O śladach hutnictwa żelaza we wschodniej części zagłębia staropolskiego

(1)

MIECZYSLĄ;W RAlDWAN .

O'SLADACHHUTNICTWA ZELAZAwB WSCHODNmJ

CZ13SCI

.

'.

.

ZAGŁ)3BIA

STAROPOLSKIEGO

: . :'D' (n1robi ipi;llllIl9. '·łyBOgórskIiEgo . w prarniend.u· : dw.udziest;u i Męcel· Utilrirnetr6w od jegx> głóWnej osi, na, ,~, ~ ~.

by

.

morim.a wsohodrnią . częścią Zagłębia'· Staropol-skiego, ·a .. odciętympołudnikiem B6~ntyn od ' i"eS'lJty . zagłębia, . majdrujemy ślady dzia~.

hlitniozej

o

urUllt'miioonej

.

tecbn:ioe.

.

:

W

ni.niejs'żJejnotallCe· podamy jedynie pewne

nowe

'

'u2Jupeol:n;ienda .' 10kaJ.i2laCjd' ilite.rEsujących nas p!'IOCeSÓw' metalurgiCznych, dających· się '~ć·.v:. ~e'

na

.podstawie porllOStalości

w:

postaci żurż.Ił.a;. ; . .. . . .

Na obszarze od. ,z~ ':.Czarnej, stanowiącej .tu polIud.niową granicę ·powiarbu. opa~ go _~~y

~

.

~~'~

_{,ę .}

:

~=

_.. _, _,',_',

~~

_,.,.~

n~

_.

· '.

~ .~ ikf.óryąh ~6W' ~~.~.

się,.:.~Wać . iW połowię ' 'Wącleaia p1'2led

.

~ą8żą' elji; Wyłączająć ' ;Z;

riiuizych

rozW'aż8Ą

te6h!iik.ę. ,'nóWOOYtrią,

.

~y .~. ńa .śla

daCh'; .~' ·metaJfu~ycł't opartych.

na

,

.

rudach

:

miejscoWych;' ~iś

·rulfu

:

bliżej

nle ma ...

.

· ~:;

:

~t

:'

~

'mi~~

:

·~~*.i

fu,etalu:t:g6w~·skupiają-. si~, na .żużlu

.z

pierwot;;..

344

(2)

zgoła ik.amienistyoh ,uciekano .się .do wyprawy ścian gliną' r.ozrorooną ~ sieczką' .rOOlinną; 2) po wy.peŁcieni.u dolu !pl"awdopodobnie dmewem

-i :rOZJpalehli.'u s1;Qs"u dlOSyjpY'W8iOO wę~ drzew-nego w Hości' dostatecznęj, iby wypełnić całość lrotili.ny masą rozżarzoną; 3) WlI'€5zai.e sypano rudę, a może l"U;dę z. węglem na przemian. Po" Wietrze n:apl)T!Wało' prztez otwór w dole pieca w

·.tym celu pozostawiony. Czy sztuczny podnluch

· był stosowany, .na ra:z4e trudno oopowiecl7Jieć. .Rruda fPO zetknięciu 'się .~ 'I'ooż.fllrooną zawar.to-ścią ko1l1iny top:ida sńę, tworząc ,żużel

żela2i.<;-· ty, w którym tkwiły mikroskopijne grudki zre-dukow.ańego Fe. Redukoja. ta przebiega la. w znaoonej częś{:i-~alro b€iZpOŚredni"a redukcja wę glem. W dolnej części miała \Się zebrać łupka o:z;yli - jak :pnzypusZC'liaffiy - masa Żu2:la

p!"Zepojona dość znaoz.rui,e ZlI'edu.k.owam.ym Fe.

Jak wY'kazały bad.a.nia prof. S. Holewińskie

go IW AGH, proces !przebiegał IPI'ZY'

'tempera-turze okolio 1200-125() oC.

Rvc. 1 - Kloc żeliwa z pieca ziemnego. Zachowana

. . część górna' i środkowa. Rurki 1956. .

. .

. . . .

.

. W wynilm .procesu powstał~ og.tomna . :ilość

ż~żla (o zawartości 45-55% Fe) w formie

klo-tów, stanowiących górną część zawartośGi

pie-ca.' po zaJbiegu t.echrnologlicznym. Na ll'a2Ue na doJmą część w. postaci lup1ci .jak.o Wy.twcmu na tym' teren.ie nie ,nattrafiono. .

" .Uqsk. re1a0a :z; 1ego żW!a by~ nieznaomy, nie przekraczał kiJku p.rooen.t· Fe wsadowego.

_ . Ogromny zasięg występowania tego . żużla

·oraz wielkie ilości pozostałości jego jeszcze w terenie,

mlmO

wJeloletnlego wywOOti do wielkich pieców pozwalają twierdzić, że by~ to przemysł rozw1nię1y na .dlllŻą .sk,alę. O sJ.m,piskaoh żużla

wotkól ~w. !piecow.isk ŚW:iJadcr-ą bad.al.nia prze .. . prowoa.ooone przez

o:ngr

K. Bielenina z ,

Mu-?JeUffi AroheologiCZIlt€lgO w Krakow.ie

W

·

roku b:i.eżący.rri.: Z pewnego poda

Illtie

prnek.tiaC"lAją

-· ćego '3 ha powierzchni' właściciel ' wywiózł

przed wojną około 10 ·ton do Starachowic, oS. miano

to

mgr ' BielenJn' odsłol".J.ł dVr.i . składy \.loców, kaooy PO' 1lrzydrzJieści kilka

Szrtruk

w~~

'gi 'średniej oUooło' '13-0 ·kg. .

Jak wykatlJ8ly -am..aHzy, .. puriktem WYJscla

dla procesu metal~ego poolilliżył tu he-matyt -z Rudek. Pł'of. S. Holewiński na

pod-sta.w.ie w:ielu próbek

z

okollic Nowe/j Słupi

po-hard WIS2elką wątpliwość tę okoliaznwść

usta-.lal. Jednak na' peryferii omaIW'ianego oOOzaru,

,·śohś.lej w ,K'UIlowrle, jesienią roku 1955 wyko-o

pano kloc żużla z przypieczoną na górnej po-wierzchni rudą. Ruda ta stanowiła pełną ana

-.Iogię do rudy Ibru:ruvtnej z dayrno jm zatrzU

-oonej kopalni

w

'Krytnkacll. Okaz· ten dat.uje się na :wiek III-IV n. ery. Zna~by'

to;

że ju~ w tym ~ pierwo1my wytapiacz 2:ela -za ,posiłkował Sii.ę rudą kqpaI1ną. Podobne su

-: gesme nasuwają się pnzy badaniu żużli z oko-lic Tyohowa, Mi'I'ca i .innych, .

SIady żużla· pierwotnego przekraczają na po-łudnie pasmo Łysogór: wy<Taźnie rwystą;pi:ły na polach Huty' Szkdanej,

VI

$więto.k:rzySlki.m PaJTm N8irodo.wym, W obrębie. LUJoow Dół i pra.wrlqpodobl'llie daJ.e.j na zachód oraz

w

kre-runku wlSchódł1iim wyraim'ie ślad 1Ż1l1Ż1aI 7ajmu-je "Górę ~,tniQ!k. Je1en1iowtską i sięga

na-wet dalej poza Truskolasy. - .

Czy

tu

prooe.s przebiega! na osnowie wy-. łącznie hematytu z Rudek - na razie nie'

uda-. lo się ·ustaLić.

TrY'b warunkOlWy stosowany w niniiejsrej

notatce jest spowo.dow.runy tn..ucJ,nośaiaaru.

!ba-dań .oraz małą ,iJością osób i 'nstytucji, włą-cżonych do tych badart . ,

Istnieje Wiie1e punktów ndejasnych w tym. 7Ja.:kiresie.' Poza

procesem

teohnolog!ioonym, Mó- .

~y da się wkrótce określ.ić, sprawa trudnięjsza :.

Jest z datowa.n.iem. 1:ego przemysłu Oraz ipOwią

zaniem stanowiska hutniczego ze 'złożem rudy, Ostawa oko1i.CZIIWŚć Ibędzie :Wymagać w.iel!kJej

ilości przerobionych analiz. Doświadczenia

wskazują, że będzie to możliwe. Niejasny jest tu rtci brak ciągłości między formą Piećów

do-raźnych, hudowanych na iIrulminacjaoh

pagór-ków, a dymaJI'1kamj, lbudiowan.ymi Tlad wodf\

bieżącą i stosującymi napęd mecharuicznv do

dmuchu i kucia. . .~

Ryc., 2 - SkŁad kLoców żużLi Odkopany przez' K. Bie

-lenina w 1956 r,

S-red!ri.iow:ieoz:e daje .nam do1rumenty

.hiSto.-ryczne dotyczące przemysłu żelaznego nad Ka-i!'hi.enną 'duż w XII-XIV wiekJu, jak: Lenartów

M.qst,

minera

Krzynkń dtd.~ dziś 1lrudJne do

:z10-,tkJahlzowanli.a ~ W2lgJędli .na wielkie :zm1lirany w ikorycie otej rzelci.

(3)

-

'

Na

~ zaŚ

odosC

Lyq6r

'

rW

.

:W.iek:u

."

: XVI LXVII umiejsoow.iły się liC2Jllie, dymm<ki .

rozmieszczone wzdłuż rzek :aelnianki, Łagowicy

i~i. Jdlrozmi~lie wska2Iuje·~ten.;.

denek

,

Oltrążenia GórCisawskich,ską;d. ir.Udę

. W"-'l1o..~ D~l_~.ft_l...: ~,,).n&.ń

czetpaIllO. ~urc. ~hIlI:IIl~ ~y ~...,.' • . . . . żużli' tyPowo ąymarskiCh w Makoszynie, Bel.;.

· .. nie_J NeJ.Pękowie i nawet deJ,~. iN'ad ~wi~,

.. wW~j i N;owym' Stawie,' mamy .ślady

pt'O'-··cesu wielkopiecowego, zresztą krótkotrwałego

'z-połowy XVIII

w.

'WedJJug pewnych"~

.~ydl około r. 1534

w

'W!innej ·miala·

.. być dymarlm. N.rest.ety· śladów ri;urł:la

dym.ar-. skiegO rIlu !llie maJ.eziQllo. iN~w·~

:wyT..VJb;l.Y; ~. dyma.mkie ~ują

·:

wDura-. 'C'1JOWie, Rudzie LagIowskiej; Kazlowje,