"Stendhal du còté de la Science", Jean Théodoridès, Aran 1972 : [recenzja]

Recenzje 349 Książkd A. A. Makarenii przyda się na pewno tym polskim historykom nauki, którzy interesują się dziejami chemii w Rosji.

Stefan Zamecki (Warszawa) Jean T h é o d o r i d è s : Stendhal du coté de la Science. Aran 1972. Ed. du Grand Chêne, Collection Stendhalienne, publ. sous la direction de V. D e 1 L i t t о.

Związki pomiędzy literaturą i nauką stanowią niewątpliwie jedno z bardziej istotnych, a równocześnie słabo opracowanych zagadnień. Jak owocne mogą być tego typu badania, przykładem jest studium Jean Théodoridès'a ogłoszone w znanej wśród historyków literatury serii stendhalowskiej. Twórczość Stendhala jest wyjątkowo ciekawym terenem dla poszukiwań z pogranicza historii nauki i literatury. Zainteresowanie Henri Beyle'a dla problematyki różnych dziedzin naukowych, jego zamiłowanie do precyzji i zwięzłości oraz niechęć do wszelkich ogólników stworzyły mu opinię umysłu „naukowego". Czy jednak można po-wiedzieć, że postawa pisarza wobec otaczającej go rzeczywistości była naprawdę, we właściwym tego słowa znaczeniu, naukowa? Czy w dziedzinie faktów należą-cych do nauk ścisłych i przyrodniczych jego sądy były równie słuszne i ciekawe, jak w wypadku polityki, socjologii czy też ekonomii? — Czy był Stendhal „człowiekiem nauki", tak, jak to utrzymywali niektórzy z jego krytyków, czy też, zgodnie ze zdaniem innych, „dyletantem"? Jean Théodoridès — biolog, historyk medycyny i równocześnie wielki znawca twórczości Stendhala — przed-stawia pierwszą gruntowną analizę tego zagadnienia. Omawiana książka, rezultat kilkunastoletnich badań autora, stanowi syntezę jego poprzednich prac z tego zakresu — artykułów i esejów publikowanych na łamach czasopism we Francji i poza jej granicami. Pomimo bogactwa dokumentacji, książka ta posiada bardzo jasny i przejrzysty układ, a styl lekki, pełen humoru i ironii czyni z niej lekturę dostępną dla szerokich kręgów czytelników. Poszczególne rozdziały przedstawiają różne typy związków pisarza z nauką w ich chronologicznym rozwoju — od pierwszych jego kontaktów z wiedzą poprzez mniej lub więcej systematyczne studia matematyki, chemii, biologii, medycyny, aż do jego przyjaźni z uczonymi, i, na koniec, wypowiedzi wchodzących w zakres krytyki naukowej Najwięcej uwagi poświęcił autor powiązaniom Stendhala z medycyną. Ta część opraco-wania — to prawdziwa monografia szczegółowa (s. 101—230), w której poruszone zostały liczne zagadnienia dotąd nieznane, min. problem racjonalistycznej, praw-dziwie kartezjańskiej krytyki i postawy pisarza wobec trzech mu współczesnych pseudonaukowych teorii medycznych — tzw. „humoryzmu", frenologii i hipnozy. Z^tawiając sądy Stendhala na temat zagadnień naukowych i przedstawicieli odpowiednich dziedzin wiedzy, Jean Théodoridès z reguły konfrontuje je na dwóch płaszczyznach — ówczesnego i dzisiejszego stanu wiedzy. To wielostronne oświetlenie pozwoliło nakreślić granice słuszności sądów pisarza — i zarazem ustalić, jak dalece był on człowiekiem swej epoki, dzielącym zdobycze i błędy współczesnej mu myśli naukowej, a w jakim stopniu (często wraz z najbardziej postępowymi umysłami) epokę tę wyprzedzał. Z drugiej strony, ta klasyfikacja zainteresowań naukowych Stendhala — od samych ich źródeł aż po odbicie w dziele literackim — uwydatniła rolę poszczególnych dziedzin wiedzy w procesie kształtowania się stendhalowskiej wizjii świata i w wyrazie artystycznym tej wizji, jaki przedstawiają jego utwory.

1 Oto tytuły rozdziałów: I. La formation scientifique de Stendhal. II. Mathé-matiques, Optique, Astronomie, Météorologie. III. La Chimie. IV. Les sciences naturelles. V. De l'idéologie à la Médecine. VI. Quelques savants autour de Henri Beyle. VII. Stendhal, critique scientifique.

350 Recenzje

Ocena wartości sądów i obserwacji S t e n d h a l a n a t e m a t n a u k wiąże się z koniecznością wyróżnienia dwóch odrębnych (choć częściowo p o k r y w a j ą c y c h się) a s p e k t ó w jego z a i n t e r e s o w a ń : z j e d n e j strony p r o b l e m a m i n a u k o w y m i , z d r u g i e j zaś — przedstawicielami różnych gałęzi wiedzy. Wyeksponowanie tego f a k t u — to jedno z osiągnięć o m a w i a n e j pracy. Jeśli bowiem w p r z y p a d k u poszczególnych zagadnień naukowych opinie S t e n d h a l a są z reguły słuszne, a n a w e t p r e k u r s o r s k i e w stosunku do ówczesnego s t a n u wiedzy — to jego wypowiedzi należące do „ k r y t y k i n a u k o w e j " p o d p o r z ą d k o w a n e są przede wszyst-k i m pasji polemicznej. Ostatni rozdział pracy (s. 245—278) przedstawia jasno t e n właśnie, typowy dla Stendhala, sposób myślenia i reagowania. S y m p a t i e i a n t y p a t i e osobiste w stosunku do poszczególnych uczonych, i ich p r z e k o n a ń politycznych, ciążą w y r a ź n i e n a wypowiedziach pisarza o ludziach n a u k i (wśród o f i a r jego sądów znaleźli się Bacon, Newton, Galileusz, B u f f o n , Linneusz i wielu innych). S t ą d autor s c h a r a k t e r y z o w a ł opinie S t e n d h a l a j a k o bardzo stronnicze, o p a r t e n a motywach uczuciowych i s k r a j n i e subiektywne, by stwierdzić w kon-kluzji, iż z a b r a k ł o m u umiejętności bezstronnego sądu, obiektywizmu i u m i a r u , a więc cech — zdaniem a u t o r a rozprawy — niezbędnych w działalności k r y t y c z -nej. P o d s u m o w u j ą c swe obszerne rozważania autor podkreślił, iż n a d z w y c z a j n a chłonność umysłu S t e n d h a l a skłaniała go do i n t e r e s o w a n i a się wszelkimi dzie-dzinami twórczości, a w s w y m zainteresowaniu n a u k ą okazał się n a d e wszystko spadkobiercą d u c h o w y m wieku XVIII, k o n t y n u a t o r e m w p e w n e j mierze myśli Diderota, Monteskiusza czy też M a u p e r t u i s a (s. 282). Należy również podkreślić, iż książka Théodoridèsa to także, a n a w e t w pierwszym rzędzie, r o d z a j katalogu rzeczowego wszelkich k o n t a k t ó w S t e n d h a l a z n a u k ą w ich chronologicznym w o j u . Szerokość zainteresowań n a u k o w y c h Stendhala powoduje, iż autor roz-p r a w y roz-przedstawił w istocie obszerne f r a g m e n t y roz-p a n o r a m y życia naukowego p i e r w s z e j połwy X I X wieku, kreśląc liczne p o r t r e t y uczonych, o d t w a r z a j ą c ówczesne dyskusje. Dla h i s t o r y k ó w l i t e r a t u r y jest to swego r o d z a j u s t u d i u m procesu kształtowania się myśli twórczej Stendhala — przekształcania się p e w -n y c h bodźców z e w -n ę t r z a c h w idee, a -n a s t ę p -n i e obrazy artystycz-ne. W y j ą t k o w e znaczenie pracy Théodoridès'a polega właśnie na tym, iż z niezliczonej ilości t e k s t ó w (czasem o sprzecznej treści) wydobył on n a d e wszystko p e w n e m e c h a -nizmy sposobu m y ś l e n i a Stendhala, r e a g o w a n i a n a otaczające go z j a w i s k a : rzucenie nowego światła na proces p r a c y twórczej pisarza było zasadniczym celem a u t o r a . Klasyczne już dziś dzieło Victoria Del L i t t o2 p r z e d s t a w i ł o p i e r w -szą, systematyczną p r ó b ę w e j r z e n i a w w a r s z t a t pisarski twórcy i jest swojego r o d z a j u j e d y n y m , niedościgłym wzorem analizy o b e j m u j ą c e j całość życia umysło-wego pisarza w latach jego młodości. Théodoridès nie tylko uzupełnił, ale i k o n t y n u u j e t e m a t y k ę opracowaną przez V. Del Litto. Wartość tej jeszcze j e d n e j pozycji w bibliografii s t e n d h a l o w s k i e j polega nie tylko n a bogactwie d o k u m e n -tacji, ale również na o t w a r c i u nowych p e r s p e k t y w dla dalszych badań. K r y t y k a l i t e r a c k a podkreślała wielokrotnie charakterystyczny dla S t e n d h a l a historyczno-społeczny c h a r a k t e r jego koncepcji jednostki ludzkiej. Ale o Stendhalu, jak powiedział P a u l Valéry, m c ż n a bez końca. I dziś oto ten sceptyczny, czasem niemal cyniczny o b s e r w a t o r zjawisk społecznych p r z e d s t a w i a się czytelnikowi jako badacz N a t u r y , z a f a s c y n o w a n y jednolitością r y t m u zjawisk przyrodniczych u roślin, zwierząt i ludzi, zaś bohater stendhalowski, „istota społeczna" u k a z u j e się nieoczekiwanie j a k o cząstka Kosmosu.

Anna Jasińska

(Paryż)

2 V. Del L i t t o : La vie intellectuelle de Stendhal. Genèse et évolution de ses idées (1802—1821). P a r i s 1962.