Obraz Polski w austriackich podręcznikach szkolnych do historii

Marek Andrzejewski

Obraz Polski w austriackich

podręcznikach szkolnych do historii

Echa Przeszłości 9, 241-253

Marek Andrzejewski

In s ty tu t H istorii U niw ersytet G dański

OBRAZ POLSKI W AUSTRIACKICH

PODRĘCZNIKACH SZKOLNYCH DO HISTORII

W ie d z a o d z ie ja c h P o ls k i j e s t w E u ro p ie n ie w ie lk a . P o d s ta w ą m ia r y j e s t m ie jsc e , j a k ie z a jm u je h i s t o r i a R z e c z p o sp o lite j w p o d r ę c z n ik a c h sz k o ln y c h . H is to r ia n ie m a c h a r a k t e r u u n iw e rs a ln e g o , p o n a d n a ro d o w e g o , t a k j a k n a u k i e k s p e r y m e n ta ln e . W p r e z e n to w a n iu h is to r ii z w ra c a się p rz e d e w s z y s tk im u w a g ę n a d z ieje k r a j u ro d z im e g o . N a tu r a ln ie , z a p o z n a je się u c z n ió w z h is to ­ r i ą in n y c h p a ń s tw , choć o d b y w a się to w ró ż n y sp o só b . M o ż n a z a u w a ż y ć p e w n ą p ra w id ło w o ść ; je ż e li j e s t to k r a j g r a n ic z ą c y z o k re ś lo n y m p a ń s tw e m lu b j e s t to p a ń s tw o p r e te n d u ją c e do ro li św ia to w e g o lu b k o n ty n e n ta le n g o m o c a rs tw a , to w ó w czas je g o h is to r ii p o św ię c a się w ięcej m ie js c a n iż w p r z y ­ p a d k u p a ń s tw p o ło żo n y ch s to s u n k o w o d a le k o i n ie o d g ry w a ją c y c h p ie rw s z o ­ p la n o w e j ro li. U c z e ń p o ls k i z n a jd z ie w p o d rę c z n ik a c h s z k o ln y c h w ięcej in fo r­ m a c ji o d z ie ja c h N ie m ie c , R o sji czy A u s tr ii n iż o h is to r ii B elg ii, N o rw e g ii lu b I r la n d ii.

T ru d n o o c z e k iw a ć , b y w p o d r ę c z n ik a c h a d r e s o w a n y c h n p . do h i s z p a ń ­ s k ie j m ło d z ie ż y , s p r a w y p o ls k ie z n a jd o w a ły się w c e n tr u m u w a g i. W ręcz p r z e c iw n ie m o ż n a t u m ó w ić o n i e d o s t a t k u p o d s ta w o w y c h in fo rm a c ji. N a to ­ m i a s t w p r z y p a d k u d a w n y c h i o b e c n y c h s ą s ia d ó w P o ls k i m o ż n a z a k ła d a ć , że z a s ó b w ia d o m o ś c i o je j h i s to r ii b ę d z ie b o g a tsz y . I o d w r o tn ie z a in te r e s o ­ w a n ie w P o lsc e h i s t o r i ą A u s tr ii m u s i b y ć w ię k s z e n iż d z ie ja m i P o r tu g a lii. D la te g o te ż o ile b ę d z ie m y c h c ie li d o w ie d z ie ć się , w j a k i sp o só b w o b cy ch p o d r ę c z n ik a c h p r z e z e n tu je się h is to r ię P o ls k i i ile p o ś w ię c a się je j m ie js c a , to n a jc e n n ie js z e p o d w z g lę d e m p o z n a w c z y m j e s t p rz y b liż e n ie p o d ty m k ą te m z a w a rto ś c i p o d rę c z n ik ó w n ie m ie c k ic h , r o s y js k ic h , lite w s k ic h , c z e sk ic h , sło ­ w a ck ic h .

A r ty k u ł t e n n ie ro śc i so b ie p r e te n s ji do w y c z e rp a n ia p ro b le m a ty k i. A u to r s t a r a ł się , p o d e jm u ją c t e m a t n a w ią z a ć do p ro w a d z o n y c h w P o lsce b a d a ń n a d p o d rę c z n ik a m i s z k o ln y m i, a z w ła s z c z a do p r a c A d a m a S u c h o ń s k ie g o 1.

A u s tr ia c k ie z a in te r e s o w a n ie h i s t o r i ą P o ls k i w y n ik a w z n a c z n y m s to p n iu n ie ty lk o z f a k t u w c z e śn ie jsz eg o g r a n ic z e n ia z n ią , a le w d u żej m ie rz e z teg o , że w r e z u lta c ie I i I I I r o z b io ru część z ie m R z e c z p o sp o lite j w c h o d z iła (1 4 6 b ą d ź 123 la ta ) w s k ła d te r y to r iu m p a ń s tw a a u s tria c k ie g o . D la te g o w a r to p rz e ś le d z ić j a k i p u n k t w id z e n ia d ziejó w P o ls k i m a j ą a u to r z y sz k o ln y c h p o d ­ rę c z n ik ó w h is to r ii w A u s trii. N ie u le g a w ą tp liw o śc i, że a u s tr ia c k i u c z e ń o trz y m u je m n ie j w ia d o m o śc i o d z ie ja c h P o ls k i n iż o h i s t o r i i N ie m ie c , co n ie w y m a g a u z a s a d n ie n ia . Z d ru g ie j je d n a k s tr o n y n a t r a f i a o n n a in fo rm a c je o R z e c z y p o sp o lite j i jej m ie s z k a ń c a c h częściej j a k w p r z y p a d k u F in la n d ii czy S u d a n u . M ło d y A u ­ s t r i a k n ie s z u k a P o ls k i n a m a p ie A zji lu b A fry k i i p o s ia d a o n ie j p e w ie n z a só b w ia d o m o śc i. M a ją c to n a u w a d z e n ie p o p e łn i się w ię k sz e g o b łę d u s tw ie r d z a ją c , że R z e c z p o s p o lita n ie j e s t i d la m ło d sz e j g e n e ra c ji A u s tria k ó w t e r r a in c o g n ita , choć tr u d n o m ó w ić o sz c z e g ó ln y m z a in te r e s o w a n iu p o ls k ą k u l t u r ą , n a u k ą , ży c iem p o lity c z n y m , o b e c n o śc ią P o ls k i n a s ta r y m k o n ty n e n ­ cie. Z n a jd u je się o n a n a p e w n o w s fe rz e z a in te r e s o w a n ia ś ro d o w is k o p in io ­ tw ó rc z y c h , a le co p o k a z u je l e k t u r a s z k o ln y c h p o d rę c z n ik ó w , n ie p o w in n o się te g o z a in te r e s o w a n ia w y o lb rz y m ia ć .

P r z e d s ta w ia n ie w p o d rę c z n ik a c h a u s tr ia c k ic h h is to r ii P o ls k i w ś r e d n io ­ w ie c z u j e s t dość „ sk ró to w e ”. W z a jm u ją c y m 1/3 s tr o n y a k a p ic ie u c z e ń , d o w ia ­ d u je się o p o c z ą tk a c h p a ń s tw a p o lsk ieg o , p rz y ję c iu c h rz e ś c ija ń s tw a , M ie s z k u I, B o le sła w ie C h ro b ry m , B o le sła w ie I I I K rz y w o u s ty m , n ie m ie c k im o s a d n ic tw ie , K rz y ż a k a c h , p o ls k o -lite w s k ie j u n ii p e rs o n a ln e j, u z y s k a n iu p rz e z P o ls k ę d o ­ s tę p u do M o rz a B a łty c k ie g o 2. S p o ra d y c z n ie m o ż n a p rz e c z y ta ć k r ó t k ą in f o r ­ m a c ję o o d p a rc iu w 1241 r. p rz e z w o js k a p o ls k ie a t a k u M on g o łó w 3.

A u s tr ia c k i u c z e ń n ie w ie le d ow ie się o n ie m ie c k im o s a d n ic tw ie i o Z a k o ­ n ie K rz y ż a c k im . J e d n a z n a jw ię k s z y c h b ite w w ś re d n io w ie c z u - 1410 r. b itw a p o d G r u n w a ld e m - d o c z e k a ła się b a rd z o k r ó tk ic h w z m ia n e k . P o d o b n ie rz ecz się m ia ła z o d z y s k a n ie m p rz e z R z e c z p o s p o litą w 14 6 6 r. P o m o rz a G d a ń s k ie ­ go. W p ra w d z ie w p o d rę c z n ik a c h a u s tr ia c k ic h j e s t m o w a o siln e j pozycji d y n a ­ s tii J a g ie llo n ó w , a le a u to r z y o g r a n ic z a ją się do k r ó tk ic h o m ó w ie ń 4, n p .

1 A. Suchoński, Zmitologizowane wątki dziejów Polski w zagranicznych podręcznikach do

nauczania historii, w: Tradycja i mity w edukacji historycznej w dobie reformy, red. S. Roszak,

M. Strzelecka, M. Ziółkowski, Toruń 2004, s. 109-117.

2 Prof. dr Josef Sint i prof. dr Wilhelm Wagner, Der Mensch im Wandel der Zeiten. I. Teil, Wien 1962, s. 218. W przypadku autorów posiadających stopnie naukowe zostały one podane.

3 Dr Wilhelm Morawietz, dr dr Wilhem Nemecek, Zeiten, Völker und Kulturen. Lehrbuch

der Geschichte und Sozialkunde für die Oberstufe der allgemeinbildenden höheren Schulen,

Wien 1973, s. 126.

4 Np. Dr Anton Ebner, prof. Harald Madan, dr Kurt Soukop, dr Delmut Steiner, Geschich­

te für die Oberstufe der allgemeinbildenden höheren Schulen, Wien 1973, s. 178-179; Oskar

Achs, Manfred Scheuch, Eva Tesar, Aus Geschichte lernen. 6. Klasse. Vom Hochmittelalter bis

o u tw o r z e n iu U n iw e r s y te tu w K ra k o w ie , ob o k P r a g i i W ie d n ia je d n e j z n a j ­ s ta r s z y c h u c z e ln i w te j c zęści E u r o p y 5. J e d n y m z w y ją tk ó w j e s t p o d rę c z n ik z 1973 r., w k tó r y m sto s u n k o w o o b s z e rn ie om ó w io n o o k re s ś w ie tn o ś c i R z e ­ c z y p o sp o lite j o b o jg a n a ro d ó w 6. D u żo m ie js c a w a n a liz o w a n y c h p o d rę c z n ik a c h s z k o ln y c h z a jm u je d r u g ie o b lę ż e n ie W ie d n ia p rz e z w o js k a tu r e c k ie i tzw . o d siecz w ie d e ń s k a . N ie sp o só b o d n ie ść się do b o g a te j l i t e r a t u r y p o d rę c z n ik o w e j n a t e n te m a t, a le w a rto zw rócić u w a g ę n a n a jc z ę śc ie j się p o w ta r z a ją c e tre ś c i. O tó ż w n ie m a l w s z y s t­ k ic h p o d rę c z n ik a c h j e s t m o w a o k r ó lu J a n i e II I S o b ie s k im i ty m , że to w ła ś n ie o n d o w o d ził 12 w r z e ś n ia 1683 r. p o łą c z o n y m i w o js k a m i7. W n ie k tó ­ ry c h p o d r ę c z n ik a c h je d n a k d u żo m ie js c a p o św ię c a się k s ię c iu E u g e n iu s z o w i S a b a u d z k ie m u 8 i częściej m o ż n a n a tr a f ić n a je g o p o d o b iz n ę n iż J a n a III S o b ie sk ie g o 9. E k s p o n o w a n ie o s ią g n ię ć te g o n ie w ą tp liw ie w y b itn e g o dow ódcy o s ła b ia j e d n a k w y m o w ę s u k c e só w p o lsk ie g o k ró la . A n a liz u ją c sp o só b p r e z e n ­ ta c ji d o k o n a ń J a n a I I I S o b ie sk ie g o d o s tr z e g a się o g ro m n e ró ż n ic e . I t a k w części p o d rę c z n ik ó w p o d k r e ś la się, że w g ro n ie e u ro p e js k ic h m o n a rc h ó w to p o ls k i k ró l b y ł je d n y m z n ie lic z n y c h , k tó r y p o sp ie sz y ł, j a k ty lk o m ó g ł n a j ­ szy b ciej, z p o m o c ą 10. N ie k ie d y c a łk ie m się p o m ija w k ła d J a n a I I I S o b iesk ieg o w ro z g ro m ie n ie K a r y M u s ta f y 11.

W p o d rę c z n ik u z 1998 r. m o ż n a p rz e c z y ta ć , że g d y b y n ie o d siecz, k t ó r a p rz y b y ła n ie m a lż e w o s ta tn ie j c h w ili lo s a u s tr ia c k ie j sto lic y b y łb y p rz e s ą d z o - n y 12. N ie z a le ż n ie od m n ie j lu b b a rd z ie j w y c z e rp u ją c y c h in fo rm a c ji o w k ła d z ie d o w o d z o n y ch p rz e z J a n a II I S o b ie sk ie g o w o jsk p o ls k ic h w o b ro n ę W ie d n ia , w a r to b y ło b y p o k u s ić się o szczegółow e p o ró w n a n ie „ w ik to rii w ie d e ń s k ie j” w p o ls k ic h i a u s tr ia c k ic h p o d rę c z n ik a c h h is to r ii. T y m b a rd z ie j, że u k a z a ła się c i e k a w a p u b l i k a c j a p o r ó w n u j ą c a o b r a z d r u g i e g o o b l ę ż e n i a W i e d n i a w a u s tr ia c k ie j i tu re c k ie j h is to r io g r a f ii13. Ż ało w a ć n ale ży , że w m a ły m s to p ­

5 Dr Anton Ebner, mgr Harald Majdan, Weg der Wirtschaft. 1. Teil. Lehr- und Arbeitsbuch

für Geschichte und Sozialkunde an Handelsakademien, Wien 1979, s. 215.

6 Dr Wilhelm Morawietz, dr Wilhelm Nemecek, Zeiten, Völker und Kulturen. Lehrbuch

der Geschichte und Sozialkunde für die Oberstufe der allgemeinendenden höheren Schulen,

Wien 1973, s.159-161, 260-261.

7 Arnold Schimper, Harald Hitz, Herbert Hasenmayer, Senata Göhring, Geschichte miter­

lebt. Ein Lehr- und Arbeitsbuch für Geschichte und Sozialkunde. 7. Schulstufe, Wien 1988, s. 36.

8 Tscherne, Kramp, Spuren der Zeit. 3, Wien 1990, s. 30.

9 Np. Zeitbilder 3. Geschichte und Sozialkunde. Neubearbeitung, Wien 1995, s. 34. Wyjąt­ kiem jest podręcznik autorstwa Fritza Weissensteinera, Zeitbilder. Geschichte und Sozialkunde 3.

Vom Spätmittelalter bis zum Wiener Kongreß, Wien 1982, s. 94.

10 Albert G. Absenger, Walter Knarr, Herbert Pfeifer, Der Mensch im Wandel der Zeiten.2.

Teil. Lehr- und Arbeitsbuch der Geschichte und Sozialkunde, Wien 1981, s. 117.

11 Zob. Siegfried Ferschmann, Wolfgang Kuschnigg, Margit Ried, Geschichte kompakt. 3.

Klasse, Wien 1995, s. 33-34; Franz Göbhart, Erwin Chvojka, Geschichte, Sozialkunde, Politi­ sche Bildung. 5 Schulstufe, Wien 1981, s. 18.

12 Franz Pesendorfer, Ungarn und Österreich. Tausend Jahre Partner oder Gegner, Wien 1998, s. 122.

13 M. Alpargu i I. Oztürk, Zur zweiten Belagerung Wiens in österreichischen und türki­

n iu d o s tr z e g a się , że za ję c ie p rz e z K a r a M u s ta f ę W ie d n ia o z n a c z a ło b y p o w a ż ­ n e n ie b e z p ie c z e ń s tw o d la W a rszaw y , o K ra k o w ie ju ż n ie w s p o m in a ją c . Ś w ia t w a rto ś c i A u s tria k ó w , P o la k ó w i N ie m c ó w i ic h c h rz e ś c ija ń s k ie k o rz e n ie , lę k p r z e d z a b o rc z y m ś w ia te m is la m u , to w s z y s tk o m u s ia ło łączy ć c e s a r z a L e o p o l­ d a I i k r ó la J a n a II I S o b ie sk ie g o 14.

O k r e s d ziejó w R z e c z y p o sp o lite j od X V I do p ołow y X V III w. j e s t w w ię k ­ szo ści p o d rę c z n ik ó w n a ogół tr a k to w a n y m a r g in a ln ie . C z ę sto j e s t to w p r o w a ­ d z e n ie do w y ja ś n ie n ia p rz y c z y n ro z b io ró w . N a ogół s k ró to w o p is z e się o d z ie ja c h p a ń s tw a , k tó r e ju ż z u w a g i n a w ie lk o ść w ie le zn a c z y ło w ó w cze­ sn e j E u ro p ie . N a to m ia s t n ie p o m ija się w y ty k a n ia w a d u stro jo w y c h . S łu s z n ie p o d d a je się k ry ty c e lib e r u m v e to i w o ln ą ele k c ję , co p ro w a d z iło do a n a r c h ii o ra z k o ru p c ji i w r e z u lta c ie do o s ła b ia n ia p a ń s t w a 15.

D u żo m ie js c a p o św ię c a się o s ta tn ie m u p o ls k ie m u k ró lo w i. J e d n a k n ie ty le z u w a g i n a je g o m e c e n a s o w s k ą d z ia ła ln o ś ć n a p o lu k u ltu ry , a le b y p o k a ­ zać n a je g o p rz y k ła d z ie d u ż e u z a le ż n ie n ie R z e c z y p o sp o lite j od R osji. S t a n i ­ s ła w A u g u s t P o n ia to w s k i z o s ta ł o sa d z o n y n a tr o n ie d z ię k i te m u , że b y ł „faw o­ r y te m ” K a ta r z y n y II, a le p ó żn iej p o d e jm o w a ł je d n a k p ró b y re fo rm , co n ie m ogło sp o d o b a ć się c a ry c y 16. W a rto d o d ać, że ju ż n a w e t w y b ió rcze p r z e ś le ­ d z e n ie tr e ś c i a u s tr ia c k ic h p o d rę c z n ik ó w h is to r ii p o k a z u je , że w ięcej m ie js c a p o ś w ię c a ją R o sji i to ta k ż e w o k re s ie k ie d y to n ie o n a , a R z e c z p o s p o lita b y ła lic z ą c y m się w E u r o p ie p a ń s tw e m 17.

R o z p a try w a n ie d ziejó w P o ls k i p rz e z p r y z m a t h is to r ii A u s tr ii, u s p r a w ie ­ d liw ia n ie je j p o lity k i z a g ra n ic z n e j, m o ż n a w y r a ź n ie d o s trz e c p r z y o m a w ia n iu g e n e z y rozbiorów . R z e c z y p o sp o lita p rz e ż y w a ła w ó w czas o g ro m n e p ro b le m y w e w n ę tr z n e , g ro z ił je j r o z p a d 18. A u s tr ia c k i u c z e ń rz a d k o m a sp o so b n o ść d o ­ w ie d z ie ć się o g łę b o k ic h r e fo rm a c h w P o lsc e , j a k i o p ie rw s z e j w E u ro p ie k o n s ty tu c ji, u c h w a lo n e j 3 m a ja 1791 r. P r z e g lą d tr e ś c i s z k o ln y c h p o d rę c z n ik ó w p o k a z u je , że c z ę sto p o d k re ś la n o w n ic h , iż a u s t r i a c k a c e s a rz o w a , w p rz e c iw ie ń s tw ie do ro s y js k ie j c a ry c y K a ­ ta r z y n y II, n ie b y ła in ic ja to r k ą ro z b io ró w P o lsk i. W ręcz o d w ro tn ie M a r ia T e re s a m ia ła b y ć im s ta n o w c z o p rz e c iw n a 19. To że A u s t r i a w z ię ła u d z ia ł w I

14 Dr Anton Ebner, dr Matthias Paktick, Lehrbuch der Geschichte. Für die 3. Klasse der

Hauptschulen und Mittelschulen, Wien 1961, s. 139.

15 Albert G. Absenger, Herbert Pfeifer, Der Mensch im Wandel der Zeiten. 1. Teil. Lehr-

und Arbeitsbuch der Geschichte und Sozialkunde, Wien 1979, s. 167.

16 Walter Knarr, Gustav Otruba, Der Mensch im Wandel der Zeiten. II. Teil, Wien 1964, s. 124. 17 Zob. np. Klemes Zens, Geschichte aktuell II. Von der Renaissanse bis zur Oktoberrevolu­

tion, Wien 1981, s. 51-53; Herbert Hasenmazer und Walter Göhring, Mittelalter. Ein approbier­ tes Arbeits- und Lerbuch für Geschichte und Sozialkunde, Wien 1975.

18 Arnold Schimper, Harald Hitz, Herbert Hasenmayer, Senta Göhring, Geschichte miter­

lebt. Ein Lehr- und Arbeitsbuch für Geschichte und Sozialkunde. 7. Schulstufe, Wien 1988, s. 47.

19 Ibidem. „Dieser ersten Teilung Polens (1772) trat Österreich nach heftigem Widerstre­ ben MARIA THERESIAS bei“ (Herbert Hasenmayer und Walter Göhring, Neuzeit. Vom

Westfalischen Frieden bis zum Ersten Weltkrieg. Ein approbiertes Arbeits- und Lehrbuch für Geschichte und Sozialkunde, Wien 1974, s. 31).

i III ro z b io rz e , w in n o się „ z a w d z ięc z a ć ” je j sy n o w i a rc y k s ię c iu F e r d y n a n d o w i i je g o w p ły w o w y m d o ra d c o m .

P r z y o m a w ia n iu I ro z b io ru z 1772 r. i II I z 1795 r. z a p ró b ę „ u s p ra w ie d li­ w ie n ia ” m o ż n a u z n a ć w y w o d y o in te r e s ie p a ń s tw o w y m A u s tr ii. G d y b y n ie w z ię ła u d z ia łu w ro z b io ra c h , w z m o c n iła b y R o sję i P r u s y 20. P o d k r e ś la się ró w n ie ż , że ro z b io ry P o ls k i d o p ro w a d z iły do p o p ra w y a u s tr ia c k o - p r u s k ic h s to s u n k ó w 21. T ru d n o o p rz e c się w r a ż e n iu , że m im o p e w n y c h o z n a k w sp ó łc z u ­ c ia ro z b io ry P o ls k i s ą w a u s tr ia c k ic h p o d rę c z n ik a c h p r z e d s ta w ia n e , ja k o k o ­ n ie c z n o ść d z ie jo w a , ja k o p o s u n ię c ie p ra g m a ty c z n e .

O m a w ia ją c p o s ta n o w ie n ia k o n g r e s u w ie d e ń s k ie g o w części p o d rę c z n ik ó w w s p o m in a się o ty m , że s a n k c jo n u ją c ro z b io ry R z e c z y p o sp o lite j, o d d a la ł o d zy ­ s k a n ie p rz e z P o la k ó w n ie p o d le g łe j o jczy zn y 22. W o k re s ie od k o n g r e s u w ie ­ d e ń s k ie g o do w y b u c h u I w o jn y ś w ia to w e j te m a t y k a p o ls k a p o ja w ia się p rz y o k a z ji p o ls k ic h zry w ó w n ie p o d le g ło śc io w y c h i ro z w o ju s y tu a c ji w G alicji. J e d ­ n a k o ile o p o w s ta n iu lis to p a d o w y m i W ie lk ie j E m ig ra c ji u c z e ń a u s tr ia c k i j e s t w n ie k tó r y c h p o d rę c z n ik a c h in fo rm o w a n y , to ju ż p o w s ta n ie sty c z n io w e z o sta ło n ie m a l p rz e z w s z y s tk ic h a u to ró w u z n a n e z a m a ło w a ż n e 23. B r a k p a ń s tw a p o lsk ie g o n a m a p ie E u r o p y n ie o z n a c z a ł teg o , b y w a u s tr ia c k ic h p o d rę c z n ik ó w c a łk ie m p o m ija n o p r a g n ie n ie o d z y s k a n ia p rz e z P o la k ó w n ie ­ p o d le g łej ojczyzny. W je d n y m z n ic h s tw ie r d z a n o , że m im o p ró b ru s y fik a c ji P o la c y n ig d y n ie p o g o d zili się z u t r a t ą w o ln o ści i m o tte m ic h p o c z y n a ń do 1918 r. b y ła p ie r w s z a s tr o f a p ó ź n ie jsz e g o h y m n u p o lsk ie g o „ Je sz c z e P o ls k a n ie z g in ę ła ”. A u to r z y te g o p o d r ę c z n ik a , H e r b e r t H a s e n m a y e r i W a lte r G ö h rin g , d o b rz e u c h w y c ili f a k t, że p o lsc y e m ig ra n c i p o lity c z n i cie sz y li się w E u ro p ie Z a c h o d n ie j d u ż ą s y m p a tią , a le d la s p r a w y p o lsk ie j n ie w ie le z teg o w y n ik a ło 24.

P o ls k i c z y te ln ik d z iw i się , że u tw o rz o n e w 1815 r. W olne M ia s to K rak ó w , z o sta ło 31 l a t p ó źn iej w c ie lo n e do A u s tr ii25. B y ła to „ k a r a ” z a p ró b y ro z s z e ­ r z e n ia a u to n o m ii. P is z ą c o w y d a r z e n ia c h 18 4 6 r. n ie w s p o m in a się o ra b a c ji g a lic y jsk ie j i n ie p a d a n a z w is k a J a k u b a S zeli. N ie d o s y t b u d z i p o tr a k to w a n ie

20 Prof. dr Walter Knarr, prof. dr Gustav Otruba, Der Mensach im Wandel der Zeiten. II.

Teil, s. 124.

21 Heinz Karpf, Geschichte in Stichworten. Heft III: Neuzeit (1500-1789), Wien 1965, s. 78-79.

22 Dr Anton Ebner, dr Helmut Steiner, Lehrbuch der Weltgeschichte. II. Teil. Mittelalter

und Neuzeit (843-1815), Wien 1962, s. 169.

23 Np. Heinz Karpf, Geschichte in Stichworten. Heft III: Neuzeit (1500-1789), Wien 1965, s. 189.

24 „Der Westen Europa, vor allem Frankreich, zeigte wohl lebhafte Sympathien für die polnische Erhebung, aber die erwartete Waffenhilfe bleib aus. So konnten die Russem den Aufstand niederschlagen” (Dr Anton Ebner, prof. Harald Majdan, dr Kurt Sukop, Geschichte für

die Oberstufe der allgemeinbildenden höheren Schulen, Wien 1974, s. 81). Zob: Herbert Hasen­

mayer, Walter Gohring, Neuzeit. Vom Westfalischen Frieden bis zum Ersten Weltkrieg. s. 55, 81-82.

a u to n o m ii G alic ji. N a t o m i a s t w ięcej u w a g i p o ś w ię c a się tro s c e P o la k ó w 0 z a c h o w a n ie sw ojej to ż s a m o m o ś c i n a ro d o w e j i ic h w y s iłk a c h d y s ta n s o w a n ia się od lu d n o ś c i u k r a iń s k ie j. N ie k tó rz y a u to r z y p is z ą o p o g łę b ia ją c y m się k o n flik c ie n a ro d o w o śc io w y m w G a lic ji W sc h o d n ie j, k tó r y n ie s p ro w a d z a ł się ty lk o do k w e s tii ję z y k a , a le w ią z a ł się z in n y m w y z n a n ie m i p o z y c ją sp o łe c z ­ n ą P o la k ó w 26.

C h a r a k te r y z u ją c s y tu a c ję w E u ro p ie Ś ro d k o w o -W sc h o d n ie j po ro z p a d z ie m o n a r c h ii h a b s b u r s k ie j, a u to r z y a u s tr ia c c y w s p o m in a li, że w p ra w d z ie now o p o w s ta łe p a ń s tw o p o ls k ie o b e jm o w ało m n ie js z y o b s z a r n iż R z e c z p o sp o lita p r z e d I ro z b io re m , a le to w je g o s k ła d n ie w c h o d z iły po 1918 r. w y łą c z n ie e tn ic z n ie p o ls k ie z ie m ie . K ry ty c z n y m a k c e n te m by ło te ż s tw ie r d z e n ie , że P o la c y z a ję li W iln o , k tó r e L itw in i p la n o w a li w c z e śn ie j u c z y n ić sw o ją sto li- c ą 27. O ty m , że w m ie śc ie m ie s z k a ło ty lk o k i l k a p r o c e n t lu d n o ś c i lite w s k ie j 1 d o m in o w a li P o lacy , n ie m a w p o d r ę c z n ik u a n i sło w a . N ie je d n o lity n a r o ­ dow ościow o s k ła d lu d n o ś c i R z e c z y p o sp o lite j n a ogół n ie u c h o d z ił u w a d z e a u to r o m p o d rę c z n ik ó w , k tó r z y d o p a tr y w a li się w ty m k o le jn e j s ła b o śc i. O g ó ln y o b ra z p a ń s t w a p o lsk ie g o w y p a d a ra c z e j n ie c ie k a w ie . P o d k r e ś la się p r o b le m y g r a n ic z n e , złe s to s u n k i z s ą s ia d a m i, ro ln ic z y c h a r a k t e r i s ł a ­ b e u p r z e m y s ło w ie n ie k r a ju . W s p o m in a się c z a s a m i o o s ią g n ię c ia c h ( ja k b u ­ d o w a G d y n i)28.

S to s u n k o w o d u żo u w a g i p o św ięco n o Jó z e fo w i P iłs u d s k ie m u , k tó r e m u n ie b e z r a c ji p rz y p is y w a n o d y k ta to r s k ie sk ło n n o śc i, a le n ie n e g o w a n o a u t o r y t e t u i z a s łu g d la o d ro d z e n ia się p o lsk ie j p a ń s tw o w o ś c i29. W n ie k tó r y c h p o d rę c z n i­ k a c h o c e n ia n o go b a rd z o k ry ty c z n e ; o b w in ia n o z a r o z w ią z a n ie p a r l a m e n t u i p o z o s ta ją c e w ja s k r a w e j sp rz e c z n o śc i z n o r m a m i d e m o k ra ty c z n y m i - a r e s z ­ to w a n ie p o słó w 30.

Z m ia s t, k tó r e o b e c n ie w c h o d z ą w s k ła d p a ń s tw a p o lsk ie g o , o b o k W a r s z a ­ w y s to s u n k o w o c z ę sto p o ja w ia się G d a ń s k , oczyw iście w n ie m ie c k im b r z m ie ­ n iu n a z w y m ia s ta , D a n z ig . W ią ż e się to ze s p e c ja ln y m s t a t u s e m W olnego M ia s ta i ty m , że n a d m o tła w s k i g ró d b y ł p a p ie r k ie m la k m u s o w y m w s to s u n ­ k a c h p o lsk o -n ie m ie c k ic h . W 1939 r. G d a ń s k s t a ł się je d n y m z p r e te k s tó w ro zp o czę cie II w o jn y ś w ia to w e j i n p . w je d n y m z p o d rę c z n ik ó w o d n o ś n ą część

26 Dr Josef Achleitner, Nana Hainien, Zeiten, Völker und Kulturen. Lehrbuch der Ge­

schichte und Sozialkunde für die Oberstufe der allgemeinbildenden höheren Schulen, Wien

1973, s. 130, 215; Gerhard Huber, Einst. und heute 3. Geschichte und Sozialkunde, Wien 2002, s. 110.

27 Franz Göbhart, Erwin Chvojka, Geschichte und Sozialkunde. Vom Ersten Weltkrieg bis

zur Gegenwart. Lern- und Arbeitsbuch, Wien 1981, s. 83.

28 Dr Franz Heilsberg, dr Friedrich Korger, Allgemeine Geschichte der Neuzeit von der

Mitte des 19. Jahrhunderts bis zur Gegenwart, Wien 1965, s. 132; Krawarik, Schröckenfuchs,

Weiser, Spuren der Zeit 7, Wien 1991, s. 103.

29 Dr Franz Heilsberg, dr Friedrich Korger, op. cit., s. 132.

30 Walter Göhring, Herbert Hasenmayer, Zeitgeschichte. Ein approbiertes Lehr- und Ar­

z a ty tu ło w a n o „ K w e s tia g d a ń s k a i w y b u c h II w o jn y św ia to w e j”31. S p o ty k a się te ż o k re ś le n ie „p o lsk i k o r y ta r z ”32. N a p a ś ć h itle r o w s k ic h N ie m ie c n a P o ls k ę n ie z a jm u je w a u s tr ia c k ic h p o d r ę c z n ik a c h d u ż o m ie jsc a . Z d ru g ie j s tr o n y w w ię k sz o śc i z n ic h u c z e ń d o w ia d u je się o ta k ic h p o d s ta w o w y c h f a k ta c h , że II w o jn a ś w ia to w a ro z p o ­ c z ę ła się 1 w r z e ś n ia 1939 r., k ie d y to w c z e sn y m r a n k ie m je d n o s tk i W e h r­ m a c h tu p rz e k ro c z y ły g r a n ic ę p o ls k o -n ie m ie c k ą . B e z s tr o n n ie w s k a z u je się , że g o e b b e le s o w s k a p r o p a g a n d a u s iło w a ła w m a w ia ć n ie m ie c k ie j o p in ii p u b lic z ­ n e j, iż to polscy, a n ie n ie m ie c c y ż o łn ie rz e o d d a li p ie rw s z e s tr z a ły w te j w o jn ie 33. M ów i się te ż o w y p o w ie d z e n iu w o jn y N ie m c o m p rz e z W ie lk ą B r y t a ­ n ię i F ra n c ję . N ie p o m ija się m ilc z e n ie m w k ro c z e n ia 17 w r z e ś n ia do P o ls k i o d d z ia łó w A rm ii C z e rw o n e j, j a k i w łą c z e n ia częśc i z ie m p o ls k ic h do T rzeciej R z e sz y o ra z u tw o rz e n ie z r e s z ty P o ls k i tzw . G e n e ra ln e g o G u b e r n a to r s tw a , w k tó ry m s t r o n a n ie m ie c k a m ia ła p e łn ię w ła d z y 34.

A u to rz y a u s tr ia c k ic h p o d rę c z n ik ó w do h is to r ii p is z ą c o k a m p a n ii w rz e ­ śn io w ej d o c e n ia ją z a ż a r ty o p ó r w o jsk p o lsk ic h . P is z ą o z m a s o w a n y m b o m ­ b a r d o w a n iu W a rs z a w y p rz e z s a m o lo ty L u ftw a ffe 35. P r z e d s ta w ia ją c ię ż k ą sy ­ tu a c ję lu d n o ś c i p o lsk ie j p o d h itle r o w s k ą o k u p a c ją . U c z e ń d o w ia d u je się , że P o la c y z o s ta li p o z b a w ie n i p o d s ta w o w y c h p ra w . W ie lu z n ic h m u s ia ło o p u ścić sw oje m ie jsc e z a m ie s z k a n ia i p ra c o w a ło ja k o ro b o tn ic y p rz y m u s o w i w p r z e ­ m y ś le z b ro je n io w y m T rzeciej R z e sz y o ra z w ro ln ic tw ie 36. R ó w n ie ż r u c h o p o ru lu d n o ś c i p o lsk ie j, t a k i j a k P o w s ta n ie W a rs z a w s k ie , z n a la z ły w a u s tr ia c k ic h p o d r ę c z n ik a c h sw e od b icie. I n te r e s u ją c e s ą d a n e o liczb ie z a b ity c h , k tó ry c h n ie sp o só b z n a le ź ć w p o ls k ic h p o d rę c z n ik a c h : 16 ty s . p o le g ły c h p o w stań có w , 150 ty s . lu d n o ś c i cy w iln ej i 2 ty s . z a b ity c h po s tr o n ie n ie m ie c k ie j37. P o z o s ta ­

31

wart, s. 161; Scheucher, Wald, Lein, Staudinger, Zeitbilder. Geschichte und Sozialkunde. 7. Vom Beginn des Industriezeitalters bis zum Zweiten Weltkrieg, Wien 1999, s. 150.

32

der Zeiten. III. Teil. Lehrbuch für Geschichte und Sozialkunde. Vom Ausbruch des ersten Welt­ kriegs bis zur Gegenwart, Wien 1968, s. 109; Menschen und Völker. Im Wandel der Zeiten, Ausgabe für die 4. Klasse. Vom Wiener Kongreß bis zur Gegenwart, Wien 1972, s. 165.

33

Wandel der Zeiten. III. Teil., s. 110.

34

del der Zeiten, Ausgabe für die 4. Klasse. Vom Wiener Kongreß bis zur Gegenwart, Wien 1972,

s. 165).

35

schulen, Wien 1980 s. 117.

36

Zeiten. Antlitz für die 4. Klasse. Vom Wiener Kongreß bis zur Gegenwart, Wien 1972, s. 166).

37

hen. Zeitgeschichte und Politische Bildung, Wien 1995, s. 77; Dr Anton Ebner, mgr Harald

Majdan, Weg der Wirtschaft. 3. Teil. Lehr- und Arbeitsbuch für Geschichte und Sozialkunde an

ją c p r z y r u c h u o p o ru w p o d b ite j p rz e z N ie m c ó w części E u r o p y n a d m ie ń m y , że w je d n y m p o d r ę c z n ik u s p o ty k a m y dość o so b liw e liczb y p a r ty z a n tó w : Z w ią ­ z e k R a d z ie c k i 1.9 3 3 ty s ., J u g o s ła w ia i F r a n c ja po p ó ł m ilio n a p a r ty z a n tó w , W ło ch y 4 6 2 ty s ., P o ls k a 3 5 0 ty s. p a r ty z a n tó w i B u łg a r ia 2 5 0 ty s . p a r t y z a n ­ tó w 38. D a n e te , z w ła s z c z a w p r z y p a d k u F r a n c ji i B u łg a rii, n ie z a w sz e zg o d n e s ą z fa k ta m i. D o d a jm y je sz c z e , że w p o d rę c z n ik a c h a u s tr ia c k ic h p isz e się o tw a rc ie o z b ro d n ia c h J ó z e f a S ta lin a , w ty m o w y m o rd o w a n iu p o ls k ic h o fice­ ró w w K a ty n iu 39.

Z a in te r e s o w a n ie P o ls k ą w ś ró d h is to ry k ó w n ie o sła b ło po 1945 r. P o d k r e ­ śla n o , że n o w y u s tr ó j z o s ta ł n a r z u c o n y P o la k o m p rz e z ra d z ie c k ic h k o m u n i­ stów , k tó r y c h p rz e d s ta w ic ie le m w W a rs z a w ie b y ł so w ie c k i m a r s z a łe k K o n ­ s t a n t y R o k o sso w sk i. M ia ł o n d u ż y u d z ia ł w c z y s tk a c h w o jsk o w y ch . R e p re s je o b jęły K ościół K a to lic k i i ty s ią c e n ie w in n y c h osób, k tó r e cz ę sto z a u ro jo n e p r z e w in ie n ia b y ły w ię z io n e i n a w e t w p ro c e s a c h p o k a z o w y c h s k a z y w a n e n a ś m ie rć 40.

D u żo u w a g i a u s tr ia c c y a u to r z y p o ś w ię c a ją w y p a d k o m w B u d a p e s z c ie n a je s ie n i 19 5 6 r.. N ie k ie d y w ią ż e się s p o n ta n ic z n y z ry w w o ln o ścio w y n a r o d u w ę g ie rsk ie g o z P o ls k ą i P o la k a m i. P rz y k ła d o w o w je d n y m z p o d rę c z n ik ó w j e s t m o w a o d e m o n s tr a c ji p o d p o m n ik ie m g e n e r a ła J ó z e f a B e m a . A u s tr ia c k i u c z e ń z n a jd u je in fo rm a c je , że d o w o d ził o n w o js k a m i w ę g ie rs k im i w w a lk a c h z a r m i ą a u s t r i a c k ą i r o s y js k ą p o d c z a s re w o lu c ji w ę g ie rs k ie j w 1 8 4 8 -1 8 4 9 r.41 N a to m ia s t częściej w k o n te k ś c ie p o lsk ie g o p a ź d z ie r n ik a w s p o m in a się o W ła ­ d y s ła w ie G o m u łc e ja k o w a ż n e j p o s ta c i n a p rz e ło m ie 1 956/57 r., n ie b e z ra c ji u w a ż a n e j z a p o lity k a p ra g m a ty c z n e g o , k tó r y z a p o b ie g ł w P o lsc e ro zlew o w i k r w i42. W p o r ó w n a n iu ze s to s u n k o w o o b s z e r n ą p r e z e n ta c ją p o w s ta n ia n a W eg- rz e c h , s y tu a c ja w P o lsc e j e s t w y ra ź n ie n a d r u g im p la n ie 43. R z a d k o w s p o m in a się w p o d rę c z n ik a c h o k rw a w o s tłu m io n y m p ro te ś c ie p o z n a ń s k ic h ro b o tn ik ó w w c z e rw c u 1956 r.44 O ile ju ż się t e n t e m a t p o r u s z a , to z re g u ły w sp o só b

38 Albert G. Absenger, Herbert Pfeifer, Geschichte für Fachschulen, Wien 2004, s. 178. 39 Klemens Zens, Geschichte aktuell III. Von der Oktoberrevolution bis zur Gegenwart, Wien 1981, s. 36.

40 Walter Göhring, Herbert Hasenmayer, Zeitgeschichte. Ein approbiertes Lehr- und Ar­

beitsbuch für Geschichte und Sozialkunde, s. 121-122.

41 Prof. Christian Sitte, prof. Auguust Walzl, dr Josef Maderner, Zeitgeschichte. Lehr- und

Arbeitsbuch, Wien 1993, s. 164.

42 „In einer gigantischen Massendemonstration vor dem Kulturpalast in Warschau erz­ wangen die Polen die Wiedereinsetzung Ladislaus Gomulkas, eines der Säuberungsopfer, zum Ersten Sekretär der Partei. Gomulka versprach mehr Freiheit, warnte aber klugerweise vor einem Afront (hier: Kampfstellung) gegen die Sowjetunion” (Dr Josef Maderener, prof. August Walzl, Zeitgeschichte für die 2. Klasse der Handelsschulen, s.189).

43 Zob. np: Herbert Hasenmayer, Johann Payr, Kurt Tschegg, Die Welt im 20. Jahrhun­

dert. Ein approbiertes Arbeits- und Lehrbuch für Zeitgeschichte, Wien 1980, s. 88.

44 Prof. Christian Sitte, prof. August Walzl, dr Josef Maderner, Zeitgeschichte. Lehr- und

p u b lic y s ty c z n y i p o z b a w io n y d y s ta n s u 45. D e s ta lin iz a c ja o ra z p ó ź n ie jsz e w y ­ d a r z e n ia (1 9 6 8 , 1976) o ra z d z ia ła ln o ś ć opozycji a n ty k o m u n is ty c z n e j z a jm u ją m a ło m ie js c a 46. A u to rz y d o s tr z e g a ją h is to r y c z n e z n a c z e n ie u tw o r z e n ia W ol­ n y c h Z w ią z k ó w Z aw o d o w y ch i w p ły w te g o f a k t u n a rozw ój s y tu a c ji n ie ty lk o w P o lsc e, a le i w Z w ią z k u R a d z ie c k im 47.

P is z ą c o d e k a d z ie E d w a r d a G ie r k a n ie w s z y s tk im a u to r o m u d a je się z a c h o w a ć n a le ż y ty d y s ta n s i o b ie k ty w iz m . I lu s tr u je to z w ła sz c z a z a m ie s z c z e ­ n ie o b sz e rn e g o c y ta tu z g a z e ty „ K u rie r ”, k t ó r a p o d a ła sw o im c z y te ln ik o m n ie r z a d k o ro z m ija ją c y się z p r a w d ą o b ra z E d w a r d a G ie r k a i je g o żony. P ie r w ­ szy s e k r e ta r z m ia ł o p ły w a ć w lu s k s u s y , k ie d y „zw y k ły ” P o la k c ie rp ia ł n ie d o ­ s ta tk i. N a to m ia s t S ta n is ła w a G ie re k m ia ła l a ta ć s a m o lo te m do L o n d y n u , P a r y ż a , R z y m u i W ie d n ia n a z a k u p y 48. Z a p e w n e o b ra z t e n n ie m a ją c y p o ­ tw ie r d z e n ia w fa k ta c h , n a jp ie r w r e d a k c ja g a z e ty , a p ó źn iej p o w o łu ją c y się n a n i ą a u to r z y p o d rę c z n ik a w sp o só b b e z k ry ty c z n y o p a r li się n a m a ją c e j w ty m w y p a d k u w y ra ź n e p ro p a g a n d o w e z a b a rw ie n ie p o lsk ie j a n ty k o m u n is ty c z n e j p u b lic y sty c e . W rz e c z y w isto śc i ż o n a I s e k r e t a r z a K C P Z P R n ie b y ła „p o lsk im w c ie le n ie m ” p a n i M a rc o s, o p in ie te s ą d la S ta n is ła w y G ie re k k rz y w d z ą c e . J e s te ś m y d a le c y od id e a liz o w a n ia k o m u n is ty c z n y c h rz ą d ó w w P o lsc e w l a ­ t a c h s ie d e m d z ie s ią ty c h , a le g w oli p r a w d y h is to ry c z n e j n ie m o ż n a p o d a w a ć n o n se n só w . U z n a n ie z n a la z ły w y d a r z e n ia w G d a ń s k u w 1980 r.49

D u żo u w a g i p o św ięco n o p o w s ta n iu N S Z Z S o lid a rn o ść . S łu s z n ie o c e n ia się siłę i b e z p re c e d e n s o w y c h a r a k t e r r u c h u o p o ru w części E u r o p y p o z o sta ją c e j p o d s o w ie c k ą k o n tr o lą 50. W s p o m in a się i o r o li K o śc io ła K a to lic k ie g o 51. To 45 „In Posen hämmern die Maschinengewehre, stoßen Panzer in die Arbeiterbezirke vor, werden die Häuser der kommunistischen Partei in Brand gesteckt“ (Gerhard Huber, Wernhild Huber, Ernst Gusenbauer, Wolf Kowalski, Einst und heute. 4, Wien 1997, s. 104). Zob. też. Manfred Aigner, Irmgard Bachl, Geschichte, Sozialkunde, Politische Bildung. 8. Schulstufe, Wien 1990, s. 84.

46 Podobnie i w większości podręczników wydanych w innych europejskich państwach „studencki marzec” na wyższych uczelniach w Polsce jest praktycznie „nieobecny”. Jednym z wyjątków jest podręcznik autorstwa Schröckenfuchs i Lobner Spuren der Zeit 8, Wien 1992, s. 26. Zob tez: Michael Floiger, Ulrike Ebenhoch, Manfred Tuschel, Stationen 4. Spuren der

Vergangenheit- Bausteine der Zukunft. Lehrbuch für die 8. Klasse an allgemeinen bildenden höheren Schulen, Wien 1999.

47 Albert G. Absenger, Walter Knarr, Herbert Pfeifer, Irmfried Speiser, Der Mensch im

Wandel der Zeiten. 3. Teil, Wien 1981, s. 399-400.

48 „Giereks Datscha in Konstancin bei Warschau wurde mit aus Brasilien eingeflogenem Marmur ausgestattet, seine Frau konnte zu Einkaufsflügen nach London, Paris, Rom und Wien aufbrechen. Giereks Jagdleidenschaft ist es zuzuschreiben, dass riesige Areale bebaubaren Lan­ des und Nationalparks für das Volk und die Bauern gesperrt und luxuriöse Jagdhütten gebaut wurden, in denen nach erfolgreicher Hatz glanzvolle Bankette gegeben wurden“ (Ibidem).

49 Wald, Staudinger, Scheucher, Scheipl, Zeitbilder Geschichte und Sozialkunde 8. Vom

Ende des Zweiten Weltkrieges bis heute. Mit „Aktuellem Journal“, Wien 1995, s. 50.

50 Michael Floiger, Ulirke Ebenhoch, Manfred Tuschel, Stationen 4. Spuren der Vergan­

genheit- Bausteine der Zukunf. Lehrer- und Arbeitsbuch an allgemein bildenden höheren Schu­ len, Wien 1999, s. 42.

51 Prof. Christian Sitte, prof. August Walzl, dr Josef Maderner, Zeitgeschichte. Lehr- und

w ła ś n ie d u c h o w ie ń s tw o , z w ła s z c z a z a ś p a p ie ż J a n P a w e ł II, s ta n o w iło m o r a l­ n e w s p a rc ie d la a n ty k o m u n is ty c z n e j opozycji52.

W y d a rz e n io m w l a ta c h 1 9 8 0 -1 9 8 1 s łu s z n ie p r z y p is y w a n o z n a c z e n ie w y ­ ją tk o w e i d o s tr z e g a n o ic h p o ś r e d n i w p ły w n a d a ls z y rozw ój s y tu a c ji w Z w ią z ­ k u R a d z ie c k im . A u to rz y p o d rę c z n ik ó w w s k a z y w a li n a n iep o k ó j w M o sk w ie i w in n y c h s to lic a c h p a ń s tw U k ła d u W a rsz a w sk ie g o . O d n o to w a n o w p ro w a ­ d z e n ie 13 g r u d n ia 1981 r. w P o lsc e s t a n u w o je n n e g o , k tó r y m ia ł zap o b ie c z m ia n ie n a rz u c o n e g o w 1945 r. - p rz e z J ó z e f a S t a l i n a - u s tr o ju . P r z y ta c z a się in fo rm a c je o z a k a z ie d z ia ła ln o ś c i N S Z Z „ S o lid a rn o ś ć ”, a r e s z to w a n iu w ie lu je j d z ia ła c z y i d z ia ła ln o ś c i p o d z ie m n e j53. T ru d n o j e d n a k w a n a liz o w a n y c h p o d r ę c z n ik a c h d o s z u k a ć się g łę b sz e j r e fle k s ji i p ró b y o ce n y W o jciech a J a r u ­ z e lsk ie g o . W n ie k tó r y c h p o d rę c z n ik a c h p is a n o , że K re m l w y w ie ra ł n a n ieg o s iln y n a c is k 54.

O so b ą , k t ó r ą c z ę sto u to ż s a m ia się z „ S o lid a rn o ś c ią ” j e s t L e c h W a łę sa . N ie je d n o k ro tn ie m o ż n a z n a le ź ć je g o zdjęcie i k r ó t k ą c h a r a k te r y s ty k ę , k tó r a c z ę sto z a w ie r a się w la p id a r n y m o p isie „od e le k tr y k a ” w g d a ń s k ie j S to c z n i do p r e z y d e n ta R ze c z y p o sp o lite j. N ie u k r y w a się j e d n a k p r z y ty m , że s p r a w u ją c w l a t a c h 1 9 9 0 -1 9 9 5 n a jw y ż s z y u r z ą d w p a ń s tw ie L e c h W a łę sa , n ie b y ł w s ta n ie w p ły n ą ć n a p o p ra w ę s y tu a c ji m a te r ia ln e j m ilio n ó w sw o ic h ro d a - k ó w 55. D la w ie lu A u s tr ia k ó w L e c h W a łę s a to sy m b o l z w y c ię s tw a n a d k o m u ­ n iz m e m . P o d rę c z n ik i w y d a n e w A u s tr ii w y ra ź n ie a k c e n tu ją z n a c z e n ie p o s ta c i L. W ałęsy. W a rto w ty m m ie js c u p rz y to c z y ć c ie k a w ą i w d u żej m ie rz e n ie p o z b a w io ­ n ą s łu s z n o ś c i o p in ię L u d w ik a S to m m y . O tó ż n a ła m a c h o p in io tw ó rc z e g o ty g o ­ d n ik a „ P o lity k a ” p o k u s ił się o n o p o ró w n a n ie L e c h a W a łę sy z J o a n n ą d’A rc, k t ó r a s t a ł a się „ sy m b o le m z w y c ię s tw a i k to b y je j d z isia j zło rzec zy ł, u d e r z a ł­ b y w s ło d k ą F r a n c ję , je j w ie lk o ść i to ż sa m o ść . D o k ła d n ie t a k sa m o j e s t z L e c h e m W a łę są . N ie m a n a jm n ie js z e g o z n a c z e n ia je g o m a ło u d a n a p re z y ­ d e n tu r a , n ie m a ją gafy, ch oćby by ło ic h ty s ią c e . Po p r o s tu L e c h W a łę s a ró w n a się S o lid a rn o ś ć i ja k o t a k i j e s t s z c z y tn ą w iz y tó w k ą P o ls k i n a św ie c ie ”56. P o g lą d L u d w ik a S to m m y , oso b y z n a ją c e j d o b rz e E u r o p ę Z a c h o d n ią , z w ła s z ­ c z a F ra n c ję , n ie j e s t o d so b n io n y . Ż a ło w a ć n a le ż y , że w z b y t m a ły m s to p n iu b ie rz e się u n a s p o d u w a g ę to , j a k w id z ą P o ls k ę in n i. T re ść p o d rę c z n ik ó w s z k o ln y c h p o z w a la zobaczyć p e łn ie js z y o b ra z . R zeczy w isty , a n ie „ży czen io ­ w y”. N ie w ie le m a m y osób, k tó r e m a j ą s z a n s e b y ć „ le g e n d ą ” w s k a li n a s z e g o k o n ty n e n tu i d la te g o te ż n ie p o w in n o się ty c h s z a n s m a rn o w a ć . P r z y k ła d

52 Walter Aspering, Albert Atzl, Klaus Volker, Gerhard Winkler, Gestaltete Welt 3. Von der

Neuzeit zur Gegenwart. Ein approbiertes Arbeits- und Lehrbuch für Geschichte und Sozialkun­ de, Wien 1984, s. 167, 189.

53 Prof. Christian Sitte, prof. August Walzl, dr Josef Maderner Zeitgeschichte. Lehr- und

Arbeitsbuch, Wien 1993, s. 166.

54 Gerhard Huber, Wernhild Huber, Ernst Gusenbauer, Wolf Kowalski, Einst und heute. 4, Wien 1997, s. 105.

55 Ibidem, s. 109.

C zechów , p o tra fią c y c h b a rd z o d o b rz e p re z e n to w a ć n a z e w n ą tr z W a c la w a H a - v la i „ a k s a m itn ą re w o lu c ję ” - w a r t j e s t n a ś la d o w a n ia . R ó w n ie ż n a p rz y k ła d z ie a u s tr ia c k ic h p o d rę c z n ik ó w h is to r ii d o s trz e c m o ż ­ n a , że r o la P o la k ó w w tr a n s f o r m a c ji u s tro jo w e j w E u r o p ie Ś ro d k o w o -W sc h o d ­ n ie j n ie j e s t n a le ż y c ie d o c e n io n a i o d p o w ie d n io w y e k s p o n o w a n a 57. U c z e ń o d n o si w ra ż e n ie , że to w ła śc iw ie W ę g rz y o d g ry w a li p ie rw s z e s k rz y p c e 58. W p ra w d z ie p isz e się i o w p ły w ie N S Z Z „ S o lid a rn o ść ” n a c h a r a k t e r i te m p o p r z e m ia n u s tro jo w y c h w p a ń s tw a c h b lo k u w sc h o d n ie g o , a le n ie ja k o n a d r u ­ g im m ie jsc u . W s p o m in a się o ro z m o w a c h p o m ię d z y r z ą d e m W o jciech a J a r u ­ ze lsk ie g o , a u to ż s a m ia n ą p rz e z L e c h a W a łę sę a n ty k o m u n is ty c z n ą opozycją, a le n ie m ó w i się o ty m , że to w ła ś n ie n a d W isłą , a n ie n a d D u n a je m p o ja w iły się p ie rw s z e s y m p to m y g łę b o k ic h p r z e m ia n u s tro jo w y c h w p a ń s tw a c h p o zo ­ s ta ją c y c h p o d w ła d z ą M o sk w y 59. P e w ie n w p ły w n a a u to ró w p o d rę c z n ik ó w m a w s p ó ln a g r a n ic a W ę g ie r i w ie lo s tro n n e p o w ią z a n ia , a ta k ż e p rz e sz ło ść .

P o la k ie m b a rd z ie j z n a n y m od L e c h a W a łę sy j e s t ty lk o J a n P a w e ł II. N ic d z iw n eg o , że w p o d r ę c z n ik a c h k a to lic k ie j p rz e c ie ż A u s tr ii p o św ię c a n o w iele m ie js c a p a p ie ż o w i. S p o ty k a m y in fo rm a c je o je g o w iz y ta c h w o jczy źn ie, k tó re m ia ły d u ż y w p ły w n a w z r o s t z n a c z e n ia opozycji a n ty k o m u n isty c z n e j. W je d ­ n y m z p o d ręczn ik ó w zam ieszczono n a w e t n a okład ce zdjęcie tłu m ó w lu d z i p o d ­ czas m sz y św. o d p ra w ia n e j p rz e z J a n a P a w ła II w P olsce w czerw cu 1983 r.60 N ie k tó rz y a u s tria c c y a u to rz y n ie u k r y w a ją , że w p rz e c iw ie ń s tw ie do p o z o s ta ­ ły c h p a ń s tw u k ł a d u w a rs z a w s k ie g o w P o lsce K ościół - ta k ż e i w o k re s ie P R L -u - m ia ł d u ż e m o żliw o ści o d d z ia ły w a n ia n a sp o łe c z e ń stw o 61.

C z y te ln ik s ię g a ją c y do a u s tr ia c k ic h p o d rę c z n ik ó w h is to r ii s to s u n k o w o rz a d k o s ty k a się z k w e s tią g ra n ic y p o lsk o -n ie m ie c k ie j. W p r z e c iw ie ń s tw ie do p o d rę c z n ik ó w , k tó r e się u k a z a ły w N ie m c z e c h i w P o lsce, z a g a d n ie n ie n ie w z b u d z a ło w A u s tr ii em ocji. Ś w ia d c z ą o ty m k r ó tk ie w z m ia n k i o ro z m o w a c h m ię d z y W a r s z a w ą a B o n n i s p o ra d y c z n ie z a m ie s z c z a n e zdjęcie k a n c le r z a fe d e ra ln e g o W illy B r a n d t a k lę c z ą ce g o w W a rs z a w ie p rz e d p o m n ik ie m B o h a ­ te ró w G e t t a 62.

57 Jaskrawym tego przykładem jest wydany w 1996 r. w Wiedniu podręcznik Entdeckungs­

reisen 4. Von der Zwischenkriegszeit bis zur Gegenwart, autorstwa Klausa Sturm, Veit Sturm,

Ulrike Ebenhoch, Kurta Tschegg, w którym jakby „zapomniano” o istnieniu Polski.

58 „Der Anfang machte Ungarn. 1988 gab es dort erste Reformen, Ein Jahr daruf riß man den Eisernen Vorhang nieder. Im Frühjahr 1990 gab es freie Wahlen. In Polen wurde 1989 zum ersten Mal in einem Ostblockstaat ein Nichtkommunist Regierungschef“ (Tscherne, Krampl,

Spuren der Zeit 4. Wien 1991, s. 120).

59 Gerhard Huber, Wernhild Huber, Ernst Gusenbauer, Wolf Kowalski, Einst und heute, Wien 1997, s. 109.

60 Oskar Achs, Werner Ademeier, Edith Loebenstein, Hermann Schnell, Zeiten, Völker,

Kulturen.. 3. Lehr- und Arbeitsbuch für Geschichte und Sozialkunde. 4 Klasse der Hauptschulen und der allgemeinbildenden höheren Schulen, Wien 1988.

61 Siegfried Ferschmann, Harald Hitz, Woflgang Kuschnigg, Margit Ried, Geschichte kom­

pakt. 4. Klasse, Wien 1996, s. 112.

62 Albert G. Absenger, Herbert Pfeifer, Geschichte für Fachschulen, Wien 2004, s. 222.; Noorbert Schausberger, Erich Oberländer, Heinz Strocka, Wie? Woher? Warum? 3. Geschichte

L e k t u r a a u s tr ia c k ic h p o d rę c z n ik ó w p o k a z u je , że g e o p o lity c z n e p o ło ż en ie o b u k ra jó w z m u s z a ło a u to r ó w do u w z g lę d n ia n ia p e w n y c h fr a g m e n tó w h is to ­ r ii P o lsk i. M a ją c to n a u w a d z e , n ie p o p e łn i się w ię k sz e g o b łę d u , s tw ie rd z a ją c , że je j d z ieje n ie b y ły w p ra w d z ie e k s p o n o w a n e , a le z d ru g ie j s tr o n y R zec z p o ­ s p o lita b y ła w n ic h s ta le o b e c n a . T re ść w y d a n y c h p o d rę c z n ik ó w p rz y c z y n iła się w p e w n e j m ie rz e do u p o w s z e c h n ie n ia w ie d z y o z ie m ia c h p o lsk ic h . Do p o k a z a n ia , iż h is to r ia P o ls k i j e s t c z ę ś c ią d ziejó w E u r o p y i że R z e c z p o sp o lita n ie le ż y n a p e r y f e r ia c h E u ro p y , g d z ie m o ż n a s p o tk a ć b ia łe g o n ie d ź w ie d z ia , a s a m i P o la c y m a ją d u ż e p o czu cie w s p ó ln o ty e u ro p e js k ie j. Z w ie ń c z e n ie m d ą ż e n ia P o ls k i do z a c ie ś n ie n ia s t r u k t u r a l n y c h w ię zó w z p a ń s tw a m i E u ro p y Z a c h o d n ie j, co w n a jn o w s z y c h p o d r ę c z n ik a c h z o sta ło o d n o to w a n e , j e s t p r z y ­ n a le ż n o ś ć od 1999 r. do N A T O , a od 2 0 0 4 r. do U n ii E u r o p e js k ie j63. N ie z a le ż ­ n ie od in fo rm o w a n ia u czn ió w , że P o lsc e po m o żliw o ści tr a n s f o r m a c ji u s tr o jo ­ w ej było d a n e z n a le ź ć się w „ e u ro p e jsk ie j r o d z in ie ” z b y t m a ło , n a s z y m z d a ­ n ie m , z w ra c a się u w a g i n a w z a je m n e w p ły w y i p r z e n ik a n ie k u lt u r a l n e , n a ­ u k o w e i c y w iliz a c y jn e w p rz e sz ło śc i. A u to rz y a u s tr ia c c y n ie s ą św ia d o m i teg o , że w d a w n e j G a lic ji Z a c h o d n ie j, a z w ła s z c z a w ś ró d m ie s z k a ń c ó w K ra k o w a , o b ra z a u s tro -w ę g ie rs k ie j m o n a r c h ii, a z w ła s z c z a c e s a r z a F r a n c is z k a Jó z e fa , n ie j e s t w o ln y od n o s ta lg ii i s e n ty m e n ta ln e j w izji.

A by n ie p o p a ś ć w p r z e s a d ę w in n o się p o d k re ś lić , że w z a w a r ty m o b ra z ie d ziejó w P o ls k i p r z e w a ż a o b s e rw a c ja z e w n ę tr z n a , w y ry w k o w a . U c z e ń p o z n a je p e w n e , n a og ó ł w a ż n e w y d a r z e n i a h i s to r y c z n e , k t ó r e c z ę s to p o z o s ta ją w z w ią z k u z d z ie ja m i A u s tr ii. T ru d n o o cz e k iw a ć, choćby ty lk o z u w a g i n a o g ra n ic z o n ą o b ję to ść p o d rę c z n ik ó w i w ielo ść p o r u s z a n y c h w n ic h p ro b lem ó w , b y m ło d z ie ż a u s t r i a c k a m o g ła z a p o z n a ć się z p o ls k ą a r c h i t e k t u r ą , k u l t u r ą , g o s p o d a rk ą , i n f r a s t r u k t u r a sp o łe c z n a , k u l t u r ą m a t e r i a l n ą je d n y m sło w e m z p o ls k im w k ła d e m do c y w ilizacji e u ro p e js k ie j. M im o ty c h z a s tr z e ż e ń , p e w ie n z a s ó b w ia d o m o ś c i o h i s t o r i i P o ls k i j e s t w p o d r ę c z n ik a c h p r e z e n to w a n y w sp o só b o b iek ty w n y . To, że d o m in u je w n ic h „ a u s tr o c e n tr y z m ” j e s t z ro z u ­ m ia łe . W p ra w d z ie a u to r z y n ie s ta w ia li so b ie z a cel w y d o b y cie tr a d y c ji p r z y ­ ja ź n i m ię d z y m ię d z y A u s t r i ą i P o ls k ą , a le z a r a z e m n a k a r t a c h p o d rę c z n ik ó w n ie m a w ro g o ści. M o ż n a częściej s p o tk a ć w n ic h to , co w p rz e s z ło ś c i o b a n a r o d y łączy ło , a n ie to , co d zieliło . N ie m a aż ty lu ro z b ie ż n o śc i, co w p o l­ s k ic h i n ie m ie c k ic h p o d rę c z n ik a c h .

A r ty k u ł, n ie w y c z e rp u je z a g a d n ie n ia , ja k o że a n a liz a w s z y s tk ic h w y d a ­ n y c h po 1945 r. p o d rę c z n ik ó w s z k o ln y c h do h is to r ii j e s t n ie m o ż liw a .

63 Ernst Gusenbauer, Gerhard Huber, Wernhild Huber, Einst. und heute 4. Geschichte

SU M M A R Y

H istory textbooks help us to obtain a b e tte r im age of th e actu al s ta tu s of knowledge of a certain country and its in h ab itan ts. This article a ttem p ts to bring us closer to th e view of Polish history in A u strian textbooks. The research w as based on the content of a few dozen school textbooks, on th e basis of which it can be concluded th a t those im p o rtan t historical events from the history of Poland which are related to th e history of A u stria itse lf have been included. S tu d en ts have th e opportunity to learn the m ost im p o rtan t facts from th e h istory of Poland, an d generally its image presented in th e books is quite objective. They do not reveal any elem ents of aver­ sion. F acts th a t u n ited both n ations in th e p a st are found m ore often th a n those th a t divided them . There are not so m any discrepancies as today in Polish and G erm an textbooks.