strzenia i wypierania jej znaczenia z historii poprzez zmianę nazewnictwa aż po zapo-minanie dorobku osób znaczących w dzie-jach. Ponadto poruszono niezwykle ważną kwestię dotyczącą podejmowanych działań przez różne związki czy instytucje na rzecz przywracania pamięci o pewnych zdarze-niach, miejscach czy jednostkach, ponieważ jak pokazują badania, współcześnie nastę-puje proces zatracania, zapominania, świa-domego wypierania czy nadawania innego znaczenia pewnym miejscom, które są zna-mionami rozgrywających się wydarzeń w dziejach.
Jednak trzeba wspomnieć, że zagadnie-nie dotyczące miejsc pamięci jest zagadnie-niezwykle rozległe i nurtuje przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych. Doniosłość tej pro-blematyki wynika z faktu, że w codziennym życiu, w zmieniających sie warunkach spo-łeczno-politycznych, gospodarczych, kultu-rowych pojawia się wiele nowych sytuacji związanych z miejscem i pamięcią, które warunkują pogłębienie lub zmianę spojrze-nia na te zagadnienie. Mimo wielu znaczą-cych głosów, które pojawiły się podczas konferencji „Miejsca pamięci w świadomo-ści współczesnego człowieka”, problematyka ta pozostaje nadal otwarta i zawsze aktual-na, a przy tym niezwykle ważna dla dal-szych rozważań.
Dorota Grabowska
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Anna Sugier-Szerega: Sprawozdanie z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Tożsamość religijna w nowoczesności” Badacze z kilkunastu ośrodków naukowych spotkali się w dniach 26–27 czerwca 2013 roku w Nałęczowie, by dyskutować o istocie tożsamości religijnej, jej odmianach i kon-tekstach. Organizatorem konferencji była Katedra Socjologii Kultury Instytutu Socjo-logii KUL, która od wielu lat prowadzi ba-dania nad tożsamością społeczno-kulturo-wą. Wśród uczestników znaleźli się przed-stawiciele uniwersytetów: Jagiellońskiego, Śląskiego, Warszawskiego, Wrocławskiego, Uniwersytetu im. Kardynała Stefana Wy-szyńskiego w Warszawie, Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, Wyższej Szkoły Psychologii Społecznej w Warszawie oraz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II.
Obrady podzielono na cztery sesje ple-narne. W ramach pierwszej prelegenci naszkicowali szeroki kontekst teoretycznofi -lozofi czny, w jakim dyskutuje się obecnie o tożsamości religijnej. Dla Wojciecha Świątkiewicza (UŚ) kluczową kwestią stało się pytanie o miejsce religii w procesach bu-dowania tożsamości. Dzięki niej ludzie po-siadają zdolność lokowania swej egzystencji w świecie, wyznaczają kierunki rozwoju, poszukują spójności w wymiarze życia oso-bistego i społecznego. Obserwowany przy-rost postaw akceptujących religię i religij-ność, a jednocześnie łatwość, z jaką nastę-puje alternacja, czyli przechodzenie z jedne-go systemu symbolicznez jedne-go do drugiez jedne-go, bez głębszego zrozumienia i przywiązania do
wartości z nim związanych – to dwie ten-dencje charakteryzujące tożsamość religijną w postmodernistycznym świecie. Krystyna Pankowska (UW) postawiła problem kon-struowania tożsamości religijnej w kontek-ście atrakcyjnej, szczególnie dla młodzieży, kultury popularnej. Tożsamość religijna rozwija się, pogłębia lub osłabia w czasie, ma podłoże temporalne, nie można więc mówić o tożsamości chwili, działaniach związanych z religią poza czasem. Tożsa-mość jest zabiegiem intencjonalnym, odwo-łującym się do elementów o ustalonych dla danego systemu wartości znaczeniach. W dobie kultury popularnej szereg elemen-tów wywodzących się ściśle z różnych religii ulega dekontekstualizacji, komercjalizacji, desakralizacji (krzyż jako ostentacyjnie no-szona biżuteria, świętowanie ograniczone do obfi tej konsumpcji). Uwodzeni przyjem-nościami kultury popularnej młodzi tworzą indywidualną wiarę, kolaż niespójnych idei, budując tym samym tożsamość ulotną, chwiejną, pozbawioną trwałych elementów. Leon Dyczewski (KUL) również nawiązał do przemian tożsamości religijnej młodych ludzi, zauważając zmiany w ich postawie wobec sacrum. Dominuje w niej fascynacja, osobista relacja do Boga i jego poszukiwa-nie, słabnie zaś element niepewności, lęku, charakterystyczny dla religijności tradycyj-nej. W społeczeństwie współczesnym za-znacza się też tendencja, kształtowania toż-samości bez religii i religii bez tożtoż-samości. Religię traktuje się w sposób instrumental-ny, obyczajowość z nią związana wchodzi do kanonu kultury jako dziedzictwo naro-dowe czy tradycje rodzinne (np. ceremonie
ślubne w kościele mimo postawy nieprakty-kującej). Religia bez tożsamości oznacza funkcjonowanie człowieka bez przynależ-ności do grupy religijnej i przyjęcie subiek-tywnych przekonań niezwiązanych z żad-nym wyznaniem czy religią. Stąd częściej mówi się o duchowości niż religijności. W przekonaniu Marka Rembierza (UŚ) ide-ałami tożsamości religijnej są: integralność, dialog i rozumność, a rozmawia się o niej najczęściej jako o kategorii kryzysu i niedo-boru, uświadamianej, gdy jednostka ma po-czucie osamotnienia, ugina się pod cięża-rem presji społecznej (ślub w kościele z po-wodu nacisków rodziców). Rozpad triady uniwersalnych wartości: prawdy, dobra i piękna skutkuje brakiem ukierunkowywa-nia rozumu na poszukiwanie prawdy i pró-by jej zrozumienia. Z jednej strony człowiek pragnie ją poznawać, z drugiej paraliżuje go świadomość wielości dróg do niej prowa-dzących. Coraz częściej proponuje się reli-gię zbawienia bez objawienia, dochodzenia i odkrywania jej istoty. Arkadiusz Jabłoński (KUL) postawił tezę o związku między wzrostem tolerancji religijnej a zanikiem myślenia krytycznego. Im mniej dogmaty-zmu, tym mniej krytycznego myślenia, a je-go brak doprowadza do tzw. przemocy tole-rancji. Myślenie krytyczne polega na kon-frontacji dogmatyków, ludzi spierających się ze sobą, wchodzących w dialog, czasem burzliwy i trudny. Tożsamość religijna wią-że się z krytycznym myśleniem i obroną wartości religijnych, jasną postawą zmusza-jącą do refl eksji, ale i działania w sytuacjach kryzysowych. Pojawia się tu problem granic elastyczności tożsamości religijnej, który
podjął Robert Szwed (KUL). Kontekst bu-dowania tożsamości jest zmienny, ofert toż-samościowych coraz więcej, ludzie adaptują się do zmienności, ale zadają sobie pytanie – kim jestem – w tej ulotnej rzeczywistości, doświadczają multifrenii, a więc trudności z wyborem wartości. Różnorodność staje się naczelną wartością, regułą opartą na zasa-dzie szacunku wobec odmienności, wpisaną do konstytucji. W społeczeństwie konsump-cyjnym zakłada się elastyczność tożsamości, ale jej granice kończą się, gdy religii i posta-wie religijnej odmawia się szacunku. O szczątkowej tożsamości religijnej, złożo-nej z elementów religijnych, ale pozbawio-nych sensu sakralnego, pochodzących z od-miennych systemów, mówił Dariusz Wa-dowski (KUL). Są to elementy podlegające indywidualnym wyborom, ale i narzucane przez systemy społeczne oraz instytucjonal-ne. Tożsamość szczątkowa służy manifesto-waniu unikalności, dopuszcza obecność symboli religijnych w przestrzeni domowej i publicznej, ale ogranicza je do pełnienia funkcji ozdobnej. Zalicza się doń między innymi: nawykowe powielanie zachowań religijnych (świętowanie bez wiary), selek-tywne traktowanie norm moralnych pocho-dzenia religijnego, włączanie do zasobu in-dywidualnych przekonań elementów po-chodzących z innych religii, luźną przyna-leżność do wspólnoty religijnej. Tożsamość religijna typu szczątkowego pojawia się w kulturach postreligijnych, silnie zsekula-ryzowanych i zlaicyzowanych, w których religia jest kwestią indywidualną i prywat-ną, tradycja traci na znaczeniu, upadają ca-łościowe i celowościowe wizje świata,
a do-minuje pluralizm prawd, wartości i świato-poglądów.
W drugiej sesji plenarnej badacze dys-kutowali o tożsamości religijnej w zróżnico-wanych kontekstach działalności człowieka: twórczości artystycznej (Dobrosław Bagiń-ski, UP), fi lmie (Łukasz Jasina, KUL), we wspólnotach religijnych (Anna Sugier-Sze-rega, KUL), w ruchu Focolari (Krzysztof Wielecki, UW), w sytuacjach kryzysowych związanych z migracją (Danuta Hofner, Niemcy), w innej kulturze (Agnieszka Grze-gorek-Fernadez, Hiszpania), praktykach religijnych poznawanych w trakcie podróży po krajach: Hiszpanii, Irlandii, Szwecji (Mo-nika Banaś, UJ). W przekonaniu Dobrosła-wa Bagińskiego podstawową Dobrosła-wartością sztuki jest idea wolności. Obecnie sztuka ogranicza swą wolność, bowiem artyści zrzekają się kompetencji do opisywania i wyjaśniania świata. Na przestrzeni wieków sztuka była narzędziem przeżywania wiary, a tożsamość religijna przejawiała się cho-ciażby w wyobrażeniach nieba, piekła, czyśćca i siebie w perspektywie eschatolo-gicznej. W ponowoczesności brak artystom rozmachu i odwagi, wiary, by te kwestie po-ruszać. W podobnym tonie wypowiedział się Łukasz Jasina o obrazie religijności w polskim kinie. Filmowcy nie wypracowa-li dotychczas atrakcyjnego dla współczesne-go widza języka, dzięki któremu można by zobrazować różne odsłony tożsamości reli-gijnej Polaków. W polskim kinie niewiele jest propozycji odniesienia się do historycz-nej roli, jaką odegrał Kościół w walce z ko-munizmem (poza twórczością K. Zanussie-go), do kryzysu wiary i wartości
widoczne-go w dzisiejszym społeczeństwie. Religij-ność wiernych ogranicza się do uczestnic-twa w niedzielnych mszach świętych, wąt-ków indywidualnych kryzysów, dylematów z prawdami i zasadami wiary (poza Deka-logiem Kieślowskiego) polski fi lm unika. Bardziej optymistyczny obraz religijności naszkicowała Anna Sugier-Szerega, akcen-tując rolę wspólnot religijnych, dynamicz-nie rozwijających się w Kościele katolickim. Uczestnictwo w nich jest często wynikiem konwersji poszukującego i wiąże się z pod-jęciem świadomej decyzji o zmianie posta-wy życiowej, chęcią autentycznego spotka-nia i nawiązaspotka-nia relacji z Bogiem. Decyzja ta jest rozumiana jako pierwszy etap budo-wania dojrzałej i autentycznej wiary. Wątek ten poszerzył Krzysztof Wielecki, mówiąc o tożsamości religijnej członków ruchu Fo-colari, założonego przez Chiarę Lubich w Trydencie w 1943 roku, który obecnie li-czy 5 mln członków na całym świecie. Pesy-mistyczny i karykaturalny obraz religijności przedstawiła Monika Banaś, ukazując przy-kłady komercjalizacji i próby zawłaszczenia (a tym samym zdekontekstualizowania) elementów religijnych przez globalny rynek usług turystycznych (parki rozrywki w USA Muzeum Stworzenia czy Doświadczenia Ziemi Świętej).
Trzecia sesja skupiła badaczy wokół aktualnego w zglobalizowanym świecie problemu zderzania tożsamości religijnej w odmiennych kulturach i kręgach kultu-rowych. Henryk Skorowski (UKSW) prze-konywał, że tożsamość regionalną należy łączyć z poczuciem tożsamości religijnej. Kultura regionalna, na bazie której
wyra-sta tożsamość regionalna, ma również wy-miar religijny, wyrażany w poszanowaniu i uznaniu za istotne wartości religijnych, w których centralne znaczenie ma sacrum. Cel życia człowieka – zbawienie – dzieje się przez, i w łączności z kulturą małej ojczyzny (przykład Kaszubów). Tożsamość religijną wybranych grup w kontekście historycz-no-kulturowym omówili: Jacek Sobczak (WSPS) – ludność tatarska w Polsce, ks. Tadeusz Kierbedź – katolicy i muzułma-nie w Libii, Daria Janowiec (UJ) – Rosjamuzułma-nie i prawosławie, Jędrzej Morawiecki (UWr) – ateizacja i religijność mieszkańców sybe-ryjskich miast, Bartosz Jastrzębski (UWr) – szamanizm u współczesnych Buriatów, Krzysztof Jurek (KUL) – tożsamość religij-na imigrantów z Białorusi i Ukrainy.
O problemie tożsamości religijnej przedstawianej w mediach dyskutowano podczas czwartej sesji. Na fikcyjność i ułomność tożsamości religijnej wirtual-nych wspólnot wskazał Jerzy Jastrzębski (UWr), podkreślając jednocześnie, że natu-ra mediów jest areligijna, język mediów i re-ligii są odmiennymi narracjami, trudnymi do pogodzenia. Badacze z Instytutu Dzien-nikarstwa Komunikacji Społecznej KUL przedstawili wyniki badań dotyczące treści i tożsamości religijnej, przedstawianej w wybranych środkach komunikacji spo-łecznej. Małgorzata Sławek-Czochra pre-zentowała sztukę ulicy, która do przestrzeni miejskiej włącza treści i symbole religijne, pozbawiając je elementu sacrum, tym sa-mym prowokując przypadkowych odbior-ców do pozytywnych i negatywnych zacho-wań wobec nich. Grzegorz Winnicki
przed-stawił wymiary tożsamości religijnej utrwa-lone na fotografi ach archiwizowanych w ba-zie Katolickiej Agencji Informacyjnej, pod-kreślając ich schematyzm i nadreprezenta-cję postaci hierarchów kościelnych. Justyna Szulich-Kałuża przeanalizowała materiały dziennikarskie poruszające problematykę religijną w „Polityce” po roku 1989, wskazu-jąc na dominację tematów związanych w ta-kimi problemami jak dialog polsko-żydow-ski czy problemy Kościoła hierarchicznego w Polce. Joanna Szegda zreferowała kwestię różnorodności tematów religijnych intere-sujących dziennikarzy obywatelskich na portalu wiadomości 24.pl w 2012 roku, ak-centując ich bogactwo, ale i lokalny wymiar ukazywania treści religijnych.
Czy istnieją granice twórczości arty-stycznej, jaki jest sens i celowość ukazywa-nia intymnej relacji człowieka z Bogiem poprzez media, dlaczego dziennikarzom trudno przekładać język religii na opowieść
medialną, jakie są powody schematycznego poruszania tematów religijnych w materia-łach dziennikarskich – to zaledwie kilka pytań postawionych w czasie ożywionej dyskusji. Mimo intelektualnych wysiłków badaczy, merytorycznych argumentów, ale i zaangażowanych emocji w znacznym stop-niu pozostały one nadal otwarte.
Konferencje naukowe prowadzone w zamkniętym gronie dyskutantów są co-raz rzadsze. Tym mocniej należy podkreślić wysiłek organizacyjny Katedry Socjologii Kultury włożony w celu zintegrowania ba-daczy zajmujących się w Polsce coraz mniej popularną, aczkolwiek istotną i złożoną kwestią tożsamości religijnej. Poszerzone wystąpienia i transkrypcje dyskusji, jak obiecali organizatorzy, utrwalone zostaną w kolejnym, ósmym już tomie serii „Toż-samość osób, zbiorowości i instytucji” Wy-dawnictwa KUL.
Anna Sugier-Szerega
