Dramaturgia Marii Morozowicz-Szczepkowskiej –
prÓba przedstawienia i systematyzacji
Agata Janus, agatamariajanus@gmail.com Uniwersytet WrocÙawski Pl. Uniwersytecki 1, 50-137 WrocÙaw Streszczenie
Maria Morozowicz-Szczepkowska to rzadko wspominana dziï aktorka i dramatopisarka, której gÙównym obszarem zainteresowania byÙa kwestia kobieca. WraČliwa na niesprawiedliwoï° spoÙeczn, wyst¿powaÙa przeciwko rolom genero-wanym i wymaganym przez patriarchalny ïwiat. W swoich utworach zawarÙa nie, tylko krytyk¿ otoczenia, ale równieČ pozytywny projekt zmiany, czyli wizj¿ tzw. nowej kobiety. W tekïcie starano si¿ przedstawi° te zagadnienia na tle doko-naÚ epoki, a podstaw¿ referatu stanowiÙa monograÞ czna praca magisterska obroniona w 2013 r. na Wydziale Filologicz-nym Uniwersytetu WrocÙawskiego.
SÙowa kluczowe: kobieca dramaturgia, dramat mi¿dzywojenny, sprawa kobiet, feminizm, nierównoï° spoÙeczna An aĴ empt to describe Maria Morozowicz-Szczepkowska’s dramaturgy
Abstract
Maria Morozowicz-Szczepkowska was a Polish actress and a playwright who wrote mostly in the interwar period of 1918-1939. The main area of her concern consisted of women's issues. Being sensitive to social injustice, she courageously spo-ke out against the gender roles imposed by society. I also write about the controversial stage interpretations of Szczepkowska, particularly about the idea of the “new woman”, and the then referred to proposals of the pre-war feminist movements. The paper is based on my monographic thesis defended in 2013 at the Faculty of Philology, University of Wroclaw.
Key words: feminine drama, interwar drama, women’s issues, feminism, social injustice
Maria Morozowicz-Szczepkowska reprezentuje pokolenie twórców urodzonych jeszcze w wieku dziewi¿tnastym. Pierwsze kroki na scenie stawiaÙa w czasie zaborów, a jej dorosÙe Čycie zostaÙo uksztaÙtowane przez istotne dla Polski wydarzenia historyczne, takie jak rewolucja 1905 r., pierwsza wojna ïwiatowa i odzyskanie przez nasz kraj niepodlegÙoïci czy kolejna wielka wojna. Jeszcze przed zamachem w Sarajewie porzuciÙa zawód aktorki i poïwi¿ciÙa si¿ pisaniu. Dziï jest przywoÙywana rzadko, gÙównie w kontekïcie dramaturgii kobiecej i wówczas wymienia si¿ j obok ZoÞ i NaÙkowskiej, czy Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Ze wzgl¿du na skandal, jaki wywoÙaÙo pojawienie si¿ nagiego m¿skiego modela w sztuce Typ A, oraz z powodu koncepcji zawartych w Milczcej sile porównuje si¿ j z feministyczn bojowniczk Iren Krzywick. W wi¿kszoïci syntez literackich jest jednak pomħ ana, tym bardziej warto podj° gÙ¿bsz analiz¿ jej twórczoïci, która wiele mówi zarówno o samej autorce, jak i o czasach, w których ČyÙa.
Wïród dramatów opisywanych w niniejszej pracy, tylko Sprawa Moniki zostaÙa wydana (w 1933 r.) nakÙadem Ferdy-nanda Hoesicka. Dwa lata póĊniej, u tego samego ksi¿garza, opublikowano równieČ romans Morozowicz-Szczepkowskiej
Twarz w lustrze, a juČ po jej ïmierci, w 1968 r., wydrukowano ksiČk¿ wspomnieniow Z lotu ptaka. Wszystkie pozostaÙe
utwory zgromadzone zostaÙy w rodzinnym archiwum w Milanówku1.
Caҝe Ӑycie na scenie
Autorka urodziÙa si¿ 8.12.1885 r. jako trzecie dziecko aktora operetkowego RuÞ na Morozowicza i Walerii z Kotowi-czów, jego drugiej Čony. Oprócz opisów ïwiata artystów, którzy pojawiali si¿ w domu rodziców, w autobiograÞ i Z lotu
1 DziĊki uprzejmoĞci wnuczki autorki – Ewy Mickiewicz – mogáam skorzystaü z materiaáów pozostawionych przez dramatopisarkĊ, na które skáadają siĊ utwory, szkice, ale teĪ listy, osobiste zapiski, kalendarze i korespondencja organizacji, w których dziaáaniach uczestniczyáa. Nieliczne Ğlady po autorce zostaáy równieĪ w prasie, gdzie sporadycznie (gáównie w okresie miĊdzywojennym) drukowaáa krótkie opowiadania i artykuáy. àącznie odnotowujĊ trzydzieĞci siedem ty-tuáów dramatów, z czego czterech znamy jedynie tytuáy. Nazwy jednego z przechowanych aktów nie udaáo siĊ ustaliü. Podobnie zagadką pozostaje czas powstania czterech utworów, a niejednokrotnie zmuszona jestem podawaü przypuszczalny przedziaá czasowy. Na deskach teatralnych wystawiono dwanaĞcie z tych tytuáów, sceniczne realizacje nie są jednak przedmiotem referatu.
ptaka poïwi¿ca duČo miejsca rozwaČaniom o kolejnych pasjach swojego ojca2. Przez jakiï czas trudniÙ si¿ on bowiem
wy-twórstwem win, a potem zaÙoČyÙ wraz z Čon dobrze prosperujc Þ rm¿ kosmetyczn. WykonywaÙ nawet sceniczne de-koracje. Rodzina cz¿sto zmieniaÙa miejsce zamieszkania, a sukcesy i poraČki kolejnych przedsi¿wzi¿° ojca najlepiej oddaj niepokój czasów, w których przyszÙo im Čy°.
Niemal caÙa rodzina ze strony ojca dramatopisarki paraÙa si¿ aktorstwem, równieČ dzieci z jego pierwszego maÙČeÚ-stwa byÙy zwizane z teatrem. Maria Morozowiczówna od wczesnego dzieciÚmaÙČeÚ-stwa wiedziaÙa, Če jej przeznaczeniem jest scena. Ulubionym szkolnym przedmiotem aktorki byÙa literatura, a najwspanialszym poet – Juliusz SÙowacki. Nauczy-cielka j¿zyka, urzeczona jej wypracowaniami, zaleciÙa pisa° o wszystkim, co przychodzi jej do gÙowy, a dziewczynka (na któr koleČanki mówiÙy Mania) znana byÙa w klasie jako poetka. Wiele czasu sp¿dzaÙa teČ na lekcjach taÚca, ïpiewu i mu-zyki, a na fortepianie °wiczyÙa zwÙaszcza kompozycje ulubionego Fryderyka Chopina.
Debiut teatralny póĊniejszej dramatopisarki odbyÙ si¿ w salonie paÚstwa JeleÚskich. ZaprezentowaÙa tam komedyjk¿ Józefa Korzeniowskiego Pierwej mama, grajc w niej gÙówn rol¿. W tym czasie powstaÙo Towarzystwo MiÙoïników Sceny, do którego mÙod artystk¿ wprowadziÙ jej stryj StanisÙaw Morozowicz. Pierwsz powaČn, cho° niewielk rol byÙa mo-delka, stojca na podium malarskim w jednoaktówce WÙadysÙawa Renarda Mat.
W tym teČ czasie Marian Gwalewicz zaangaČowaÙ j na sezon letni w sali teatralnej Filharmonii Warszawskiej. Po tym udanym kontrakcie aktorzy przenieïli si¿ do Rodzi, tam autorka równieČ graÙa duČo i cz¿sto. Spragniona nowych ról pisa-Ùa listy do teatrów z caÙego kraju, w odpowiedzi dostapisa-Ùa propozycj¿ z Wilna, gdzie na pocztek przypadpisa-Ùa jej rola Danusi w KrzyČakach. Morozowiczówna przebywaÙa tam w latach 1908-1909, a na bogaty wileÚski repertuar teatralny skÙadaÙy si¿ zarówno dramaty klasyczne, jak i sztuki wspóÙczesne. Za rad ojca nie odrzucaÙa Čadnych propozycji, zagraÙa wi¿c nawet w jednym z przedstawieÚ Niebiesk Myszk¿ – parysk prostytutk¿. Pobyt w Wilnie byÙ dla aktorki czasem wyt¿Čonej pracy i szlifowania aktorskich umiej¿tnoïci, które w peÙni rozwin¿Ùa pod okiem Ludwika Solskiego w Krakowie. Po latach opisuje takČe swoje stosunki ze znanymi krakowskimi aktorami, opowiada o ciekawych spotkaniach i lokalnej bohemie. Podczas jednego z nich w Jamie Michalika, w 1912 r., bohaterka wspomnieÚ poznaÙa Jana Szczepkowskiego i w taki spo-sób rozpocz¿Ùa si¿ dla niej „najwi¿ksza przygoda Čycia – maÙČeÚstwo”3. Jej wybranek naleČaÙ wówczas do grona
najwy-bitniejszych mÙodych polskich plastyków i miaÙ juČ na swoim koncie liczne rzeĊby wykonane w Krakowie i okolicach. Nast¿pny sezon aktorka sp¿dziÙa w poznaÚskim Teatrze Miejskim, co uwaČaÙa za rodzaj wygnania. Na role jednak nie mogÙa narzeka°, juČ na wst¿pie dostaÙa bowiem kilka dobrych propozycji, a w stolicy wielkopolski czekali na ni wileÚscy przyjaciele. Wówczas miaÙ miejsce jej debiut jako dramatopisarki. ZaistniaÙ sytuacj¿ sama okreïla jako sensacj¿: aktorka na swój beneÞ s wystawiÙa wÙasn sztuk¿ (pt. Korepetytor), zagraÙa w niej gÙówn rol¿ i wyreČyserowaÙa. Mimo ciepÙego przyj¿cia przez widzów i krytyk¿ sztuk¿ wystawiono tylko raz, co byÙo norm na rynku teatralnym, zdominowanym przez sztuki zagraniczne.
W maju 1913 r. w krakowskim koïciele Bernardynów odbyÙ si¿ jej ïlub z J. Szczepkowskim, a podróČ poïlubn mÙodzi maÙČonkowie odbyli do WÙoch. W trakcie pierwszej wojny ïwiatowej mieszkali w Krakowie, a pan Szczepkowski zostaÙ zmobilizowany do austriackiego wojska i wysÙany na front. PowróciÙ ranny i zaÙamany psychicznie. W tym czasie uro-dziÙa si¿ ich córka Hanna i dramatopisarka poïwi¿ciÙa si¿ wychowaniu jedynaczki. We wspomnieniach z patosem pisze o odradzajcej si¿ Polsce, o ch¿ci odbudowy kraju i miÙoïci do morza, która zaowocowaÙa kupnem domu w Jastarni. Po wojnie jej mČ objÙ dyrekcj¿ Miejskiej SzkoÙy Sztuk Zdobniczych i odniósÙ ogromny sukces na Mi¿dzynarodowej Wysta-wie Sztuki Dekoracyjnej w ParyČu w 1925 r., równieČ ona zabraÙa si¿ do pisania. Oprócz tego, po ïmierci rodziców (w 1931 r.), dramatopisarka zaj¿Ùa si¿ urzdzaniem domu w Milanówku. Na lata mi¿dzywojenne przypada teČ wspóÙpraca autor-ki z konsorcjum autor-kinematograÞ cznym, dla którego adaptowaÙa popularne powieïci i pisaÙa scenariusze. W Milanówku zainicjowaÙa utworzenie amatorskiego teatru i wystawiÙa swoj sztuk¿ pt. Nowa kobieta.
W tym okresie zrealizowano najwaČniejsze i najgÙoïniejsze jej dzieÙa, a w paĊdzierniku 1933 r. autorka uczestniczyÙa w kobiecej wyprawie do WÙoch, zorganizowanej przez Kazimier¿ MuszaÙówn¿. Pierwsze dni wojny to dla Morozowicz--Szczepkowskiej pospieszne opuszczanie nadmorskiego pensjonatu i powrót do stolicy. Jej dorastajca córka zaangaČowa-Ùa si¿ w dziazaangaČowa-Ùalnoï° konspiracyjn, a pisarka powaČnie zachorowazaangaČowa-Ùa na ČóÙtaczk¿. Na krótko przez Powstaniem Warszaw-skim, w konkursie zorganizowanym przez Polsk¿ Podziemn, otrzymaÙa drug nagrod¿ za sztuk¿ WrzesieÚ.
2 Zob. m. in. M. Morozowicz-Szczepkowska, Z lotu ptaka. Wspomnienia, Warszawa 1968, s. 67-68. KsiąĪka ta jest gáównym Ĩródáem wiedzy na temat Īycia autorki i w najwiĊkszej mierze przyczyniáa siĊ do konstrukcji czĊĞci biograÞ cznej pracy. Dla jasnoĞci wywodu nie bĊdĊ zatem kaĪdorazowo odsyáaü do poszczególnych jej czĊĞci.
Po odzyskaniu wolnoïci wznawiano dziaÙalnoï° teatrów i instytucji kultury, a dramatopisarka podj¿Ùa si¿ zadania pro-wadzenia Teatru Objazdowego Problemy. ZaangaČowaÙa si¿ teČ w prace reaktywowanego Zwizku Literatów Polskich w Warszawie oraz zasiadaÙa w zarzdzie Zwizku Autorów i Kompozytorów Sztuki. W 1947 r. wystawiono równieČ jej sztuk¿ Genewa Paquis nr 10. Dramat zainaugurowaÙ istnienie Teatru Kameralnego w Gdyni, a lokalna prasa rozpisywaÙa si¿ zarówno na temat samego przedstawienia, jak i losów mÙodego J. SÙowackiego, o którym traktuje utwór. O okresie powojennym dramatopisarka wspominaÙa raczej z gorycz, zdawaÙa sobie bowiem spraw¿ z tego, Če jej twórczoï° jest zapomniana, wydawcy nie byli zainteresowani drukowaniem jej prozy, a reČyserzy nie kwapili si¿, by realizowa° sztuki. ZmarÙa w Milanówku 9 IX 1968 r., nie doczekawszy si¿ wydania autobiograÞ i, której poïwi¿ciÙa ostatnie lata Čycia.
WraӐliwe piÓro
Morozowicz-Szczepkowskiej niejednokrotnie podkreïlaÙa swoje stanowisko w kwestiach spoÙecznych piszc, Če jej twórczoï° to wyraz „potrzeby serca”, Če zawsze pisaÙa „na gorco”, wstrzïni¿ta czymï4. Pogldy dramatopisarki na
kwe-sti¿ kobiet mieszcz si¿ w obr¿bie feminizmu tzw. pierwszej fali (si¿gajcego jeszcze osiemnastego wieku), którego gÙówne problemy dotyczyÙy spoÙecznej przestrzeni funkcjonowania kobiet. Opisujc ten nurt Anna BurzyÚska zaznaczyÙa, iČ upÙy-nÙ on przede wszystkim pod hasÙem walki o równoï° kobiet i m¿Čczyzn wobec prawa w Čyciu spoÙecznym i politycznym5.
Takie teČ pogldy moČna odczyta° z twórczoïci dramatopisarki, która odwaČnie mówiÙa o dyskryminacji swojej pÙci. Dwudziestolecie mi¿dzywojenne jest czasem najsilniejszego oddziaÙywania myïli feministycznych. Nie bez przyczy-ny wówczas bohaterka opublikowaÙa i wystawiÙa na scenie Maniusia (1922), Paszcz¿ (1923), Drug mÙodoï° czy Uïmiech
fortuny (oba utwory z roku 1925). Warto równieČ doda°, Če Wspólny pokój Virginii Woolf zostaÙ wydany w 1928 r. (Sprawa Moniki w roku 1932), Trzy gwinee zaï autorka ukoÚczyÙa w 1938 r., podczas gdy Milczca siÙa, sztuka podobnie
sprzeciwia-jca si¿ wojnie jako wytworowi m¿skiej cywilizacji, miaÙa swoj premier¿ w roku 1933, a wi¿c pi¿° lat wczeïniej. Mimo opóĊnienia spowodowanego zaborami, wojn i koniecznoïci odzyskania niepodlegÙoïci, Polki stosunkowo szybko przy-swoiÙy idee sufraČystek i staraÙy si¿ wciela° je w Čycie, uwzgl¿dniajc odmienne warunki spoÙeczno-polityczne6.
Warto zauwaČy°, Če Paulina Kuczalska-ReinschmiĴ , Cecylia Walewska czy Maria Turzyma zacz¿Ùy organizowa° si¿ w zwizki i wydawa° czasopisma oraz broszury w okresie dorastania Marii Morozowiczówny, co z pewnoïci znalazÙo odbicie w jej póĊniejszej twórczoïci. NajwaČniejsze zmiany w sytuacji kobiet zaszÙy jednak po odzyskaniu przez Polsk¿ niepodlegÙoïci oraz na przeÙomie lat dwudziestych i trzydziestych XX w. W tym pierwszym okresie powstaÙ dramat Szczepkowskiej Kwiat szcz¿ïcia, w którym przestawia tragedi¿ dziewczyny zmuszonej do maÙČeÚstwa (w 1923 r. napisaÙa teČ Paszcz¿, sztuk¿ o podobnej tematyce), na pocztku lat trzydziestych z kolei stworzyÙa swoje najbardziej znane dramaty:
Spraw¿ Moniki (1932), Milczc siÙ¿ (1933) i Typ A (1934). Znamienne, Če w 1932 r. w „Wiadomoïciach literackich” po raz
pierwszy ukazaÙ si¿ dodatek ycie gwiadome, w którym o problemach spoÙecznych i obyczajowych pisali mi¿dzy innymi: Tadeusz Boy- eleÚski, Irena Krzywicka, Helena Boguszewska, Wanda Melcer czy ZoÞ a NaÙkowska. Rok póĊniej, w tym samym czasopiïmie, T. Boy- eleÚski ogÙosiÙ powstanie Ligi Reformy Obyczajów, wymieniajc jej cele: „(…) krzewienie myïli humanitarnej i zasad etyki ïwieckiej, reform¿ wychowania, prawdziwe równouprawnienie kobiet, ochron¿ dziecka, dČenie do cywilnego ustawodawstwa maÙČeÚskiego, prawo do macierzyÚstwa dla kaČdej kobiety, ochron¿ od chorób wenerycznych, zmian¿ stosunku do prostytucji w duchu abolicjonistycznym (zniesienie reglamentacji), zniesienie kary ïmierci”7. Wszystkie te postulaty odnaleĊ° moČna w twórczoïci Marii Morozowicz-Szczepkowskiej i cho° pogldami oraz
konkretnymi propozycjami zmian zbliČaÙa si¿ do planów I. Krzywickiej, jej twórczoï° najwyraĊniej umieïci° moČna w trze-cim projekcie, który Aneta Górnicka-BoratyÚska nazywa „modernistycznym”8. Jego przedstawicielk jest Z. NaÙkowska,
a przywoÙana badaczka podkreïla spójnoï° jej wizji i odr¿bnoï° wobec wczeïniejszych dokonaÚ emancypacyjnych9.
Zgod-nie z tym rozpoznaZgod-niem autorka Granicy postulowaÙa mi¿dzy innymi powstaZgod-nie tzw. nowej kobiety, której model pojawiÙ si¿ juČ w innych krajach europejskich pod koniec XIX w. Tym nowym typem miaÙa by° kobieta samodzielna, wyksztaÙcona i niezaleČna, pisarka nie pomħ aÙa przy tym spraw erotycznych, a podkreïlajc, jak waČne jest seksualne wyzwolenie kobiet, 4 Te cytaty pochodzą z osobistych notatek bohaterki, dlatego nie mogĊ podaü adresu bibliograÞ cznego. NajwaĪniejsze uwagi dramatopisarki o swojej pracy doáączyáam do monograÞ cznej pracy magisterskiej, obronionej w 2013 r. na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Wrocáawskiego.
5 A. BurzyĔska, Feminizm, Gender i Queer, [w:] TejĪe, M. P. Markowski, Teorie literatury XX wieku, Kraków 2006, s. 389-474.
6 Zob. m. in. A. Górnicka-BoratyĔska, Chcemy caáego Ğwiata. Antologia polskich tekstów feministycznych z lat 1870-1939, Warszawa 1999, s. 6-24. 7 Cytat zamieszono w tabeli, opracowanej przez IwonĊ Kurz. Zob. A. Górnicka-BoratyĔska, StaĔmy siĊ sobą. Cztery projekty emancypacji (1863-1939), Izabelin 2001, s. 272.
8 TamĪe, s. 7. 9 TamĪe, s. 146-192.
doceniaÙa równieČ swoj kobiecoï° i nie staraÙa si¿ przypodoba° m¿Čczyznom, aÞ rmujc to, co pozornie sÙabe i kruche. Ina-czej niČ Szczepkowska, zapatrywaÙa si¿ natomiast na zagadnienie wojny, podkreïlajc jej niezmiennoï° i nieodÙcznoï° od Čycia. Zdecydowanie sprzeciwiaÙa si¿ temu autorka Milczcej siÙy, która zarzucaÙa m¿Čczyznom, Če konß ikty zbrojne maj na celu jedynie ich bogacenie si¿, a w walce panowie chc da° upust swoim prymitywnym instynktom10.
Przy omawianiu Sprawy Moniki wspomina si¿ o inspiracji, czy raczej punkcie (negatywnego) odniesienia, jakim byÙ dla twórczyni tej sztuki Dom kobiet Z. NaÙkowskiej. Komentujc go byÙa aktorka sprzeciwiaÙa si¿ wizerunkom bohate-rek wyst¿pujcych na scenie, wytykaÙa sÙaboï° ich charakterów i podlegÙoï° m¿Čczyznom11. Dlatego w swoim dramacie
z 1932 r. wykreowaÙa posta° Anny, która uniezaleČniÙa si¿ od przedstawicieli pÙci przeciwnej, jest ïwiadoma, odwaČnie patrzy w przyszÙoï°, starajc si¿ jak najlepiej wypeÙnia° swoje obowizki i Čy° w zgodzie ze sob. W przeciwieÚstwie do bohaterek Domu kobiet Anna nie rozpami¿tuje przeszÙoïci, mimo to widz moČe odnieï° wraČenie, Če równieČ zostaÙa uksztaÙtowana przez m¿Čczyzn¿, wszak jej odmiana zaszÙa po zdradzie kochanka. Morozowicz-Szczepkowskiej nie udaje si¿ wobec tego caÙkowicie unikn° bÙ¿dów, które wytykaÙa „koleČance po piórze”.
Do autorki powojennych Medalionów zbliČaÙa j teČ niech¿° do instytucjonalnego pojmowania maÙČeÚstwa. A. Górnic-ka-BoratyÚska zauwaČa, iČ o ile jeszcze Eliza Orzeszkowa nie podwaČa zasadnoïci maÙČeÚstwa jako formalnego zwizku kobiety i m¿Čczyzny, u Z. NaÙkowskiej moČna juČ dostrzec t¿ tendencj¿12. RównieČ w ustach bohaterek omawianych
dra-matów daj si¿ sÙysze° skargi na tradycyjnie pojmowane maÙČeÚstwo i gÙosy podwaČajce jego zasadnoï°. Monice, Karoli-nie czy Ewie kontrakt zawarty z maÙČonkiem przyniósÙ jedyKaroli-nie ból i rozczarowaKaroli-nie. Iza z Typu A wykorzystuje natomiast ten tradycyjny ukÙad, by zdobywa° kolejnych bogatych mecenasów. Cho° w powojennych sztukach zauwaČy° moČna wyraĊne osÙabienie tych antyrodzinnych tendencji, w Čadnej z nich nie zawarÙa wyraĊnej pochwaÙy stanu maÙČeÚskiego.
Postaci z jej dramatów przemawiaj wi¿c jak doïwiadczone, mdre feministki, patriotki i emancypantki. Zapewne Morozowicz-Szczepkowskiej znane byÙy zarówno teksty pozytywistek, jak i sobie wspóÙczesnych dziaÙaczek, dlatego w dialogach jej sztuk moČna niejednokrotnie odnaleĊ° podobne hasÙa i postulaty. RównieČ w swojej ksiČce wspomnienio-wej autorka Sprawy Moniki wypowiada si¿ o kobietach, a oceniajc dwudziestolecie mi¿dzywojenne pisze wr¿cz o „erup-cji talentów kobiecych w kaČdej dziedzinie twórczoïci”13.
W omawianych dramatach moČna dostrzec znamienn ewolucj¿. O ile bowiem o najbardziej znanych sztukach Mrozo-wicz-Szczepkowskiej Marian RawiÚski napisaÙ, iČ s wyrazem „narcystycznego buntu przeciwko patriarchalizmowi oraz ascetycznym wzorem promocji czÙowieczeÚstwa kobiet” i umieïciÙ w nurcie radykalnym (obok I. Krzywickiej)14, o tyle
trud-no mówi° o owej walce z miÙoïci w jej sztukach póĊniejszych i rzadziej komentowanych. JuČ w Sprawie Moniki, któr autor artykuÙu przytacza na poparcie swej tezy, postulaty o potrzebie uczynienia pracy treïci swojego Čycia padaj z ust Anny, a nie gÙównej bohaterki. Ta ostatnia bowiem wciČ jest zrozpaczona i to przyjacióÙka, która przeČyÙa swój zawód miÙosny, podpowiada jej, co powinna zrobi°. W jeszcze póĊniejszym utworze – Przypadku z 1963 r. – postulaty te zostaÙy caÙkowicie rzucone. Praca nie przeszkadza bohaterce sztuki -Joannie w nawizaniu romansu z przystojnym producentem Janem, a za-rysowane melodramatyczne tÙo zostaÙo oparte na konwencji spotkania „kobiety po przejïciach i m¿Čczyzny z przeszÙoïci”. Ponadto, czytajc utwory Morozowicz-Szczepkowskiej moČna dostrzec, Če wszelkie opisywane przez ni aspekty Čycia dotycz przede wszystkim kobiet zamieszkujcych miasta. Przemiany w mentalnoïci zachodziÙy o wiele wolniej na wsiach, cho° i tam pierwsza wojna wymogÙa na wielu kobietach samodzielne prowadzenie gospodarstw, a to pocign¿Ùo za sob stopniowe zmiany relacji damsko-m¿skich.
Nie tylko sprawa kobiet
Po przedstawieniu biograÞ i i pogldów bohaterki niezb¿dne wydaje si¿ dokonanie systematycznej prezentacji jej utworów. Jak wspomniano, pierwszym dojrzaÙym utworem pisarki jest dramat Kabotyni. Akcja sztuki rozgrywa si¿ w ïro-dowisku artystów, a grupa przyjacióÙ gÙównej bohaterki nosi cechy wileÚskiej bohemy. W podobnych realiach osadzone
10 Poglądy te wielokrotnie wyraĪaáa nie tylko ustami swoich bohaterów (najczĊĞciej bohaterek), ale równieĪ we wspomnieniach Z lotu ptaka. 11 RzeczywiĞcie czytając utwór Z. Naákowskiej moĪna dostrzec, Īe kaĪda z bohaterek Īyje w cieniu dawnej relacji z ukochanym, a jeĞli odrywają siĊ od spraw swoich uczuü, to tylko po to, by obserwowaü inną parĊ (EwĊ i bogatego kochanka, przed którym ucieka). Stąd protest Szczepkowskiej, która nie chciaáa, by kobietĊ utoĪsamiano jedynie z jej miáoĞcią i dlatego tak silnie w swoich dramatach podkreĞlaáa znaczenie pracy i poĞwiecenia dla innych. Zob. Z. Naákowska,
Dom kobiet, Warszawa 1938.
12 A. Górnicka-BoratyĔska, StaĔmy siĊ sobą…, dz. cyt., s. 79. 13 M. Morozowicz-Szczepkowska, dz. cyt., s. 267-268.
14 M. RawiĔski, „Przez sprawĊ miáoĞci widziana sprawa kobiety”. Feministyczny teatr Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, [w:] E. àoch (red.), Modernizm
jest Zwyci¿stwo - dzieÙo datowane równieČ na 1913 r. i cho° w póĊniejszych latach dramatopisarka niejednokrotnie jeszcze umieïciÙa w swoich utworach artystów (poczwszy od Pryzmatu i Maniusia z lat dwudziestych, a skoÚczywszy na
Przy-padku z lat szeï°dziesitych), nigdy juČ nie zdecydowaÙa si¿ na tak wnikliwe sportretowanie tego ïrodowiska15.
GÙówn bohaterk Kabotynów jest zdradzona przez kochanka Hanka, która nie widzi sensu Čycia i chce popeÙni° sa-mobójstwo. Przed podobnym dylematem stanie Monika ze Sprawy Moniki, utworu z 1932 r. W obu przypadkach kobiety uratuj ich najbliČsze przyjacióÙki, a zarówno Hania, jak i Monika zwróc si¿ w stron¿ pracy (pierwsza jako aktorka, druga – lekarka), by zapomnie° o fatalnej miÙoïci. Co ciekawe taki schemat powtórzy si¿ w wi¿kszoïci dramatów Morozowicz--Szczepkowskiej, a odwrotna sytuacja, czyli pojawienie si¿ nieszcz¿ïliwego kochanka, wyst¿puje jedynie w Zwyci¿stwie (1913 r.).
Jeszcze w trakcie pobytu Morozwicz-Szczepkowskiej w Krakowie, przed odzyskaniem przez Polsk¿ niepodlegÙoïci, powstaÙy tak róČne utwory jak: jednoaktowa farsa Winda (1913 r.), alegoryczna Droga Čywota (1916 r.), czy Fortepian – utwór napisany w trakcie pierwszej wojny ïwiatowej, przerobiony w latach trzydziestych i wystawiony jako Nowa kobieta. Pod koniec drugiej dekady dwudziestego wieku dramatopisarka stworzyÙa teČ Kwiat szcz¿ïcia – sztuk¿ z elementami fanta-stycznymi, w której po raz pierwszy tak otwarcie wystpiÙa przeciwko spoÙecznym konwenansom, jakim poddawane s wkraczajce w dorosÙoï° dziewczyny. Niestety nie zachowaÙ si¿ jej utwór Korepetytor (z 1914 r.), natomiast wspomniane juČ
Kwiat szcz¿ïcia i Droga Čywota ïwiadcz o zainteresowaniach dramatem symbolicznym. Komentujc w swoich notatkach
ostatni z wymienionych sztuk autorka napisaÙa wr¿cz, iČ wyróČnia si¿ „posmakiem mistycyzmu”, Ùczc j z powstaÙym dziesi¿° lat póĊniej Pryzmatem. Do tych dwóch dzieÙ naleČaÙoby doda° jeszcze Paszcz¿ -, dramat symboliczny w oïmiu skrótach scenicznych z 1923 r. Jego bohaterk równieČ jest kobieta poddana zaborczemu m¿Čowi, która marzc o miÙoïci i poÙczeniu z ukochanym szaleje, i bÙka si¿ po mieïcie. Schematyzm prezentowanych zachowaÚ uwypukla brak imion poszczególnych postaci oraz konwencjonalnoï° ich postaw, dialogów i gestów. Alegoryczni bohaterowie pojawiaj si¿ równieČ w przywoÙanym juČ Pryzmacie.
W mi¿dzyczasie autorka stworzyÙa teČ lekk i zabawn komedi¿ pod tytuÙem Maniuï, nie zapominaÙa przy tym jed-nak o kwestiach emancypacyjnych, które pojawiaj si¿ w dialogach bohaterów, a krytyce poddana jest zwÙaszcza posta° zaborczej matki muzyka, pani Rab¿dzkiej i jej córki, usiÙujcej znaleĊ° bogatego m¿Ča. To komedia charakterów i satyra spoÙeczna, a jej celem jest oïmieszenie negatywnych cech postaci.
Dwa utwory z 1925 r. – Uïmiech fortuny i Druga mÙodoï° ïwiadcz natomiast o Čywym zainteresowaniu Čyciem po-litycznym w niepodlegÙej Polsce. Pod pozorem komedii autorka obnaČa niepatriotyczne postawy rodzimej inteligencji i brak dbaÙoïci o losy paÚstwa. Morozowicz-Szczepkowska najgÙoïniej krytykuje polityków, którzy zamiast budowa° silne paÚstwo zajmuj si¿ kÙótniami, a interesuj ich jedynie wÙasne zyski. W tych latach dramatopisarka zajmowaÙa si¿ gÙównie pisaniem scenariuszy Þ lmowych, a wïród nielicznych powstaÙych wówczas utworów dramatycznych wyróČni° naleČy
Histori¿ romantyczn (o wiernej i niewiernej Zuzi). Na pewno przed 1932 r. powstaÙ takČe utwór Zawieja, który obrazuje
stara-nia Polaków o odzyskanie niepodlegÙoïci i upami¿tstara-nia heroizm kobiet-emisariuszek. Ocestara-niajc po latach swoj twórczoï° sama zaznaczyÙa, Če najtrudniej byÙo jej pisa° o tych, których kochaÙa i podziwiaÙa, dlatego nigdy nie wyszedÙ spod jej pióra Čaden utwór o JózeÞ e PiÙsudskim16.
Pocztek lat trzydziestych to okres najwi¿kszych scenicznych sukcesów Morozowicz-Szczepkowskiej – wówczas na-pisaÙa i wystawiÙa Spraw¿ Moniki, Milczc siÙ¿ oraz Typ A, w których poruszyÙa kwestie kobiecej niezaleČnoïci, okrucieÚ-stwa wojen oraz poddaÙa krytyce pomysÙ odgórnie regulowanej rozrodczoïci. ZwÙaszcza ostatni z wymienionych drama-tów wywoÙaÙ ogromny skandal i protesty (gÙównie m¿skiej cz¿ïci) publicznoïci oraz krytyków. CaÙy czas dramatopisark¿ zajmowaÙy aktualne tematy spoÙeczne, które podnosiÙa wówczas w sposób najbardziej radykalny, w stylu I. Krzywickiej.
W 1935 r. powstaÙa równieČ satyra na ziemiaÚstwo – Walcy si¿ dom – wystawiana ch¿tnie po wojnie (pod tytuÙem
Rodzina Rakuskich). W 1947 r. doceniono zwÙaszcza poprawnoï° polityczn utworu, komentujc zawarte w nim uwagi
o degeneracji ziemiaÚstwa oraz ucisku chÙopów. Krytyka podchwyciÙa i odpowiednio zinterpretowaÙa te elementy sztuki, które nie byÙy tak silnie eksponowane w latach trzydziestych17. Cho° w dramacie wyst¿puj córki Rakuskiego oraz
piel¿-gniarka, której rola jest niemaÙa, Walcy si¿ dom stanowi wyjtek na tle reszty twórczoïci dramatopisarki, poniewaČ sprawa kobiet nie jest w nim postawiona na pierwszym miejscu.
15 Po poĞlubieniu J. Szczepkowskiego (w maju 1913 r.) Maria zdecydowanie zamknĊáa ten rozdziaá swojego Īycia, przestaáa wystĊpowaü na scenie i nie uczestniczyáa juĪ aktywnie w Ğrodowisku aktorskim.
16 To równieĪ informacja odnaleziona w osobistych notatkach artystki.
Bilans to dzieÙo, którego gÙówna bohaterka podobna jest do pierwszoplanowej postaci z romansu Twarzy w lustrze,
a zarówno dramat, jak i proza datowane s na 1935 r. Karolina z Bilansu popeÙnia jednak bÙ¿dy, przed którymi udaÙo si¿ ustrzec Joannie i dopiero po latach rozpoczyna Čycie na wÙasny rachunek. Przed wojn autorka stworzyÙa jeszcze utwór
Policzek, który równieČ jest gÙosem oskarČajcym m¿Čczyzn i patriarchalnie skonstruowany ïwiat. Takie pogldy
reprezen-tuje malarz Paolo, dla którego kar za instrumentalne traktowanie kobiet b¿dzie tytuÙowy cios wymierzony przez córk¿. Kolejne dramaty Morozowicz-Szczepkowskiej powstaÙy juČ po roku 1945, a jedynie WrzesieÚ zostaÙ napisany jeszcze w trakcie dziaÙaÚ wojennych. Cho° w tym (wyjtkowo rozbudowanym) utworze niejednokrotnie pojawiaj si¿ wtki kobiece, gÙównym tematem jest jednak obrona stolicy podczas kampanii wrzeïniowej, bohaterstwo mieszkaÚców War-szawy i ČoÙnierzy, a takČe tragizm i beznadziejnoï° sytuacji, w jakiej znaleĊli si¿ Polacy wobec ataku dwóch pot¿Čnych wrogów. Dramat ten idealizuje obroÚców ojczyzny i przedstawia ich bez skazy, a tym, co sytuuje WrzesieÚ na styku dra-matów przed i powojennych jest obecnoï° ostatniej, nieco irracjonalnej sceny. Pani KaÚska (najprawdopodobniej cudem ocalaÙa) oszalaÙa po stracie bliskich, rozmawia z ich duchami i próbuje zatrzyma° ČoÙnierzy idcych do niewoli. Takie fantastyczne motywy, charakterystyczne dla dramatów z dwudziestolecia mi¿dzywojennego, nie pojawi si¿ juČ w póĊ-niejszej twórczoïci dramatopisarki.
W 1947 r. powstaÙa Ballada, z podtytuÙem Obrazek z Čycia Chopina w jednym akcie, a takČe Boa dusiciel – równieČ komedia, ale w trzech aktach. W tym samym roku miaÙa teČ miejsce premiera dramatu opartego na Čyciorysie J. SÙowackiego, czyli
Genewa Paquis nr 10, w której Szczepkowska przedstawiÙa szwajcarski epizod z Čycia wieszcza i staraÙa si¿ opisa° histori¿
nieszcz¿ïliwej miÙoïci Eglantine PaĴ ey do romantycznego poety. Mimo historycznej tematyki w utworze nie zabrakÙo równieČ wtków emancypacyjnych, cho° nie odgrywaj one roli pierwszoplanowej.
Jeszcze w tym samym roku odbyÙa si¿ takČe premiera Powrotów, w których nakreïlone zostaÙy tragiczne losy Polek i koniecznoï° tytuÙowego powrotu do normalnoïci po 1945 r. Bohaterki sztuki s dojrzalsze niČ ich przedwojenne odpo-wiedniczki, dlatego pogldy, które gÙosz, nie s juČ tak radykalne, jak przedstawiane w Milczcej sile. Wanda, Irena oraz Wiga potrzebuj m¿Čczyzn i nie wstydz si¿ tego, mówic jednoczeïnie o koniecznoïci dowartoïciowania wÙasnej roli w spoÙeczeÚstwie. Nowy Ùad ma pomóc im w uzyskaniu dla siebie tych praw.
Warszawa Chopina oddaje fascynacj¿ autorki biograÞ genialnego kompozytora i koresponduje z napisanym rok
wcze-ïniej utworem Ballada, a takČe Jane Stearling (data powstania nie jest znana) oraz Wigili warszawsk z 1962 r. W kaČdej ze sztuk, róČnicych si¿ zarówno pod wzgl¿dem charakteru, jak i dÙugoïci, F. Chopin przedstawiony jest w sposób wy-idealizowany – jako wybitny muzyk i nieskalany czÙowiek (wraČliwy przyjaciel, ukochany syn), który juČ we wczesnej mÙodoïci objawiÙ si¿ jako geniusz.
Oddech ziemi Morozowicz-Szczepkowska napisaÙa jeszcze w latach pi¿°dziesitych, a akcja sztuki rozgrywa si¿, tak jak
w sztuce Pani Prokurator, w 1952 r. i traktuje o zbiegach ze zniewolonego kraju. Obie sztuki s wyrazem niezadowolenia z warunków spoÙeczno-politycznych, jakie zapanowaÙy w Polsce. Drugi wymieniony utwór, Pani Prokurator, ma odda° klimat powojennych wyborów i sporów, porusza takČe wtek równouprawnienia kobiet przewħ ajcy si¿ w caÙej twórczo-ïci dramatopisarki, a jego gÙówn bohaterk jest tytuÙowa stalinowska prokurator, wierna komunistycznemu systemowi. W roku 1963 powstaÙ jeszcze Przypadek – dynamiczny i niedÙugi dramat osnuty wokóÙ wypadku z udziaÙem kobiety i m¿Čczyzny. Dzi¿ki zbiegowi okolicznoïci hollywoodzki producent proponuje polskiej scenarzystce angaČ, a losy kobiety w wielu miejscach zbliČaj si¿ do biograÞ i twórczyni. Oprócz wtku Þ lmowego w sztuce kolejny raz powraca temat ko-biecy – córka gÙównej bohaterki, podobnie jest Monika z utworu mi¿dzywojennego, uwikÙana jest w toksyczny zwizek z alkoholikiem, a w dialogach pada wiele sÙów na temat powinnoïci matki, roli kobiety i realizacji jej twórczych pasji.
Nieznane s daty powstania Jane Stearling (dramatu osnutego wokóÙ biograÞ i tytuÙowej bohaterki, wielbicielki i uczen-nicy F. Chopina) oraz Przygody (której bohaterem jest dekadencki arystokrata, w stylu huysmanowskiego des Esseintes’a). Ponadto w zbiorach autorki zachowaÙ si¿ utwór nieopatrzony tytuÙem, prawdopodobnie równieČ nieukoÚczony. Prota-gonistk jest Niunia – oÞ ara zdrady m¿Ča i spoÙecznych konwenansów. W opracowaniach i wspomnieniach pojawiaj si¿ jeszcze tytuÙy dwóch utworów, które nie przetrwaÙy i nieznana jest nawet data ich powstania, a s to: Pan Minister i Prawo
do Čycia.
Papierek lakmusowy
Wnikliwa analiza sztuk Morozowicz-Szczepkowskiej pozwala zaobserwowa° jej niezwykÙ wraČliwoï° na aktualne kwestie spoÙeczne i polityczne oraz idealistyczn ch¿° wprowadzania zmian, które postulowaÙa do ostatniego utworu. Naczelnym i niezmiennym tematem w jej dramatach jest kwestia kobiet, a cho° najbardziej radykalne emancypacyjne
postulaty pojawiaj si¿ w sztukach z pocztku lat trzydziestych, nie zapomniaÙa o nich równieČ w utworach póĊniejszych, nawet tych historycznych (jak WrzesieÚ) czy biograÞ cznych (np. Warszawa Chopina). Poza nielicznymi wyjtkami gÙówni bohaterowie jej dramatów to równieČ przedstawicielki pÙci pi¿knej, a m¿ČczyĊni zazwyczaj ukazani s w negatywnym ïwietle. Pod wzgl¿dem gatunkowym w prezentowanej twórczoïci komedie przeplataj si¿ z dramatami czy utworami fantastycznymi, a sztuki krótsze – z dÙuČszymi. Dramaty symboliczne oraz postaci alegoryczne nie pojawiaj si¿ jednak po drugiej wojnie ïwiatowej, fascynacja nimi odbħ a si¿ gÙównie w kilku utworach z lat dwudziestych. Lata pi¿°dziesite przynosz natomiast takČe dwa utwory, w których pisarka rozlicza si¿ z systemem komunistycznym oraz portretuje trudy przepracowania wojennej traumy.
Zapewne nie wszystkie omówione sztuki Marii Morozowicz-Szczepkowskiej nadaj si¿ do druku lub wystawienia, warto jednak odnotowa° je ze wzgl¿du na ujawnion w nich wraČliwoï° na kwestie spoÙeczne, odwag¿ w podejmowa-niu spraw kobiet i swoist bezkompromisowoï°, która cechowaÙa autork¿. Wydaje si¿, Če naleČy je czyta° w kontekïcie wybitnych dokonaÚ epoki i przemian, które zachodziÙy w Polsce w wieku dwudziestym. Stanowi bowiem wspaniaÙe ïwiadectwo czasów, w których ČyÙa, wyst¿powaÙa na scenie i pisaÙa.
BIBLIOGRAFIA
Teksty ĊródÙowe
[1] Morozowicz-Szczepkowska M., Sprawa Moniki, Warszawa 1933. [2] Morozowicz-Szczepkowska M., Twarz w lustrze. Romans, Warszawa 1935. [3] Morozowicz-Szczepkowska M., Z lotu ptaka. Wspomnienia, Warszawa 1968.
KsiČki/czasopisma
[4] BurzyÚska A., Feminizm, Gender i Queer, [w:] A. BurzyÚska, M. P. Markowski, Teorie literatury XX wieku, Kraków 2006, s. 389-474. [5] Godlewska J., Sprawa Morozowicz-Szczepkowskiej, „Scena” 1984, nr 12.
[6] Górnicka-BoratyÚska A., Chcemy caÙego ïwiata. Antologia polskich tekstów feministycznych z lat 1870-1939, Warszawa 1999. [7] Górnicka-BoratyÚska A., StaÚmy si¿ sob. Cztery projekty emancypacji (1863-1939), Izabelin 2001.
[8] Hernik-SpaliÚska J., Rodzaju ČeÚskiego, „Dialog” 1996, nr 3.
[9] Jelonek-Lisowska A., Feministyczna znaczy pornograÞ czna, „Wysokie obcasy” 2011, nr 39 (642). [10] KaÙwa D., Kobieta aktywna w Polsce mi¿dzywojennej. Dylematy ïrodowisk kobiecych, Kraków 2001.
[11] KochaÚczyk A., Kobiecoï° jako Forma – przypadek ZoÞ i NaÙkowskiej, [w:] E. Roch (red.), Modernizm i feminizm. Postacie kobiecie w literaturze polskiej
i obcej, Lublin 2001.
[12] Kozikowski E., RódĊ i pióro, RódĊ 1972.
[13] Kozikowski E., Z ČaÙobnej karty: Maria Morozowicz-Szczepkowska, „Teatr” 1969, nr 1.
[14] Kraskowska E., Piórem niewieïcim. Z problemów prozy kobiecej dwudziestolecia mi¿dzywojennego, PoznaÚ 1999. [15] Kwiatkowski J., Dwudziestolecie mi¿dzywojenne, Warszawa 2000.
[16] Maciejewska M., Teatr Polski w Poznaniu w latach 1912-1914, [w:] J. Maciejewski (red.), Prace o literaturze i teatrze oÞ arowane Zygmuntowi
Szwey-kowskiemu, WrocÙaw 1966.
[17] Marczak-Oborski S., BibliograÞ a dramatu polskiego 1939-1964, Indeksy, T. III, Warszawa 1972.
[18] Marczak-Oborski S., Teatr polski w latach 1918-1965, [w:] T. Sivert (red.), Dzieje teatru polskiego, T. V, Warszawa 1985. [19] Michalik J., Dzieje teatru w Krakowie w latach 1893-1915, T. V, Kraków 1985.
[20] NaÙkowska Z., Dom kobiet, Warszawa 1938.
[21] Pekaniec A., Piórem aktorki. DziaÙalnoï° literacka Marii Morozowicz-Szczepkowskiej, [w:] E. Graczyk, M. Graban-Pomirska, K. Cierzan, P. Biczkow-ska (red.), Dwudziestolecie mniej znane. O kobietach piszcych w latach 1918-1939, Kraków 2011.
[22] RawiÚski M., „Przez spraw¿ miÙoïci widziana sprawa kobiety”. Feministyczny teatr Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, [w:] E. Roch (red.), Modernizm
i feminizm. Postacie kobiecie w literaturze polskiej i obcej, Lublin 2001.
[23] Ritz R., Ni° w labiryncie poČdania. Gender i pÙe° w literaturze polskiej od romantyzmu do modernizmu, Warszawa 2002. [24] Simon L., BibliograÞ a dramatu polskiego 1765-1964, Warszawa 1972.
[25] Korzeniewska E. (red.), SÙownik wspóÙczesnych pisarzy polskich, T. II, Warszawa 1964. [26] W¿grzyniak R., Generacje i skandale, „Notatnik Teatralny” 2003, nr 35.
[27] Zawadzka J., Morozowicz-Szczepkowska Maria, [w:] J. Czachowska, A. SzaÙagan (red.), WspóÙczeïni polscy pisarze i badacze literatury. SÙownik
