R O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E Tom X X X V I, zeszyt 7 - 1988
Z O F IA A B R A M O W IC Z
R E L IG IA A W Y B Ó R IM IE N IA
Imiona ludności wyznania praw osław nego na B ia lostocczyźn ie w latach 1915-1939
Swoisty charakter funkcjonow ania w języku nazew nictw a o so b o w eg o wymaga odpow iednich m etod badawczych. Badania nad antroponim iką d an ego m iasta czy regionu zm uszają do przestudiow ania ogrom nej ilości d ok u m en tów znajdujących się w archiwach państwowych, wymagają analizy w ielu zjawisk pozajęzykow ych, które warunkują zanikanie starych i pojaw ianie się nowych im ion.
Każdy naród w ciągu stu leci wypracował swój własny system antroponim ów , ściśle związany z historią, kulturą, a także z warunkam i socjalnym i, e k o n o m icznymi, politycznym i i innymi. B iałostocczyzna od stu leci była m iejscem , gdzie w spółistniały różne żywioły: polski, białoruski, rosyjski, n iem ieck i, żydowski, tatarski. Każdy z w ym ienionych narodów związany był z inną religią lub w yzna niem. Prawosławni w Białym stoku to przede w szystkim B iałoru sin i i R osjan ie. Badania im ion ludności B iałegostoku w różnych okresach potw ierdzają tezę, że wybór im ienia w dużym stopniu uzależniony był od religii i w yznania. Przy kładem m oże być m ateriał faktograficzny b iałostock iej parafii praw osław nej.
W U rzędzie Stanu Cywilnego w B iałym stoku zachow ały się księgi m etrykalne chrztów ludności wyznania praw osław nego z parafii św. M ikołaja od 1915 r. oraz z parafii prawosławnych w D ojlidach i Starosielcach od 1901 r. D o 1918 r. wszystkie księgi m etrykalne prowadzone były w urzędowym języku rosyjskim . Od września 1918 r. zapisy zaczęto sporządzać w języku polskim . W związku z tym pojawiły się fonetyczne i ortograficzne warianty im ion. Im iona k atolik ów np. do 1918 r. zapisywane były w kilku wariantach: a) w brzm ieniu polskim (E lżbieta, Jan, Józef); b) w potocznym brzm ieniu rosyjskim lub białoruskim (Iwan, O sip, A nton) oraz c) w wersji cerkiew nosłow iańskiej (Iosif, Ioann, Jelisaw eta), po r. 1918 tylko w brzm ieniu polskim (Jan, Józef, H elen a, E u gen iu sz). Im iona ludności wyznań ew angelickich zapisywane były w zależn ości od okresu: a) w brzm ieniu niem ieckim (H einrich, Johann, H edw ig); b) w brzm ieniu niem ieckim i rosyjskim (H einrich - G cnrich, Johann - Ioann - Iwan) bądź c) w brzm ieniu
18 ZOFIA ABRAMOWICZ
n iem ieckim i polskim (H e d w ig - Jadwiga, H einrich - H enryk), im iona ludności prawosławnej natom iast do r. 1918 w yłącznie w form ie cerkiew nosłow iańskiej (Iosif, Ioann, A n to n ij), po r. 1918, gdy zapisy sporządzano w języku polskim , w dwu wariantach: a) w brzm ieniu cerkiew nosłow iańskim (Ioann, W ładimir, A n tonij, A n atolij) albo b) w brzm ieniu polskim (Jan, W łodzim ierz, A n ton i, Ana- to liu sz/A n a to l). N ależy podkreślić, że w pierwszych latach okresu m iędzy w ojen n ego zapisywana była tylko jedna forma im ienia: w brzm ieniu cerkiew no słow iańskim , p otem zaczęto zapisywać im ię ochrzczonego w dwóch wariantach: w brzm ieniu cerkiew nosłow iańskim i w polskim , przy czym odpow iednik polski p odaw ano w nawiasie: G eorgij (Jerzy), Jelisaw eta (E lżb ieta), Ioann (Jan). W drugiej p o ło w ie dw udziestolecia m iędzyw ojennego im iona ludności prawosławnej coraz częściej zapisywane były w brzm ieniu polskim , początkow o z podaniem w naw iasie odpow iednika cerkiew nosłow iańskiego, później bez tego odpow iednika, np. W łodzim ierz (W ładim ir), Jan (Ioan n ), Jerzy (G eorgij) lub tylko W łodzi m ierz, Jan, Jerzy.
Zdarzały się n ieliczn e przypadki wprowadzania do metryk im ion przekształ conych pod wpływem p otoczn ego języka rosyjskiego (a m oże białoruskiego?) lub p olsk iego. D o takich przekształconych form niew ątpliw ie m ożna zaliczyć im iona Kuźma oraz H eliasz (form y cerkiew nosłow iańskie K osm a, Ilja1). O dnotow ać na leży interesujący fakt, iż w metrykach nie podaje się innych w ariantów tych im ion.
Im iona k ob iece Z ina, Luba, Lida należy uznać za skrócone formy im ion pełnych: Z inaida, Lubow', Lidja. Praw dopodobnie te krótkie formy rekom endo w ane były przez osoby sporządzające zapis w księdze m etrykalnej jako polskie od p ow ied n ik i im ion pełnych, poniew aż w w ielu wypadkach w metryce figurują o b ie formy: Z inaida (Z in a), Luba (Lubow'). P odobne stanow isko zajmują au to rzy kalendarza praw osław nego z 1949 r., w edług których Luba to polski o d p o w iednik im ienia Lubow'2.
Interesujące są metryki osób dorosłych zm ieniających wyznanie. W metrykach tych zapisyw ano obydwa im iona, poprzednie i now e, które nadawano na chrzcie prawosławnym . Jeżeli im ię poprzednie m iało odpow iednik prawosławny, p ozosta w iano je. Tam, gdzie to było m ożliw e, nadawano im iona zb liżon e fonetycznie do poprzednich. Porównajmy:
1 A. W. S u p e r a n s k a j a , Sprawocznik licznych im ion narodow RS ¡S R . Moskwa 1979. 2
Kalenc
(rok wyd. 4). 2
RELIGIA A WYBÓR IMIENIA 19
Imię katolickie zam ienione na prawosławne
Janina N ina
Marianna Maria
Regina R aisa
M ichalina Maria
W ładysław W łodzim ierz
Irena Irina
Teodora F ieodora
Jadwiga H elena
N ależy podkreślić, że w pojedynczych przypadkach w m etrykach lu d n ości w yz nania praw osław nego odnotow ana jest zm iana im ienia praw osław nego na k a to lickie, np. osoba ochrzczona w 1937 r. im ien iem R aisa w 1961 r. zm ienia sądow nie to im ię na R enata. Inne przykłady: im ię Iraida bywa zam ien ian e na Irena; Zinaida, Zoja - na Zofia; A lła - na A lina.
Jak z pow yższego wynika, już sam zapis im ienia w m etrykach lu d n ości praw o sławnej świadczy o bardzo ścisłym związku językow o-kulturow ym tej grupy lu d ności B iałegostoku z bizantyjsko-ruską tradycją. P otw ierdza to rów nież zestaw im ion nadanych dzieciom przez prawosławnych.
W latach 1915-1939 w b iałostock iej parafii prawosławnej o ch rzczon o 1896 chłopców i 1867 dziewczynek. N adano 63 im iona m ęsk ie i 59 im ion żeńskich. Z estaw im ion nadawanych w badanym o k resie przez lu d n ość wyznania praw o sław nego w Białym stoku oraz od p ow ied n ie dane statystyczne p rzedstaw ione są w tabeli nr 1. D la porów nania przytoczono w niej rów nież dane zaw arte w opracowaniu L. M. Szczetinina3.
Tab. nr 1. Im iona n ad an e p rzez lu d n o ść p raw osław ną w b ia ło sto ck iej parafii praw osław nej w latach 1 9 1 5 -1 9 3 9
Im iona m ęsk ie
Im ię
Parafia św. M ik ołaja
w B iałym stok u D a n e w g S zczetin in a 1 9 1 5 -1 9 3 9 1 9 2 2 -1 9 2 8 1 9 3 2 -1 9 3 8 liczba % % % 1 2 3 4 5 A dam 4 0 ,2 0 - -A lek sa n d r (A le k sa n d e r ) 173 9 ,1 2 8 ,6 0 4 ,4 3
2 0 ZOFIA ABRAMOWICZ 1 2 3 4 5 A le k sij (A le k s ie j, A le k sy ) 23 1,21 2 ,40 2 ,20 A n a to lij ( A n a to li, A n a to liu s z , A n a to l) 84 4 ,4 3 2 ,8 0 4 ,20 A n d rej (A n d r z e j) 7 0 ,36 0,8 0 0 ,60 A n to n ij (A n to n i, A n to n iu s z ) 36 1,89 0 ,54 0 ,10 A rk ad ij (A r k a d iu sz ) 10 0,5 2 0 ,60 0 ,7 2 A w ie n ir 1 0,05 - -B o r is (-B o ry s) 22 1,16 2 ,7 0 2 ,40 C harlam pij 1 0 ,05 - -C h risto fo r 1 0,05 0 ,1 2 -D a n iit 1 0,05 0 ,30 0 ,23 D im ilr ij (D z im it- rij) 3 0,15 0 ,8 0 1,03 D o n a t 1 0,05 - -F a d d iej 1 0,05 - -F ie o d o r (-F e o d o r , T e o d o r ) 8 0,4 2 1,40 1,00 G icn n a d ij (G e - n a d iu sz) 5 0 ,26 0 ,6 3 1,63 G ieo rg ij (Jerzy) 189 9 ,9 6 2.20 1.80 G rigorij (G rygo- rij, Grygoryj, G rzeg o rz ) 7 0,3 6 0.23 1,00 I le lia s z 1 0,05 - 0.03 (llja )
Ignalij (Ign acy) 1 0,05 0.1 0
Igor' (Ig o r ) 5 0,2<> 0.60 1.40
Ioann (Jan) 91 4,79 1,85 1,13
Io s if (J ó z e f) 83 4.37 -
-Iriniej 1 0.05 -
-RELIGIA A WYBÓR IMIENIA 21 1 2 3 4 5 Jew gienij (E w g e- nij, E u g en iu sz, E u g en i) 2 1 0 1 1,07 2 ,8 0 4 ,2 0
Jew stafij (E u sta
chy) 2 0 ,1 0 - -Julian 3 0 ,15 0 ,1 0 -K iriłł 1 0,05 0 ,0 3 0 ,2 0 K on stan tin (K onstantyn, K on stan ty) 41 2 ,1 6 0 ,6 0 0 ,8 0 K uźm a 1 0,05 0 ,2 0 -L e o n id (-L e o n i d as) 42 2,21 1 ,66 2 ,7 0
L eontij (L eą tij, L e o n ti, L eonc- ju sz) 47 2 ,47 0 ,2 0 -Lew (L e o n ) 6 0,31 0 ,6 0 0 ,6 0 L on gin (L o n g i n us) 1 0,05 - -M atfij (-M a ciej) 1 0,05 0 ,8 0 0 ,2 0
M ich aił (M ich a ł) 74 3 ,9 0 2 ,8 0 2 ,4 0
M iron 4 0,21 -
-M stisław 1 0 ,05 -
-N ik ołaj (M ik o
łaj) 133 7,01 6 ,3 0 4 ,9 0
O leg 4 0,21 0 ,8 0 3,0 0
Paw ieł (P a w eł) 45 2,37 1,20 0 ,8 0
P ie tr (P io tr) 58 3 ,0 5 1,40 1 ,30 P łaton 2 0 ,1 0 - -R om an 32 1,68 0 ,3 0 0 ,2 0 R o scisła w 1 0,05 0 ,40 0 ,2 0 Siergij (S ie rg iej, S iergiu sz, S er giu sz) 33 1,74 0 ,4 0 1,10 S im ieo n (Szy m on) 2 0 ,10 0 ,1 0 -Stanisław i 0,05 0 ,30 0 ,8 0
2 2 ZOFIA ABRAMOWICZ 1 2 3 4 5 S tie fa n (S te fa n ) 23 1,21 - -T im o fie j 1 0,05 0 ,20 0,1 0 W a le n tin (W a lę - tin , W a len ty n ) 18 0 ,94 2 ,60 4 ,00 W a leria n 1 0,05 0 ,2 0 0 ,10 W a silij (B a z il, B a z y li) 11 0 ,58 1,00 0,40 W ia czesła w 16 0 ,8 4 0 ,46 1,00 W ik ien tij (W in cen ty) 8 0 ,42 - -W ik to r 33 1,74 4,60 10,80
W ita lij (W ita lis ) 13 0 ,6 8 1,40 1,20
W ła d im ir ( W ło d zim ie rz) 2 6 2 13,81 12,40 12,00 W sie w o lo d 3 0,15 0,4 0 0 ,56 Z in o n 1 0,05 - -Z in ow ij 1 0,05 - -Im iona ż e ń sk ie Im ię Parafia św. M ik ołaja
w B iałym stok u D a n e wg S zczetin in a 1 9 1 5 -1 9 3 9 1 9 2 2 -1 9 2 8 1 9 3 2 -1 9 3 8 liczba % % % 1 2 3 4 5 A fan asija 1 0,05 - -A lek sa n d ra 26 1,39 3,60 1,20 A lcw tyn a 1 0,05 0 ,40 0 ,4 0 A lła 3 0 ,16 1,20 1,60 A n astasja 5 0 ,2 6 0 ,6 0 0 ,1 0 A nna 57 3,05 5 ,10 3 ,6 0 A n to n in a 9 0 ,48 0,81 0 ,60 C hristina (K rys tyna) 13 0 ,6 9 0,12 -D o m n ik a 1 0,05 0 ,10
-RELIGIA A WYBÓR IMIENIA 2 3 1 2 3 4 5 F ie o d o r a (F e o - d ora) 1 0 ,05 0,0 6 0 ,0 3 F ie o d o sja 1 0,05 0 ,4 0 -F ie o fila 1 0,05 - -G a lin ą (H a lin a ) 68 3 ,6 4 0 ,9 0 4 ,0 9 Inna 1 0 ,05 0 ,4 0 0 ,6 0 Iraida (Iro id a , Iryda) 19 1,01 0 ,05 0 ,05 Irina (Iryna, Ire na) 100 5,35 1,00 1,30 J ek atierin a (K a tarzyna) 8 0 ,4 2 2 ,6 0 1 ,83 J elen a (H e le n a ) 141 7,55 2 ,8 0 3 ,2 0 J e lisa w ie ta ( E l żb ieta ) 15 0 ,8 0 1,20 1,20 Jew a (E w a) 2 0 ,1 0 0 ,1 0 0 ,0 6 Jew dokja 1 0 ,05 0,6 0 0 ,1 0
Jew gien ija (E u
g en ia ) 165 8 ,8 3 4 ,6 0 3 ,6 0
Julia 3 0 ,1 6 - 0 ,6 0
Ju lita (J u litta ) 1 0,05 -
-Kira 1 0,05 0 ,2 0 0 ,1 0
K law dija (K law -
dja) 5 0 ,2 6 0 ,6 0 0 ,4 0 K sienija 1 0 ,05 1 ,00 0 ,2 0 L eo n ila 4 0,21 - -L idija (-L id ja, L ida) 114 6 ,1 0 4 ,7 0 7 ,9 0 Li ja 2 0 ,1 0 - -Lubow' (L u b a) 47 2,51 3 ,7 0 2,8 3 Ludm iła 31 1 ,66 4 ,2 0 6,0 0 Lukja (L u cja) 3 0 ,1 6 - -Ł arisa (L arysa) 12 0,6 4 1 ,2 0 1 ,6 0 Marfa 2 0,1 0 - -M argarita 2 0 ,10 -
-2 4 ZOFIA ABRAMOWICZ 1 2 3 4 5 M aria 134 7,17 3 ,2 0 1,60 M aryna 1 0 ,05 0 ,4 0 0 ,6 0 N a d ieżd a ( N a d z ie ja ) 62 3 ,3 2 3,60 3,40 N a ta lia 5 0 ,2 6 1 ,20 0 ,80 N ie o n ila 2 0 ,1 0 0 ,05 0,03 N ik a 1 0,05 - -N in a 175 9,37 3 ,5 0 4 ,70 O lga 83 4 ,44 3 ,0 0 1,20 P arask iew a 1 0,05 - -P aw ia 2 0 ,1 0 - -P ieta g ija 6 0 ,3 2 0 ,0 9 0,07 R a isa 41 2 ,19 1 ,60 1,40 S o fia (Z o fia ) 50 2 ,67 0 ,74 0 ,70 S tie fa n id a 14 0 ,7 4 - -T aisja 6 0 ,3 2 0 ,9 0 0 ,40 T am ara 46 2 ,4 6 2 ,90 -T atjana (-T acja- na, T a tija n a ) 21 1,12 1,60 2 ,20 W a len tin a (W a len ty n a ) 128 6,85 6 ,60 9 .00 W arwara (B a r bara) 3 0 ,16 0 ,5 3 0,20 W iera 105 5 ,62 2 ,63 1.85 W iew ieja (W e- w eja ) 1 0,05 - -Z in a id a ( -Z e n a ida, Z in a ) 97 5 ,1 9 1,90 1,23 Z o ja 16 0,85 1,20 0 ,63
Jeżeli porównam y zaprezentow any zestaw im ion ludności wyznania prawo sław nego w B iałym stoku z zestaw em im ion katolików z tego sam ego terenu i tego sam ego okresu, uzyskamy następujący obraz:
a) część im ion w ystępuje w obydwu zestaw ach, przy czym popularność p o szczególnych im ion m oże być bardzo zróżnicowana: im iona bardzo popularne u prawosławnych, jak np. W łodzim ierz czy M ikołaj, są rzadko spotykane u k atoli
RELIGIA A WYBÓR IMIENIA 2 5
ków, i odw rotnie: im iona, które bardzo ch ętn ie nadają swym d zieciom katolicy (np. Stanisław ), są bardzo rzadko wykorzystywane przez prawosławnych;
b) część im ion z zestawu im ion prawosławnych w o g ó le u k atolik ów n ie wy stępuje, (np. A w ienir, Bazyli, Igor, K iriłł, O leg, Sergiusz, W siew ołod , A fanasija, Alew tyna, A łła, F ieod osija, Iraida, Kławdija, K sienija, L eon iła, Lija, Luba, Ludmiła, Maryna, N ieo n iła , N ika, N ina, O lga, Paraskiewa, R aisa, Taisja, T a mara, W iera, Z inaida, Z oja). Jest to niew ątpliw ie zw iązane z kalendarzem św ię tych "prawosławnych" i odrębnym kalendarzem św iętych "katolickich". W p o d ręczniku do nauki religii prawosławnej czytamy: "Ze św iętym i ściśle zw iązane jest nadawanie im ienia. Święty, którego im ię nadane jest przy chrzcie św., staje się p od ob n ie jak A n io ł Stróż osobistym patronem i oręd ow n ik iem , ochrania, wstawia się przed B ogiem i czuwa nad chrześcijaninem . D la teg o im ię m usi być wybierane rozw ażnie i w yłącznie ze spisu św iętych czczonych w K o ściele pra wosławnym"4. Potwierdza to rów nież zapis w niektórych m etrykach praw osław nych z parafii w Starosielcach z lat 1913, 1914, 1915. W m etrykach parafian ochrzczonych w tym okresie mamy dodatkow e adnotacje: na cześć jak iego św ię tego nadavane jest im ię? kiedy jest jeg o dzień pam ięci? Porównajm y: w 1913 r. nadano imiona:
A leksandr (2 razy) - w Cest' świat, swiaśćm uć. A leksandra ep isk op a Ierusalim skogo, prazdnujem ogo 12 dekabrja;
- w Cest' sw. rawnoap. w ielk. kniazia W ładim ira, praz dnujem ogo 15 iula;
- w ćest' sw. Ioanna K restitela, prazdnujem ogo 7 jan- warja;
- w ćest' sw. muć. W iery, prazdnujem oj 17 sentjabrja; - w ćest' sw. kng. O lgi, prazdnujem oj 11 iula;
- w ćest' prp. M arii Jegipetskoj, prazdnujem oj 1 apre-la.
Jak wynika z tych zapisów , prawosławni na B iałostocczyźn ie w yjątkow ą czcią otaczali takich świętych, jak: książę W ładim ir i jeg o matka O lga, którzy, jak wyrażają się ruscy hagiografow ie, byli pierwszym i ap o sto ła m i R u si. W ielką postacią w K ościele w schodnim był niew ątpliw ie Bazyli W ielki, biskup Cezarei. W ielu innych św iętych było nierzadko wybitnymi postaciam i historycznym i, np. A leksander Newski. Prawosławni nadawali swym dzieciom ich im iona. D z ie c i ka tolików w Białym stoku natom iast otrzymywały im iona na cześć tych św iętych, których czciła katolicka Europa. Popularność wśród ludności w yznania rzym sko katolickiego takich im ion, jak: Jadwiga, B ronisław a, Stanisław , W ojciech,
W ładimir
Ioann
W iera Olga Marija
' P odręczn ikdonau ki religii praw osław nej, wyd. Prawosławnej D iecezji Bialostocko-G dańskiej, Białystok 1984.
2 6 ZOFIA ABRAMOWICZ
C zesław , K azim ierz, m ożna wytłum aczyć przywiązaniem do kultu własnych św ię tych. D o najbardziej popularnych świętych polskich bez w ątpienia należeli: św. Jadwiga (Śląska) i św. Jadwiga (królow a), św. Stanisław (biskup) i św. Stanisław K ostka, św. W ojciech (biskup), św. K azim ierz (k rólew icz)5. O przywiązaniu do rodzim ych św iętych m oże świadczyć fakt nadania dziecku im ienia "Stanisław Kostka". W księgach metrykalnych katolików b iałostockich w pojedynczych wy padkach spotykam y takie zapisy.
Z kalendarzem św iętych i wyborem patrona dla dziecka związany jest pro blem im ion "przyniesionych". W parafii prawosławnej w Białym stoku w 1921 r. sześcio ro dzieci (co stanow i 2,46% ) otrzym ało im ię patrona z dnia sw oich uro dzin: W ładim ir, G rigorij, F ieod or, A leksandr, W asilij, Maria. Taką sam ą liczbę d zieci (rów nież 2,46% ) ochrzczono im ieniem św iętego z dnia chrztu: Aleksandr, F ieod or, P iotr, Iosif, Paw ieł, K onstantin. W 1932 r. na 142 dzieci czworo (2,81% ) otrzym ało im ię patrona z dnia swych urodzin; Ioann i G ieorgij (3 razy); z dnia chrztu rów nież czworo dzieci (2,81% ): L eontij, G ieorgij, Siergij, W ładim ir. D la porów nania przytoczmy dane z innego terenu6. W księgach m e trykalnych sporządzonych w Strelnianskiej Cerkwi im iona z dnia urodzin sta now ią 17,24% , im iona z dnia chrztu natom iast - 18,96% , co razem daje 36,20% , a w ięc ponad jedna trzecia im ion nadanych w ciągu jed n ego roku to im iona św iętych z dnia urodzin lub chrztu. Jak wynika z przytoczonych wyżej danych statystycznych, w Białym stoku taki sposób wyboru im ienia był zdecydowanie m niej popularny niż w innych rejonach.
D uży wpływ na wybór im ienia, jak pow szechnie w iadom o, m ogą m ieć różnego rodzaju tradycje rodzinne, w związku z czym dzieci dziedziczą im iona po rodzi cach, dziadkach lub chrzestnych (chrzestni, jak wynika z zapisów w metrykach, najczęściej są bliższym i lub dalszymi krewnymi ze strony ojca bądź m atki). W 1921 r. w parafii św. M ikołaja siedm ioro dzieci dziedziczyło im ię po rodzicach: Ioann, K onstantyn, M ikołaj (2 razy), W ładim ir, O lga i Sticfanida; pięcioro - po dziadku: Ioann (2 razy), Iosif, M ichaił, Pawieł; ośm ioro - po chrzestnych: A n atolij, Jew gienij, Pawieł (2 razy), A ntonina, Jewgienija, Jelcna, Lidia. Stanowi to 8,22% wszystkich im ion (m ęskich i kobiecych) nadanych w tym roku. W 1932 r. w parafii św. M ikołaja im ię po rodzicach otrzym ało sześcioro dzieci: G ieorgij, Pawieł, W asilij, W ładimir, O lga i Aleksandra; po dziadku - również
5 W. W i e I o g t o w s k i, P oczet Świętych i lllogoslawionych Patronów Polski, Warszawa 1935; II. F r o s, F. S o w a , Twoje imię. 1'rzcwodnik onomastyczno-hagiograficzny, Kraków 1975.
6 D ane zaczerpnięte są z księgi metrykalnej sporządzonej w cerkwi z m iejscowości Strzelna w powiecie kobryńskim, która znajduje się w U SC w Białymstoku. Dokum ent jest zatytułowany: Mictriczcskaja kniga
dannaja iz G rodncnskoj D uchow noj Konsistorii Strelnianskoj cerkwi, Iwanowskogo lllagoczinija, Kobrinskogo ujczda, Grochuenskoj Jeparchii dla zapisi rodiwszychsia, brakom soczetawszyclisia i umicrszych na 1915 g o d
RELIGIA A WYBÓR IMIENIA 2 7
sześcioro: A leksandr (3 razy), G rigorij, Iosif, W ładim ir; po rodzicach chrzestnych - d ziesięcioro: A leksandr, M ichaił, Iosif, N ikołaj (2 razy), Jelen a, Jewgienija, Pawła, Tamara i Zinaida.
Z apisy w księgach metrykalnych św iadczą niekiedy o dosyć silnych tradycjach rodzinnych i przywiązaniu do pewnych im ion. Porównajmy: w 1921 r. Stiefanida dziedziczy im ię po m atce, która jest córką Stefana; Jan (Ioan n ) - p o ojcu i dziadku (ojciec: Jan M atow icki, syn Jana). N ależy p odkreślić, że w w ielu przypadkach z tradycją rodzinną związane są im ion a "przyniesione". Porównajm y: G rigorij, urodzony 4 marca, m ógł odziedziczyć im ię po ojcu lub dziadku (o jciec Grigorij G rigoriew icz); Maria, im ię z dnia urodzin, m ogło być nadane w związku z tradycją rodzinną (matka naturalna - M aria). D zied ziczen ie przez d zieci im ion rodziców m ogło być przejawem pewnych przesądów . W niektórych środow iskach w ierzono, że nadanie dziecku im ienia m atki lub ojca uchroni je przed n ie sz c z ę ściem czy śm iercią.
M im o przywiązania do tradycji i pewnych zasad przy w yborze im ien ia dla sw ego dziecka im iona "przyniesione" i od zied ziczo n e po przodkach bądź krew nych w badanym ok resie n ie stanow iły podstaw y im iennika praw osław nych w Białym stoku. W 1921 r. było 13,14% im ion nadanych w ten sp o só b , w r. 1932 - 21,1% . P raw dopodobnie o wyborze im ienia w w iększym sto p n iu decydow ały czynniki estetyczn e7 oraz m oda8.
N ajw iększą popularnością w badanym o k resie cieszyły się następ u jące im iona m ęskie: W ładim ir (W łodzim ierz) - 13,81% , Jew gienij (E u gen iu sz) - 11,07% , G ieorgij (Jerzy) — 9,96% , A leksandr (A leksander) - 9,12% , N ikołaj (M ikołaj) - 7,01% , Ioann (Jan) - 4,79% , Io sif (Józef) - 4,37% , A n atolij (A n a to l) — 4,43% , M ichaił (M ichał) - 3,9% , Piotr - 3,07% . W grupie im io n kobiecych do najpopularniejszych należały: N ina - 9,37% , Jew gienija (E u g en ia ) - 8,83% , Jelena (H elen a ) - 7,75% , Maria - 7,17% , W alentina (W alentyna) - 6,85% , Lidia - 6,1% , W iera - 5,62% , Irina (Irena) - 5,35% , Z inaida (Z en a id a ) - 5,19% , Olga — 4,44% , N adieżda (N adzieja) - 3,32% , G alina (H a lin a ) - 3,64% , A nna - 3,05% .
Porów nanie zestawu im ion nadanych w badanym o k resie przez lu d n ość pra wosławną B iałegostoku z danymi, jakie podają L. M. Szczetin in i W. D . B onda- letow 9, pozwala stw ierdzić, że prawosławni m ieszkańcy B ia łeg o sto k u oraz w ielu miast Związku R adzieckiego w o k resie m iędzyw ojennym korzystali z teg o sam e go system u antroponim ów , lecz popularność p oszczególn ych im ion była różna.
1 H. M i l e j k o w s k a , Kryteria estetyczne żeńskich im ion osobow ych w języku rosyjskim i p o lsk im ,
W: Studia i M ateriały X V . Filologia Rosyjska 3, W SP Z ielona Góra 1984. Q
S z c z e t i n i n, dz. cyt., s. 190.
W. D . B o n d a 1 e t o w, Russkaja onornasiika, M oskwa 1983.
2 8 ZOFIA ABRAMOWICZ
Im iona: A lek siej, B oris, W alentin, W iktor, W italij, Jelisaw ieta, Jekaterina, L udm iła, Łarisa, N atalia, Tatiana, Z oja, cieszące się dużym pow odzeniem wśród m ieszkańców m iast Zw iązku R ad zieck iego, n ie znalazły takiego sam ego uznania u prawosławnych b iałostoczan . W B iałym stoku bardziej popularne niż w ob w o dzie rostow skim okazały się im iona: G ieorgij (Jerzy), Iosif (Józef), Jewgienij (E u g en iu sz), L eontij (L eon cju sz), Stiefan (S tefan ), Irina (Irena), Jelena (H e len a ), Jew gienija (E u gen ia), M aria, N ina, O lga, Stiefanida (Stefanida), Sofia (Z o fia ), W iera, Zinaida. W iększe przywiązanie do powyższych im ion u prawo sławnych na B iałostocczyźn ie w pewnym stopniu tłum aczy m oda na nie wśród lu d n ości innych grup narodow ościow o-w yznaniow ych. Porównajmy:
G ieorgij / G eorg / Jerzy - im ię popularne u prawosławnych, pro testantów i katolików;
Io sif / J o sef / J ó zef - im ię popularne u ludności wszystkich wyznań (prawosławnych, katolików, protestantów , ludności wyznania mojże- szow ego);
Jew gienij / E ugen / E ugeniusz - im ię bardzo popularne wśród prawo sławnych, p rotestantów i katolików; Irina / Irene / Irena - im ię ch ętn ie wykorzystywane przez pra
w osław nych, protestantów i katolików; - im ię popularne u ludności wszystkich
wyznań;
- im ię często w ystępujące u prawosław nych i protestantów ; u katolików w tym samym o k resie bardzo popularne jest im ię o podobnym brzm ieniu - Ja nina;
- im ię popularne u prawosławnych i pro testantów .
N ależy podkreślić, że im iona cieszące się największą popularnością wśród prawosławnych w Białym stoku występow ały w całym dw udziestoleciu, chociaż często ść ich użycia bywała różna w poszczególnych latach. Im iona rzadkie zazwyczaj pojawiały się tylko w pewnych okresach, a nie znajdując uznania znikały, np. im ię Adam spotykam y w latach 1917, 1926, 1928, 1935; A w icnir - tylko w 1929 r.; C hrislofor - 1920; D im itrij - w 1923 i 1928 r. Im iona średnio p opularne natom iast były w użyciu zazwyczaj przez kilka lat, po czym przesta wały być wykorzystywane, by po pewnym czasie znów pojawić się w metrykach, np. W alentin - im ię to używane było w latach 1924-1927 oraz 1935-1938; Iraida - w latach 1921-1925, 1930-1939; Tatjana - w latach 1923-1927 oraz 1930-1934. T ak ie im ion a, jak A lcksij, Boris, K onstanlin najchętniej nadawano w połow ie
Maria
N ina
RELIGIA A WYBÓR IMIENIA 2 9
dw udziestolecia m iędzyw ojennego; A leksandra, Jekaterina, Stiefanida przyciągały uwagę w latach 1919-1927, pod k on iec okresu m iędzyw ojennego n atom iast rosła popularność im ion W iaczesław i W siew ołod. Pew na grupa im ion w ystępow ała w ciągu całego badanego okresu, lecz c zęsto ść ich użycia w p oszczególn ych la tach była niska. D o tej grupy należałoby zaliczyć im iona: A n to n ij, L eonid, Rom aji, W iktor.
W związku z powyższym zestawy im ion z p oszczególnych lat różn ią się zarów no pod w zględem liczby nadanych im ion , jak i często ści ich wykorzystywania. Porównajm y dane z lat 1919, 1929 i 1939 (p od an e w procentach):
Im ion a m ęsk ie Im ię 1 9 1 9 1929 1 9 3 9 A lek sa n d r 1 8,50 9 ,5 6 6,45 A lek sij 2,85 1 ,73 -A n a to lij 1 ,42 6 ,0 8 1 4 ,5 0 A ndrej 1,42 - 1,61 A n tonij 2,85 1 ,73 -A rkadij - 0 ,8 6 -A w ien ir - 0 ,8 6 -B o ris - 1 ,73 -F ie o d o r - 0 ,8 6 -G ieorgij 1,42 1 0 ,4 3 1 9 ,3 8 Igor - 0 ,8 6 -Ioann 8 ,57 2 ,6 0 4 ,8 3 Io sif 5,71 4 ,3 4 4 ,8 3 Jew gienij 4 ,2 8 1 2,17 14,51 K on stan tin 2,85 3 ,4 7 -L e o n id 1 ,42 - -L eontij 1 ,4 2 5,21 4 ,8 3 Lew - 0 ,8 6 -M ich aił 1,42 2 ,6 0 1,61 N ik ołaj 15,71 6 ,0 8 3 ,2 2 Pawie) 5,71 1 ,73 1,61 P ietr 2,85 5,21 -R om an - 1 ,73 -R o ścisia w - - 1,61 Siergij 2,85 2 ,6 0 1,61 S tiefan 1 ,42 2 ,6 0 -T im ofiej - 0 ,8 6 -W iaczesław - 0 ,8 6 6 ,45 W ik ien tij - - 3 ,2 2 W iktor 2,85 0 ,8 6 -W ładim ir 1 4,28 1 1 ,3 0 9 ,67
3 0 ZOFIA ABRAMOWICZ Im iona żeń sk ie Im ię 19 1 9 1929 1939 A fa n a sija — — 0 ,23 A lek sa n d ra 6 ,8 9 - -A tta - 1,29 -A n a sta sija 1 ,72 - -A n n a 3 ,44 1,29 3 ,70 G a lin a - 1,29 7 ,4 0 Iraida - - 2 ,46 Irina 1 ,72 6 ,4 9 1 3,58 J ek a terin a 1,72 - 1,23 J elen a 3 ,44 11,68 9 ,87 J e lisa w ie ta 1,72 1,29 2 ,46 J ew g ien ija 15,51 11,69 4 ,9 3 J u litta - - 1,23 K law dija 1 ,72 - -K rystyna - - 3 ,70 K sien ija - 1,29 -L id ija 6 ,8 9 1,29 6 ,17 Lubow ' 1,72 5 ,18 -L ud m iła - 3 ,89 -Łukja - - 1,23 M aria 5,17 7 ,79 6,17 N a d ieżd a 3 ,44 1,29 -N in a 6 ,8 9 5 ,19 6 ,17 O lga 13,59 7 ,7 9 4 ,9 3 P ie la g ija - 1,29 -R a isa - 5,19 2 ,46 Sofia 1,72 1,29 1,23 T atian a - 1,29 -Tam ara - 1,29 4 ,3 9 W a len tin a 1,72 10,38 6 ,17 W arwara - - 1,23 W iera 13,59 6 ,49 1,23 Z in a id a 6 ,8 9 3 ,89 4,83
J a k wynika z powyższego zestawienia, w g r up i e najbar dziej p opul ar nyc h imi on w o k r e s i e dwudzi e st ol e ci a mi ędzywoj ennego o b s e r wuj e my kilka tendencji:
a) i mi o n a b a r d z o p o p u l a r n e na p o c z ą t k u b a da ne go o k r e s u s t o p n i o w o zaczy nały tracić swą p op u l a rn o ś ć ; por. takie imi ona, jak: Al eks a ndr , Nikołaj, Wł a di mi r o r az Jewgienija, Olga, Wiera;
b) w m i a r ę st abi l na była p o p u l a r n o ś ć imion: loa nn, Iosif, Leontij, Michaił, Siergij o r az An n a , Mari a, Nina;
c) ob s er wu j e my t e n d e n c j ę zwyżkującą użycia imion: Anat ol i j , Gieorgij, J ew gienij o r a z G a li n a i Irina.
Int eresuj ą cy jest los imion: Jewgienij — Jewgienija. Imię kobi ece st o p n i o wo traciło swą p o pu l a r n o ś ć , imię męski e n a to mi a st wyraźnie zdobywało uznanie.
RELIGIA A WYBÓR IMIENIA 31
Procesy, które obserw ujem y w ok resie m iędzyw ojennym , były w ynikiem zja wisk zachodzących w okresie poprzednim . Bardzo p op u larn e im ion a z czasem stawały się banalne w odczuciu społeczeństw a i p o w o li w ychodziły z użycia, ich m iejsce zajmowały natom iast im iona w cześniej n ie używane lub używane bardzo rzadko. Porównajm y zestawy d ziesięciu najbardziej popularnych im ion w o k resie badanym i wcześniejszym : 1901-1918 1. W ładimir 2. A leksandr 3. N ikołaj 4. M ichaił 5. K onstantin 6. Iosif 7. Ioann i Piotr 8. A ntonij 9. Jewgienij 10. G ieorgij 1919-1939 1. W ładim ir 2. Jew gienij 3. G ieorgij 4. A leksandr 5. N ikołaj 6. Ioann 7. Io sif 8. A n atolij 9. M ichaił 10. P iotr 1901-1918 1. N adieżda 2. Maria 3. Jewgienija 4. O lga i W iera 5. Anna 6. Jelena i Stiefanida 7. Sofia 8. Aleksandra 9. W alentina 10. Lidja i Zinaida 1919-1939 1. N ina 2. Jew gienija 3. Maria 4. Jelena 5. W alentina 6. Lidja 7. W iera 8. Irina 9. Z inaida 10. O lga
Jak widać, w grupie im ion m ęskich w ciągu czterd ziestu lat na pierw szej pozycji nie zaszły żadne zmiany, w grupie im ion kobiecych n atom iast o b ser wujemy bardzo istotn e przem ieszczenia: im ię N ina z pozycji dw unastej w o k resie poprzednim (tu nie ujętej) aw ansow ało w latach 1919-1939 na pierw szą (być m oże z pow odu popularności w tym o k resie im ien ia Janina u k a tolik ów ), im ię Nadieżda natom iast z pierwszej pozycji spadło na dw unastą. Z m n iejszyło się (w stosunku do okresu p oprzedniego) zain teresow an ie im ion am i A n n a, O lga, A le ksandra, W iera, Sofia, Stiefanida, w zrosła natom iast p op u larn ość im ion W alen tina, Lidja, Irina. W grupie im ion m ęskich utraciły swą p oprzednią pozycję
3 2 ZOFIA ABRAMOWICZ
M ichaił, K onstantin, A n ton ij, A leksandr, N ikołaj, Piotr, nastąpił wzrost zainteresow ania im ionam i Jewgenij, G eorgij, A natolij.
R easum ując, należy podkreślić, że w ok resie dw udziestolecia m iędzyw ojen nego w prawosławnej parafii św. M ikołaja w B iałym stoku o wyborze im ienia decydow ało w iele czynników. N iew ątp liw ie ważną rolę odgrywała w artość e ste tyczna im ienia, m oda, tradycja rodzinna. Jednak w szystkie te czynniki pod porządkow ane były tysiącletniej tradycji chrześcijańskiej. Prawosławni w B iałym stoku wybierali im iona z kalendarza św iętych prawosławnych. Im iona nie używane w Cerkwi i przejęte od katolików (jak np. Stanisław ) były n ieliczn e i spotykane najczęściej w ów czas, gdy jed n o z rodziców było wyznania rzymsko k atolick iego. W badanym o k resie oddziaływ anie nazewnictwa o sob ow ego innych grup narodow ościow o-w yznaniow ych na system antroponim iczny prawosławnych było zn ik om e i w zasadzie ograniczało się do wpływu na w zrost popularności pewnych im ion (G eorgij, Jew genij, N ina). Są to jedank im iona zarejestrow ane w kalendarzu św iętych (por. Janina i N ina). W tym wypadku n ie m ożna nie d o cen iać znaczenia chrztu R u si K ijowskiej i jego wpływu na kształtow anie system u an trop on im iczn ego Słow ian W schodnich.
L A R E L IG IO N E T LE C H O IX D U P R É N O M
(prén om s d e la population d e confession orthodoxe habitant la région d e Białystok dans les an n ées 1915-1939)
R é s u m é
L es recherches effectu ées dans différentes périodes parmi la population d e la région d e Białystok sem blent confirm er l'opinion que le choix du prénom dépend en grande partie de la religion et de la con fession individuelles. L'union liguistique et cuturelle très étroite d e la population avec la tradition byzantino-russe s'affirme dans les prénom s qu'avaient d on n és les parents orthodoxes à leurs enfants pendant la période étu d ié e, ainsi que dans les notes apportées dans le régistre de l’état civil. Les prénom s orthodoxes y ayant é té inscrits en slavon (Ioann, Iosif, G iéorguyï, Elisaveta) et dès 1919, en deux formes: en slavon et en polonais (loann/Jan, Iosif/Józef, Giéorguyï/Jerzy, Elisaveta/EIzbieta).
Il convient d e noter q u e d e nombreux facteurs ont déterm iné le choix du prénom dans la paroisse d e St-N icolas d e Białystok.
Sans dou te cô té esth étiq ue du prénom , m ode, tradition d e famille, etc. jouaient-ils un rôle important, mais tous ces é lém en ts se sont trouvés subordonnés à la tradition chrétienne m illénaire. Les parents orthodoxes ont l'habitude d e rem onter au calendrier d es saints orthodoxes avant d'en décider. Les prénom s em pruntés à un autre systèm e (p.ex. au polonais) sont rares et ne se laissent observer que dans d es fam illes mixtes. L'incidence d'autres anthroponym ies nationales et religieuses sur les prénoms orthodoxes a é té m inim e dans la période exam inée, si bien qu'elle se ram ène à une popularité accrue d e certains prénom s Géorguyt, Evgeni, N ina). Il est donc im possible d e sous-estim er l'importance du baptêm e d e la R u ssie d e Kiev et d e l'influence que celui-ci avait exercée sur l'anthroponymie des Slaves orientaux.
