Patrycja Ferenc, Iwona Traczyk, Mariusz Panczyk
WYBORY ŻYWIENIOWE DZIECI
SZÓSTYCH I SIÓDMYCH KLAS SZKÓŁ PODSTAWOWYCH NA PODSTAWIE ZAKUPÓW DOKONYWANYCH W SKLEPIKACH
SZKOLNYCH ORAZ W DRODZE DO/ZE SZKOŁY Zakład Żywienia Człowieka, Wydział Nauki o Zdrowiu
Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Kierownik: dr hab. I. Traczyk
W pracy przedstawiono wybory żywieniowe dokonywane przez uczniów szóstych i siódmych klas szkół podstawowych z Krakowa i Suwałk na podstawie zakupów w sklepikach szkolnych oraz w drodze do/ze szkoły. Wyniki przedstawiono w oparciu o Indeks prozdrowotnej diety i Indeks niezdrowej diety.
Słowa kluczowe: wybory żywieniowe, dzieci, sklepiki szkolne. Key words: food choices, children, school shops.
Odpowiednio zbilansowana dieta jest szczególnie ważna wśród dzieci i mło-dzieży. Ma znaczący wpływ na prawidłowy rozwój fi zyczny i umysłowy, który jest bardzo dynamiczny w tym okresie. Dzieci w wieku szkolnym zaczynają dokonywać samodzielnych wyborów żywieniowych. Zwyczaje żywieniowe ukształtowane we wczesnym dzieciństwie w znacznym stopniu oddziałują na aktualny sposób nia młodzieży. Wiele badań wskazuje, że rodzice popełniają liczne błędy żywie-niowe w pierwszym okresie życia dziecka, dlatego też konieczne jest kształtowanie prozdrowotnych nawyków żywieniowych uczniów (1, 2).
Diety dzieci i młodzieży zawierają niedostateczną ilość warzyw i owoców, nabiału oraz nadmiar słodkich napojów, słodyczy, słonych przekąsek i wyrobów cukierni-czych (3). Obecnie w Polsce, dostęp do tych produktów w sklepikach szkolnych jest ograniczony rozporządzeniem Ministra Zdrowia dotyczącym grup produktów prze-znaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednostkach systemu oświaty (4). Celem pracy było poznanie i ocena wyborów żywieniowych dzieci szóstych i siódmych klas szkół podstawowych na podstawie zakupów dokonywanych w skle-pikach szkolnych oraz w drodze do/ze szkoły.
MATERIAŁ I METODY
Badanie przeprowadzono od stycznia do lutego 2018 r. wśród uczniów szóstych i siódmych klas szkół podstawowych z Krakowa i Suwałk. Zastosowano celowy
dobór grupy. W badaniu wzięły udział 183 osoby w wieku 11–15 lat. Prawidło-wo wypełnione kwestionariusze ankiet otrzymano od 152 osób (82 dziewcząt i 70 chłopców). Zastosowano autorski kwestionariusz, który umożliwił uzyskanie in-formacji o samodzielnych wyborach żywieniowych uczniów, częstotliwości spo-życia różnych grup produktów oraz miejsca, z którego pochodziły (dom, sklepik szkolny/automat, sklep w drodze do/ze szkoły). Obliczono wskaźniki jakości diety uczniów: Indeks prozdrowotnej diety (pHDI-8) i Indeks niezdrowej diety (nHDI-8). Do Indeksu prozdrowotnej diety włączono: soki, wodę, mleko smakowe, naturalne napoje mleczne, jogurt owocowy, sery twarogowe, owoce i warzywa, a do Indek-su niezdrowej diety: słodkie napoje, napoje energetyzujące, desery mleczne, sery żółte i topione, żywność typu fast-food, wyroby cukiernicze, słone przekąski oraz słodycze. Analizy indeksów dokonano w oparciu o proponowany sposób interpre-tacji dla kwestionariusza KomPAN (5). Użyto wskaźników częstotliwości dziennej wyrażonej jako krotność/dzień (tab. I).
Ta b e l a I. Rekomendowane wskaźniki dla częstotliwości spożycia żywności w oparciu o kwestionariusz KomPAN Ta b l e I. Recommended indicators for food consumption frequency based on KomPAN questionnaire
Kategorie częstotliwości spożycia Częstotliwość dzienna (krotność/dzień)
Nigdy 0
1–3 razy w miesiącu 0,06
Raz w tygodniu 0,14
Kilka razy w tygodniu 0,5
Raz dziennie 1
Kilka razy dziennie 2
Indeksy wyliczono sumując częstotliwość spożycia (krotność/dzień) 8 produk-tów prozdrowotnej i 8 produkproduk-tów niezdrowej diety. Zinterpretowano wg wyli-czonego zakresu (krotność/dzień) na podstawie kwestionariusza KomPAN (tab. II). Im większa wartość indeksu, tym większe natężenie cech korzystnych lub niekorzystnych (5).
Ta b e l a II. Sposób interpretacji Indeksu prozdrowotnej diety (pHDI-8) oraz Indeksu niezdrowej diety (nHDI-8) na podstawie kwestionariusza KomPAN
Ta b l e II. The manner of Prohealthy-Diet-Index (pHDI-8) and Non-Healthy-Diet-Index (nHDI-8) interpretation based on KomPAN questionnaire
Natężenie cech odżywiana
Zakres (krotność/dzień) Indeksu prozdrowotnej diety
pHDI-8
Indeksu niezdrowej diety nHDI-8
Małe 0 – 5,33 0 – 5,33
Umiarkowane 5,34 – 10,66 5,34 – 10,66
W oparciu o zebrane dane nt. masy i wysokości ciała respondentów, dokonano oceny stanu odżywienia w oparciu o wskaźnik BMI (Body Mass Index = masa ciała (kg)/wysokość (m2). Wartości BMI odniesiono do siatek centylowych opracowa-nych przez Instytut ,,Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka” (6). Przyjęto następu-jące kryteria oceny: niedowaga – BMI ≤ 5 centyl, nadwaga – BMI: 85–90 centyl, otyłość – BMI ≥ 95 centyl.
Do opracowania wyników wykorzystano program MS Offi ce Excel 2013 oraz STATISTICA 13.1. W celu sprawdzenia istotności statystycznej przeprowadzono test t-studenta, przy poziomie istotności p<0,05.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Do badania włączono 152 uczniów z szóstych i siódmych klas szkół podstawo-wych (53% z Suwałk, 47% z Krakowa), w tym 46% chłopców i 54% dziewcząt. Średni wskaźnik BMI uczniów, którzy prawidłowo wypełnili kwestionariusze wyno-sił 18,7 ± 2,81 kg/m2. Na ryc. 1. przedstawiono stan odżywienia uczniów w odniesie-niu do siatek centylowych (wg wskaźnika BMI). Prawidłową masę ciała stwierdzono u 80,9% badanych (Suwałki: 77,8%, Kraków: 84,5%). U 12,5% uczniów występo-wała nadwaga – częściej u młodzieży z Suwałk (16%) niż Krakowa (8,5%). Mło-dzież z otyłością stanowiła 1,3% badanych. Otyłość stwierdzono u jednego chłopca i jednej dziewczynki, mieszkańców Suwałk. Natomiast niedowaga częściej wystę-powała w Krakowie i dotyczyła 7% badanych uczniów z tego miasta. W Suwałkach niedowagą odznaczało się 3,7% respondentów. W badaniu Błaszczyk-Bębenek (7), w którym oceniano stan odżywienia dzieci z regionu Małopolski uzyskane wskaź-niki niedoborowej masy ciała były bardzo zbliżone (6,1%) do wyników uzyskanych wśród uczniów z Krakowa. Nadwagę i otyłość stwierdzono u większego, o prawie połowę, odsetka dzieci (16,2%). Z kolei w badaniu przeprowadzonym wśród dzieci i młodzieży z Podlasia (8) było więcej badanych z niedowagą (24,2%) w porównaniu z uczniami z Suwałk, zaś dzieci z nadwagą i otyłością (12,5%) mniej.
Ryc. 1. Stan odżywienia dzieci w odniesieniu do siatek centylowych OLAF i OLA (wg. wskaźnika BMI). Fig. 1. The nutrition status of pupils in the relation to growth chart OLAF and OLA (related to BMI indicator).
Częstotliwość zakupów w sklepiku szkolnym oraz w drodze do/ze szkoły
Większość badanych uczniów (88,2%) dokonywało zakupów żywności w sklepi-ku szkolnym, przy czym robili je z różną częstotliwością. Blisko połowa sklepi-kupowała produkty spożywcze w sklepiku szkolnym co najmniej raz w tygodniu, w tym 27,6% kilka razy w tygodniu, a 3,3% raz dziennie. Około 1/3 uczniów deklarowała, że dokonywała zakupów w sklepiku/automacie szkolnym 1–3 razy w miesiącu. Tylko 11,8% badanych twierdziło, że nie dokonuje żadnych zakupów w sklepiku szkolnym.
Zakupy żywności w drodze do/ze szkoły robiło 88,8% badanych, w tym: 37,5% – 1–3 razy w miesiącu, 19,7% raz w tygodniu, 21,1% kilka razy w tygodniu, a 10,5% raz dziennie. Ponad połowa młodzieży (59,2%) raz dziennie przynosi-ła posiłki z domu. Najczęściej były to: kanapki (84,9%), woda (83,6%) i owoce (78,3%). Częściej te produkty przynosiły dzieci uczące się w szkole podstawowej w Krakowie niż w Suwałkach. Poza szkołą uczniowie nabywali głównie: słodycze (63,8%), wyroby cukiernicze (55,3%), słodkie napoje (54,6%) oraz słone przekąski (54%), ale także soki (57,9%) i wodę (63,8%). Uczniowie z Krakowa częściej niż uczniowie z Suwałk kupowali produkty prozdrowotne w drodze do/ze szkoły: wodę, mleko i produkty mleczne oraz owoce i warzywa.
W sklepiku szkolnym uczniowie najczęściej kupowali wodę (51,3%) oraz soki (47,4%). Słodycze (38,8%) i słodkie napoje (40,8%) kupowała mniejsza liczba re-spondentów, w porównaniu z zakupami w sklepach poza szkołą. Jednak częściej po te produkty sięgali uczniowie z Suwałk (tab. III). Rzadsze zakupy tych produktów mogą wiązać się z wprowadzonymi regulacjami prawnymi (4) odnośnie do asor-tymentu w sklepikach szkolnych. Przed wprowadzeniem rozporządzenia Ministra Zdrowia dostęp do tego typu produktów spożywczych był bardzo ułatwiony, co w dużej mierze wiązało się z wyborem słodyczy, słodkich napojów i słonych prze-kąsek podczas zakupów w sklepikach szkolnych (9). W badaniu Wawrzyniak i in. (10) wykazano, że najczęściej (codziennie lub 2–3 razy w tygodniu) w sklepikach szkolnych dokonywano zakupu chipsów (62%), wyrobów cukierniczych (60%) oraz batonów czekoladowych (58%). W innym badaniu (11) preferowanymi produktami ze sklepików szkolnych były słodkie napoje i słodycze. Ich zakup deklarowało odpowiednio 71,9% i 42,7% uczniów.
Ta b e l a III. Żywność spożywana przez uczniów w szkole, drodze do/ze szkoły z uwzględnieniem miejsca po-chodzenia (%)
Ta b l e III. Food consumed by students at school, on a way to/from school, taking into account the place of origin (%)
Grupy produktów Miasto Sklepy poza szkołą Sklepik szkolny/ automat Dom Słodkie napoje Kraków 46,5 29,6 47,9 Suwałki 61,7 50,6 67,9 Ogółem 54,6 40,8 58,6 Soki Kraków 53,5 42,3 73,2 Suwałki 61,7 51,9 63,0 Ogółem 57,9 47,4 67,8
Grupy produktów Miasto Sklepy poza szkołą Sklepik szkolny/ automat Dom Woda Kraków 67,6 42,3 90,1 Suwałki 60,5 59,3 77,8 Ogółem 63,8 51,3 83,6
Mleko i produkty mleczne (jogurt, kefir, maślanka)
Kraków 49,3 21,1 67,7 Suwałki 38,2 40,7 41,9 Ogółem 43,4 31,6 54,0 Sery twarogowe Kraków 14,1 0,0 35,2 Suwałki 3,7 2,5 16,0 Ogółem 8,6 1,3 25,0
Sery żółte, topione
Kraków 16,9 2,8 66,2 Suwałki 12,3 1,2 40,7 Ogółem 14,5 2,0 52,6 Fast-food Kraków 28,2 35,2 8,5 Suwałki 22,2 4,9 22,2 Ogółem 25,0 19,1 15,8 Owoce Kraków 45,1 9,9 78,9 Suwałki 39,5 23,5 77,8 Ogółem 42,1 17,1 78,3 Warzywa Kraków 16,9 1,4 50,7 Suwałki 12,3 4,9 46,9 Ogółem 14,5 3,3 48,7 Kanapki Kraków 31,0 18,3 85,9 Suwałki 18,5 32,1 84,0 Ogółem 24,3 25,7 84.9 Wyroby cukiernicze Kraków 50,7 32,4 56,3 Suwałki 59,3 55,6 58,0 Ogółem 55,3 44,7 57,2 Słone przekąski Kraków 42,3 45,1 28,2 Suwałki 64,2 48,1 40,7 Ogółem 54,0 46,7 34,9 Słodycze Kraków 60,6 31,0 59,2 Suwałki 66,7 45,7 65,4 Ogółem 63,8 38,8 62,5 Ta b e l a III. (c.d.) Ta b l e III. (cont.)
Niestety, pomimo wprowadzenia ograniczeń odnośnie do asortymentu w sklepi-kach szkolnych, w badaniu wykazano, że uczniowie w drodze do/ze szkoły nadal kupowali słodycze i słodkie napoje oraz że duży odsetek dzieci przynosił je z domu. Produkty te zawierają duże ilości cukru, soli oraz tłuszczu (w tym nasycone kwasy tłuszczowe oraz kwasy tłuszczowe trans). Nadmierne ich spożycie może prowadzić do wielu przewlekłych chorób: nadwagi i otyłości, cukrzycy typu 2, chorób ser-cowo-naczyniowych, próchnicy zębów (12, 13). Odpowiednio wdrożona edukacja wśród dzieci i rodziców może zwiększyć ich świadomość na temat prawidłowych wyborów żywieniowych.
Indeks prozdrowotnej diety i Indeks niezdrowej diety
Indeks prozdrowotnej diety i Indeks niezdrowej diety są to dwa wskaźniki, z któ-rych jeden skupia żywność o potencjalnie korzystnym wpływie na zdrowie, a drugi żywność niekorzystną dla zdrowia (5). Obliczono je w celu kompleksowej oceny wyborów żywieniowych przez uczniów szóstych i siódmych klas podstawowych.
W tabeli IV przedstawiono indeks pHDI-8 oraz nHDI-8 z podziałem na płeć uwzględniając pochodzenie żywności. Wśród dziewczynek Indeks niezdrowej diety był zawsze niższy (uwzględniając miejsce zakupu żywności) w stosunku do Indeksu niezdrowej diety chłopców, jakkolwiek różnica nie była istotna statystycznie. Naj-mniejsze natężenie cech niekorzystnych dla zdrowia zaobserwowano przy żywności kupowanej w sklepiku szkolnym wśród dziewczynek (0,35), jak i chłopców (0,38). Zapewne jest to związane z wcześniej już wspomnianym rozporządzeniem Ministra Zdrowia dotyczącym żywienia w placówkach oświatowych (4). Najniższy pHDI-8 – najmniejsze natężenie cech prozdrowotnych – u dziewczynek, jak i u chłopców stwierdzono również przy żywności kupowanej w sklepiku szkolnym. Spowodo-wane jest to niskim odsetkiem osób kupujących produkty mleczne (31,6%) oraz owoce (17,1%) i warzywa (3,3%). W badaniu Zielińskiej i współpr. (14) wykazano, że w sklepiku szkolnym zakupu owoców i/lub warzyw dokonuje tylko 5% uczniów, a produktów mlecznych 1%. Również w badaniu Kucharskiej i współpr. (15) je-dynie 5% uczniów deklarowało częsty zakup owoców, a 59% twierdziło, że nigdy nie kupuje tego rodzaju produktów w sklepiku szkolnym.
Ta b e l a IV. Indeks prozdrowotnej diety i Indeks niezdrowej diety z podziałem na płeć (z uwzględnieniem miejsca pochodzenia żywności)
Ta b l e IV. Prohealthy-Diet-Index and Non-Healthy-Diet-Index with gender division (taking into account the place of origin of food)
Indeks prozdrowotnej diety i Indeks niezdrowej diety
Dziewczynki Chłopcy
p
średnia SD średnia SD
pHDI-8 – poza szkołą 1,07 1,77 1,01 1,21 0,829
pHDI-8 – sklepik szkolny 0,46 0,68 0,37 0,58 0,387
pHDI-8- z domu 1,86 1,67 1,53 1,40 0,193
nHDI-8 – poza szkołą 0,57 0,92 0,92 1,43 0,078
nHDI-8 – sklepik szkolny 0,35 0,58 0,38 0,53 0,785
nHDI-8 – z domu 0,86 0,89 1,04 1,31 0,313
Analiza indeksów zdrowej i niezdrowej diety dokonana w podziale na miasta wykazała, że w żywieniu dzieci z Krakowa występowało więcej żywności o cha-rakterze prozdrowotnym (tab. V). Do tych produktów zaliczono: soki, wodę, mle-ko i produkty mleczne, owoce oraz warzywa. Najwyższy Indeks prozdrowotnej i niezdrowej diety stwierdzono u uczniów z Krakowa i Suwałk przy żywności przynoszonej z domu. Oznacza to, że dzieci najczęściej spożywały w szkole produk-ty, które dostawały od rodziców. Były to woda, soki, produkty mleczne, warzywa i owoce, ale niestety także żywność o wysokiej gęstości energetycznej.
Ta b e l a V. Indeks prozdrowotnej diety i Indeks niezdrowej diety z podziałem na miejsce zamieszkania (z uwzględ-nieniem miejsca pochodzenia żywności)
Ta b l e V. Prohealthy-Diet-Index and Non-Healthy-Diet-Index with place of residence division (taking into account the place of origin of food)
Indeks prozdrowotnej diety i Indeks niezdrowej diety
Suwałki Kraków
p
średnia SD średnia SD
pHDI-8 – poza szkołą 0,78 0,94 1,34 1,96 0,031
pHDI-8 – sklepik szkolny 0,50 0,58 0,33 0,69 0,109
pHDI-8- z domu 1,40 1,34 2,06 1,71 0,009
nHDI-8 – poza szkołą 0,83 1,28 0,62 1,07 0,270
nHDI-8 – sklepik szkolny 0,44 0,59 0,28 0,51 0,060
nHDI-8 – z domu 1,00 1,19 0,88 0,99 0,499
SD – odchylenie standardowe
WNIOSKI
1. Wśród dzieci z Krakowa indeksy prozdrowotnej i niezdrowej diety w więk-szości były korzystniejsze w porównaniu z uczniami z Suwałk. Oznacza to, że bada-ni uczbada-niowie szóstych i siódmych klas szkół podstawowych z Krakowa dokonywali lepszych wyborów żywieniowych.
2. Uczniowie szkół podstawowych najczęściej przynosili z domu korzystne dla zdrowia produkty (kanapki, woda, owoce). Jednocześnie znaczny odsetek dzieci dostawał od rodziców żywność o wysokiej gęstości energetycznej. Zachowania te wskazują na potrzebę podjęcia działań edukacyjnych promujących zasady prawi-dłowego żywienia wśród rodziców i opiekunów.
3. Większość badanych dzieci dokonywało nieprawidłowych samodzielnych wyborów żywieniowych. Spożywali za dużo słodyczy, słodkich napojów, słonych przekąsek, a za mało nabiału, owoców i warzyw. Popełniane błędy żywieniowe wskazują na potrzebę zwiększenia edukacji żywieniowej wśród dzieci i mło-dzieży.
P. F e r e n c, I. T r a c z y k, M. P a n c z y k
NUTRITIONAL CHOICES OF SIXTH AND SEVENTH GRADE PUPILS IN PRIMARY SCHOOL BASED ON SHOPPING CHOICES MADE IN SCHOOL SHOPS
AND ON A WAY TO/FROM SCHOOL S u m m a r y
Introduction. Pupils start to make their own nutritional choices. These choices are important factor infl uencing properly balanced diet which proper physical and mental youth development depends on.
Aim. To learn about and evaluate pupils’ nutritional choices in the sixth and seventh grade of pri-mary school in a Polish city (Cracow) and a Polish town (Suwalki). The research was based on pupils’ shopping choices in a school shop and on a way to/from school.
Material and methods. The research was conducted at the turn of January and February 2018. Questionnaires fi lled in correctly were gathered from 152 students at the age of 11-15. The collected data revealed individual nutritional choices, frequency of different groups of food consumption and a place that food had come from (home, school shop/snack machine, shop on a way to/from school). The calculations of Prohealthy-Diet-Index and Non-Healthy-Diet-Index have been made. The MS Offi ce Excel 2013 and STATISTICA 13.1 were used to compile the results.
Results. The research showed that over half of pupils used to bring food once a day from home. These were most of all: sandwiches (84,9%), water (83,6%) and fruits (78,3%). Kids usually used to buy products with high energy density (sweets, beverages) in shops outside school. The students from Cracow used to buy prohealthy products (water, milk and dairy products, fruits and vegetables) on the way to/from school more often than the students from Suwalki. Low precentage of respondents used to buy milk, dairy products, fruits and vegetables in school shops. The analysis proved that healthier choices were made by girls than by boys and in Cracow than in Suwalki.
Conclusions. 1. Interviewed pupils from the sixth and seventh grade of primary school in Cracow made better nutritional choices. 2. Students of primary school most often brought from home products benefi cial for health. At the same time considerable percentage of students received from parents high energy density foods. It is necessary to make educational efforts promoting rules of proper nutrition among parents and guardians. 3. Most interviewed children made incorrect unassisted nutritional cho-ices. Noticed nutritional mistakes indicated the need for nutrirtional education among kids and youth.
PIŚMIENNICTWO
1. Wojciechowska J.: Rodzinne środowisko żywieniowe jako istotny cz ynnik kształtowania nawyków żywieniowych u dzieci i młodzieży. Pielęgniarstwo Polskie, 2014; 51(1): 34-40. – 2. Zalewska M., Ma-ciorkowska E.: Rola edukacji żywieniowej w populacji dzieci i młodzieży. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2013; 19(3): 375-378. – 3. Wanat G., Grochowska-Niedworok E., Kardas M. i współpr.: Nieprawidłowe nawyki żywieniowe i związane z nimi zagrożenie dla zdrowia wśród młodzieży gim-nazjalnej. Hygeia Public Health, 2011; 46(3): 381-384. – 4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2016 r. w sprawie grup środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i mło-dzieży w jednostkach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełniać środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w tych jednostkach (Dz.U. z 2016 r., poz. 1154). – 5. Gawęcki J. (red.): Kwestionariusz do badania poglądów i zwyczajów żywieniowych oraz procedura opracowania danych. Zespół Behawioralnych Uwarunkowań Żywienia Komitet Nauki o Żywieniu Człowieka Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, 2014; 43-46. – 6. Różdżyńska-Świątkowska A., Kułaga Z., Grajda A., Gurzkowska B., Góźdź M., Wojtyło M., Świąder A., Litwin M., oraz Grupa Badaczy OLAF i OLA: Wartości referencyjne wysokości, masy ciała i wskaźnika masy ciała dla oceny wzrastania i stanu odżywienia dzieci i młodzieży w wieku 3–18 lat. Standardy Medyczne/Pediatria, 2013; 1: 11-21. – 7. Błaszczyk-Bębenek E., Żwirska J., Schlegel-Zawadzka M.: Ocena stanu odżywienia dzieci z regionu Małopolski. Probl. Hig. Epidemiol, 2017; 98(4): 381-386. – 8. Roszko-Kirpsza I., Olejnik B.J., Zalewska M. i współpr.: Wybrane nawyki żywieniowe a stan odżywienia dzieci i młodzieży regionu Podlasia. Probl. Hig. Epidemiol., 2011; 92(4): 799-805. – 9. Kardas M., Nowak J., Kiciak A. i współpr.: Promocja zdrowia w aspekcie asortymentu produktów oferowanych przez sklepiki szkolne. Medycyna Ogólna
i Nauki o Zdrowiu, 2013; 19(4): 420-424. – 10. Wawrzyniak A., Hamułka J., Sadurska J.: Częstotliwość zakupu produktów spożywczych w sklepikach szkolnych w kontekście nieprawidłowości masy ciała uczniów. Hygeia Public Health, 2010; 45(2): 173-176.
11. Gajda R., Jeżewska-Zychowicz M.: Zachowania żywieniowe młodzieży mieszkającej w wo-jewództwie świętokrzyskim – wybrane aspekty. Probl. Hig. Epidemiol., 2010; 91(4): 611-617.– 12. Woynarowska B., Oblacińska A.: Stan zdrowia dzieci i młodzieży w Polsce. Najważniejsze proble-my zdrowotne. Studia BAS, 2014; 38(2): 41-64. – 13. Szostak-Węgierek D., Cybulska B., Zdrojewski T. i współpr.: Dlaczego w Polskich szkołach nie powinna być sprzedawana żywność typu fast food? Kardiologia Polska, 2009; 67(3): 337-343. – 14. Zielińska M., Gajda K., Hamułka J.: Ocena wyboru produktów spożywczych w czasie pobytu w szkole uczniów warszawskich szkół podstawowych w kontekście spożywania przez nich śniadań. Forum Zaburzeń Metabolicznych, 2014; 5(4): 187-195. – 15. Kucharska A., Wiski M., Sińska B. i współpr.: Zwyczaje związane z zakupami w sklepikach szkolnych oraz opinie uczniów na temat zmian w ich asortymencie po wprowadzeniu Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 26 sierpnia 2015 roku dotyczącego żywienia w placówkach oświatowych. Kwartalnik Naukowy Uczelni Vistula, 2017; 52(2): 275-287.
