозданьем.
(s. 105)
w ykorzystuje F et, aby ukazać siłę i m oc poetyckiego natch n ien ia, tego „boskiego o g n ia”, któ ry nosi w sobie artysta.
W iersz „Kiedy u w rót ra ju ” je st alu zją do innego w ątku genezyjskiego - w ygnania z raju. T em atem w iersza je st wypędzenie A dam a z raju i konsekw encje jego grzechu dla ludzkości. W ysłuchawszy błagalnych próśb opuszczonych grzeszników , Stw órca zesłał im do opieki niebieskie straże - A niołów . P oeta uzu p ełn ia tu w ersję biblijną; wyraża p rzekon anie, że i skrzydlaci opiekunow ie ludzi obd arzeni są niejednakow ą m ocą, co je st źródłem nierów ności ludzkich losów. O braz swojego A nioła-S tróża rysuje p o e ta w w ierszu M ój A n io ł, ukazując go w jasnych, radosnych barw ach poprzez pryzm at relik tó w dziecięco-naiwnych odczuć: Когда, играя Златыми плодами Под вечною райскою пальмою, Он указал мне На матерь-деву Страдальца Голгофы - и подле Двенадцать престолов во славе. Он тот же, все тот ж е — Кудрявый, с улыбкой, В одежде блитсательно-бслой. (s. 433)
MOTYWY BIBLIJNE W LIRYCE AFANASUA FETA 81 N ajliczniejszą grupę utworów F eta wykorzystujących motywy b ib lijn e stanow ią wiersze aplikujące te motywy. T ak np. potraktow any jest m ateria! biblijny w wierszu 1 marca 1881 r. W iersz pow stał pod w rażeniem zabójstw a cara A lek sandra II. F et jako zw olennik m onarchii i lojalny poddany cara byl w strząśnięty krwawym zam achem , co wyraził w jaskraw ej m etaforyce w iersza, sięgając po motyw pasyjny. Być m oże w świadom ości F eta funkcjonow ał jeszcze znam ienny dla m entalności rosyjskiej m it cara (dziedzictw o bizantyńskiej proskynezy). Jak stw ierdza R. Przybylski, „ideologiczne m yślenie R osjan było p rz en ik n ięte m item
” 21
cara \
W wierszu F eta m ęczeństwo i śm ierć m onarchy porów nane są do m ęki C hry stusa, a rew olucjoniści - zamachowcy - do Judasza (jako ci, którzy wydali swego praw ow itego ojca - cara).
Голгофе предал Иуда Окровавленного Христа.
(s. 364)
Śmierć cara zyskuje w in terp retacji F eta atrybu t boskiego m ęczeństw a: Он крест и свой венец терновый
Земному передал царю.
W iersz został napisany w związku z decyzją budowy cerkwi „Zm artw ychw sta nia na krw i” na m iejscu śm iertelnego zranienia A leksandra II. Jest to więc wiersz okolicznościowy, okazjonalny; sytuacje i postaci ew angeliczne stają się tu alegorią tragicznych - w odczuciu F eta - wydarzeń historycznych.
W om awianych dotąd w ierszach motywika biblijna występow ała w form ie sam odzielnych całostek tematycznych. P ełni o na rów nież w liryce F eta ro lę inną: służebną jako tworzywo m etaforyczne. Jest spora grup a wierszy F eta bynajm niej nie o tem atyce religijnej, w których elem enty biblijn e pojaw iają się na teren ie m etaforyki jako motywy w tórne (aluzja, porów nanie, stylizacja), m odelujące inne, sprzęgnięte z nimi znaczenia. W określonym sensie w iersze te są rów nież aplikacją Biblii. I tak np. aluzja biblijna do obrazu raju pełni funkcje m odelujące zasadnicze treści w iersza, jakim i są:
- zachwyt nad urokam i nocy („Na stogu sian a”) И я, как первый житель рая,
Один в лицо увидел ночь. (s. 213)
- czy tęskn ota za utraconym szczęściem („Znów na duszy”)
И вновь маню высокий идеал, И снова жизнь мне грезится иная: Так грешник-праотец, проснувшися, искал Знакомых благ утраченного рая!
(Тоска по невозвратном s. 388)
P ow rót do wzniosłych ideałów m łodości zestaw iony je st z obrazem syna m arn o traw nego (W sadzie), a radość z ponow nego sp o tk an ia z ukochaną - z radością Żydów po przybyciu z niew oli egipskiej do Palestyny, Z iem i O biecanej. Piękno gór, ich w zniosła m ajestatyczność i m alowniczość, jest dla poety świadectwem potęgi Stwórcy i nasuwa sk ojarzenie z biblijnym objaw ieniem się Boga M ojże szowi na górach H o reb i Synaj (Góry).
Przykłady takiego w ykorzystania motywiki biblijnej przez F eta m ożna by m nożyć, jed n ak że nie o n e stanow ią o istocie Fetow ej in terp re tacji Biblii. K ieru n ek tej in te rp re ta c ji wyznacza konstruk cja pod m io tu lirycznego. Jest cechą cha rakterystyczną, że wszystkie w iersze będące ilustracją Biblii, a także znaczna część utw orów przetw arzających motywy biblijne p o m ijają niem al całkowicie o b ra z a u to ra rozum iany jak o „osobisty” podm iot twórczy22, a p od m io t mówiący odsuw ają w cień. Istn ieją jed n ak F etow e liryki religijne, w których em ocjonalne zaangażow anie pod m io tu w yrażone jest b ezpośredn io i tworzy naszą wiedzę o poecie. Jest to wiedza o poecie-tw órcy, a nie o człow ieku-Fecie. F et utrzymywał, iż artysta ukazuje w swym dziele to, co przeżył jak o p o eta w m om encie aktu tw órczego, a nie jak o człowiek w życiu. P om ni tych o strzeżeń o konieczności rozgraniczenia sfery życia i sfery poezji skoncentrujem y się na obrazie poety- -podm iocie twórczości. Te relacje trafn ie ujm uje S. D ąbrow ski pisząc: „Poeta- -człow iek tworzy poezję i mówi przez nią, ale i poezja tworzy sobie tego, kto ją mówi i o n a mówi - przezeń. P oezja wymawia własny po dm iot mówiący”23.
Kiedy F et mówi w swych w ierszach o poezji, z reguły ucieka się do sztafażu religijno-kulturow ych obrazów i m etafor. W jej progi („чертоги”), w których uskrzydla się („ о к р ы л я ется”) duch poety, w stępuje on „м олитвенно, как в х р ам ”; siebie nazywa „б ож ествен ны м п усты н н и ком ” lub „верховным ж рецом культа кр асо ты ”, a tw órczość określa jak o służbę świątyni („святы не”), upo d o b n iając swe w iersze do „свящ енной хоругви крестн ого хода”, k tórą w znosi n ad tłum em . Są to jednakże atrybuty zew nętrzne k u ltu , k tó re nie wska zują na przeżycie religijne. Pojaw ia się ono w w ierszach-m odlitw ach F eta, w których p o d m io t liryczny wyraża głębię uczuć religijnych, jak choćby w p arafrazie M odlitw y Pańskiej:
22 Por. S. S a w i c k i . Między autorem a podm iotem mówiącym. „Pamiętnik Literacki” 1977 z. 2 s. 125.
23 Uwagi przygotowawcze do tematu: Funkcja podm iotowa motywiki religijnej w poezji Tadeusza Nowaka. W: Sacrum w literaturze. Lublin 1983 s. 111.
MOTYWY BIBLIJNE W URYCE AFANASUA FETA 83 Всеобщий наш отец, который в небесах, Да свято имя мы твое блюдем в сердцах, Да прийдет царствие твое, да будет воля Твоя, как в небесах, так и в земной юдоли. (s. 498)
R ów nież w iersze m aryjne Władczyni Syjonu i A v e Maria p rz ep o jo n e są duchem religijnym - to poetyckie m odlitw y do M atki B oskiej - po średn iczki łask, Królowej N ieba i Ziem i:
Владычица Сиона, пред тобою Во мгле моя лампада зажжена. Все спит кругом. - душа моя полна Молитвою и сладкой тишиною.
(а. 248)
W innych w ierszach maryjnych {Madonna; D o M adonny Sykstyńskiej) przeżycie estetyczne - zachwyt nad pięknem R afaelow ej M adonny - łączy się z ukazanym konw encjonalnie przeżyciem religijnym . R afael S anti, m istrz w łoskiego R e n e sa n su, m alarz pogodnych M adonn i piewca radości życia, był arty stą, k tó reg o twórczość poznał F et już w dzieciństw ie. Ja k w spom ina w swych m em uarach, pierw szą m odlitw ą, jakiej nauczyła go m atka, była m odlitw a do M atk i B oskiej, której w izerunek - kopia o brazu R afaela - zachwycał ch łopca swym pięknem :
Nie mniej zachwytu wzbudzało we mnie malarstwo, którego najwyższym wzorem była dla mnie istotnie przepiękna olejna kopia Świętej Rodziny, przedstawiająca Matkę Bożą w fotelu, z dziecięciem na ręku, z dzieciątkiem Janem Chrzcicielem z lewej i św. Józefem z prawej strony. Matka wyjaśniła mi, że to dzieło wielkiego artysty Rafaela i nauczyła mnie modlić się do tego obrazu. Ileż to razy wydawało mi się, że Matka Boża takim samym ciepłym wzrokiem spogląda na mnie, jak i na swoje boskie dziecię, i ze wzruszenia zale wałem się łzami24.
K onkretyzacje motywu m aryjnego w liryce F e ta bliskie są typowi sen ty m en talnem u, ukazując czułość, d o broć i tkliw ość uczuć religijnych. N a M aryję spogląda p o eta poprzez m etaforę M atki, id eału piękności, w spom ożycielki w ier nych. T en dziecięco-naiw ny typ postaw y religijnej pojaw ia się też w w ielu k o n w encjonalnych lirykach F eta, mających ch a rak ter wierszy okolicznościow ych (paschalne, bożonarodzeniow e, album ow e). G łębsze tony religijności, silniejsze akordy brzm ią w Fetow ej liryce przyrody, w k tó rej panteistyczne u w ielbienie natury łączy p o eta z uznaniem w szechpotęgi i d ob ro ci Stwórcy. Ja k stw ierdza badacz, liryka religijna to dialog z sacrum , p om ost d o naw iązania k o n ta k tu z Bogiem, naw et wtedy, gdy mówi o Nim , a n ie d o N iego25. P o ezja F e ta mówi
24 А. А. Ф е т . Воспоминания. Москва 1983 s. 43.
nam w iele o Bogu. K reowany przez a u to ra podm iot jawi się nam w szczerym uw ielbieniu dla Stwórcy, w m odlitew nych aktach hołdu i miłości. Czy jed nak te fakty m ogą świadczyć o religijności F eta? Dlaczego F et-ate ista pisał wiersze religijne?
K onkretny fakt literacki, jakim jest wykorzystywanie motywiki biblijnej w tw órczości, nie m usi wskazywać na religijność jej au to ra. Biblia jest księgą całej ludzkości. „Czy było dla ludzkości coś droższego od tej świętej księgi na przestrzen i tylu w ieków ?” - pisał F io d o r D ostojew ski26. F et często sięgał do tej księgi, ale odkrycie wpływu Biblii na problem atykę utw orów nie przesądza jeszcze sprawy stosunku poety do Biblii jak o księgi życia. Poezja F eta nie jest liryką konfesyjną i nie możemy jej traktow ać jak o wyznania wiary. Jego in te r p re ta cja Biblii - poza nielicznym i wyjątkam i - ogranicza się do płaszczyzny estetycznej, choć asp ek t etyczny pojaw ia się też niezależnie od woli i zam ierzeń au to ra . F et sięgał do Biblii jak do skarbca gotowych obrazów i symboli i w takiej form ie w prow adzał je do swej poezji. Motywy biblijne dostarczały mu też tworzywa do konstruow ania własnej m etafory. Obrazy, symbole, cytaty biblijne znalazłszy się w nowym kontekście, otrzym ały nowe znaczenia, a stru k tu ra, w k tó rej ich użyto — nowe treści sem antyczne i em ocjonalne, wiodące ku sensom, których a u to r nie zawsze oczekiwał.
БИБЛЕЙСКИЕ МОТИВЫ В ЛИРИКЕ А. А. ФЕТА Р е з ю м е В истории русской христианской культуры Библия сыграла особую роль как неисчерпанный источник вдохновения художников, писателей и поэтов. Русские поэты XIX века, в особенности эпохи романтизма, часто обращались к Библии, черпая из нее замыслы, мотивы и образы, стиль. Библейские инспирации мы находим, в частности, в поэзии А. А. Фета - выдающегося русского лирика 2-ой половины XIX века, продолжающего романтические традиции, признанного главным представителем течения «чистого искусства». Происхождение и функции библейских мотивов в его творчестве являются предметом настоящей статьи. Соотношение Библии и литературы - часть более общих связей литературы и религии. Их можно рассматривать в двух плоскостях: социальной (генетико-функциональный аспект) и структурной (наличие в тексте элементов структуры, относящихся к сфере религии). Интерпретируя библейские мотивы в поэзии Фета, автор учитывает оба названных аспекта пользуясь как теоретико-литературными, так и теологическими понятиями. Целесообразным представляется соединение социально-генетического и структурно-семантического методов. Анализ стихотворений предваряется характеристикой Фета как человека определенной эпохи, с определенным мировоззрением и отношением к религии. В дальнейшем предметом исследования становится лирика Фета, а его целью - обнаружение библейских мотивов, на которых построены
MOTYWY BIBLIJNE W URYCE AFANASUA FETA 85 поэтические образы, определение их значений и функций в произведении. Приводимые в статье факты из биографии поэта свидетельствуют о том, что он не был глубоко верующим человеком, даже не интересовался вопросами религии. Как поэт он свободно вводил в свои стихотворения библейские образы и мотивы, что придает им определенный смысл. Такие стихотворения пред ставляют собой лишь небольшую долю поэтического творчества автора «Вечерних огней», но весьма значительную. Перевод с польского Романа Левицкого
