Anna Kryszak, Jan Kryszak
Walory przyrodniczo-krajobrazowe i
kulturowe doliny rzeki Główna
Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum 9/3, 63-69
iACTA
Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 9(3) 2010, 63-69
W ALORY PRZYRODNICZO-KRAJOBRAZOW E
I KULTUROWE DOLINY RZEKI GŁÓWNA
Anna Kryszak, Jan Kryszak
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Streszczenie. Możliwości rozwoju ekoturystyki można upatrywać w atrakcyjnych krajobrazowo terenach zlokalizowanych w pobliżu miast. Przykładem są okolice pod poznańskiej Wierzenicy - miejscowości związanej z patronem Uniwersytetu Przyrod niczego w Poznaniu.
Oceniono walory przyrodnicze zbiorowisk łąkowych występujących w dolinie rzeki Główna w okolicy Wierzenicy, a ponadto wykorzystując dane literaturowe, określo no osobliwości florystyczne pobliskich lasów stanowiących skraj Puszczy Zielonki. W ocenie walorów kulturowych posłużono się własnymi obserwacjami, informacjami uzyskanymi w wywiadach z mieszkańcami oraz literaturą.
Morenowe pagórki, malownicze dolinki, rowy i jary oraz piękne aleje drzew dobrze się komponują z zabytkami i zachowaną w oryginalnym układzie zabudową wsi. Na walory przyrodnicze składają się: dęby szypułkowe o obwodach 500-630 cm, jar sosnowy, białodrzewy, a zróżnicowanie warunków siedliskowych przyczyniło się do wykształcenia zbiorowisk łąkowych o wysokim wskaźniku różnorodności flory- stycznej, od 1,96 do 3,51. Pomimo że stwierdzono blisko 98% udział gatunków roślin siedlisk mezohemerobnych i euhemerobnych oraz wartość wskaźnika synantropizacji 78.6%, atrakcyjność przyrodniczo-krajobrazowa oraz kulturowa doliny rzeki Główna umożliwiają uprawianie różnych form ekoturystyki.
Słowa kluczowe: dolina rzeki Główna, Wierzenica, zbiorowiska trawiaste, zabytki, krajobraz
W S T Ę P
Ekotury styka jak o form a podróżow ania ściśle zw iązana z przy ro d ą i rdzenną ku ltu rą obszarów o w ysokich w alorach przyrodniczych stanow i część dynam icznie rozw ijającej się turystyki zrów now ażonej [H erliczek 1996, Z aręba 2000]. Do tych celów „now a generacja” turystów , tzw. generacja EKO, poszukuje coraz to now ych terenów o interesujących w alorach przyrodniczych i kulturow ych, które m ożna
Adres do korespondencji - Corresponding author: Anna Kryszak, Katedra Łąkarstwa i Krajobrazu Przyrodniczego, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, ul. Wojska Polskiego 38/42, 60-627 Poznań, e-mail: akryszak@up.poznan.pl
64
A n n a K ryszak, Ja n K ryszak poznać, upraw iając różne form y turystyki. E koturystyka spełnia sw oją funkcję, jeżeli je s t odpow iednia infrastruktura turystyczna, w tym dobrze w yznaczone ciekaw e szlaki turystyczne, które pozw alają „studiow ać, podziw iać i czerpać zadow olenie z p iękna krajobrazów , obserw acji dzikich zw ierząt i roślin, ja k rów nież podziw iać m iejscow e obyczaje i kulturę” [K am ieniecka 1995].W ieś polska w dużej m ierze zachow ała w alory przyrodnicze, kulturow e, które zniszczono ju ż w w iększości państw europejskich [B obrow ski 2002]. W W ielko- polsce szczególnie procesy społeczno-polityczne w w ieku X IX nadały aktualnie o b serw ow any charakter strukturze krajobrazow ej obszarów w iejskich [R aszeja 2002]. W pływ tego okresu na w iejski krajobraz kulturow y zaznaczył się także na terenach p odm iejskich Poznania.
A trakcyjność krajobrazow a ty ch terenów daje m ożliw ość rozw oju u sług tu ry stycznych, co stanow i szansę dla rozw oju obszarów w iejskich. P rzykładem m ożli w ości rozw oju ekoturystyki na atrakcyjnym krajobrazow o terenie zlokalizow anym w pobliżu P oznania je s t W ierzenica - m iejscow ość zw iązana z A ugustem C ieszkow skim , patronem U niw ersytetu Przyrodniczego w Poznaniu.
C elem pracy je s t ocena w alorów krajobrazow o-przyrodniczych oraz kulturow ych doliny rzeki G łów na w okolicy W ierzenicy.
M A T E R IA Ł I M E T O D Y
B adania terenów doliny rzeki G łów na w okolicy W ierzenicy prow adzono w 2004 r. O ceniono w alory przyrodnicze zbiorow isk łąkow ych, na podstaw ie w y k o nanych 60 zdjęć fitosocjologicznych m etodą B rauna-B lanquet’a, a także w ykorzy stując dane literaturow e określono osobliw ości florystyczne pobliskich lasów stano w iących skraj P uszczy Z ielonki. D la w yróżnionych zbiorow isk łąkow ych określono różnorodność florystyczną, obliczając w skaźnik Shannona-W ienera - H [M aggurran 1996] oraz ich strukturę botaniczną. Stopień odkształcenia ekosystem ów pod w p ły w em czynnika antropogenicznego w yrażono obliczeniem stopnia hem erobii, w sk aź nika synantropizacji oraz o ceną rodzaju krajobrazu [Jackow iak 1990, Jalas 1953, K raw iecow a 1968]. W ocenie w alorów kulturow ych posłużono się w łasnym i obser w acjam i, inform acjam i uzyskanym i w w yw iadach z m ieszkańcam i (pp. B uczyńscy) oraz pochodzącym i z literatury [Anders i in. 1992].
W Y N IK I
W a lo ry k ra jo b ra z o w e
T eren je s t zróżnicow any, lekko pagórkow aty z m alow niczym i dolinkam i, row a mi i jaram i. Z zalesionych pagórków skraju doliny rozpościera się w idok na liczne łąki, nieużytki oraz aleje drzew. L ew andow ski [1995] ten odcinek doliny sklasyfiko w ał ja k o najm niej zdegradow any spośród odcinków G łównej. W skali V -stopniow ej, uzyskał on I klasę naturalności. Ta niezw ykła zm ienność terenu doskonale k o m po
nuje się z zabytkam i W ierzenicy i zachow aną w oryginalnym układzie zabudow ą wsi. Przyjm ując stopień przekształcenia krajobrazu, m ożna za R aszeją [2002] p rzy jąć, że je s t to typ krajobrazu kulturow ego rolniczo-osadniczego, w którym w szystkie elem enty tw o rzą praw idłow e w zajem ne relacje przestrzenne pozostające w zgodzie z lokalną tradycją.
W a lo ry p rz y ro d n ic z e
O w alorach przyrodniczych tego terenu decydują: pom niki przyrody oraz roślinność łąkow a. N a obszarze objętym badaniam i w ystępuje 9 drzew pom nikow ych, których w iek datuje się ok. 150 lat. Są to trzy dęby szypułkow e o obw odach 500-6 3 0 cm zlokalizow ane w pobliżu karczm y i m łyna, ponadto 2 dęby o obw odach 4 0 0 -5 0 0 cm rosnące przy skraju lasu. Do drzew pom nikow ych zaklasyfikow ano także sosny ro s nące w lesie, niektóre z nich są m artw e. W okolicy je s t ponadto jeszcze k ilk a drzew 0 w ym iarach pom nikow ych, m .in. białodrzew y o obw odach do 410 cm oraz n ajład niejsza w okolicach P oznania sosna charakteryzująca się na w ysokości 2 m ro zg ałę zieniem na cztery potężne konary.
B ogate w liczne gatunki roślin łąki stanow ią, obok pom ników przyrody, w alor przyrodniczy doliny rzeki G łówna. Z różnicow anie w arunków siedliskow ych, a ta k że użytkow anie terenu przyczyniło się do w ykształcenia zbiorow isk różniących się bogactw em i różnorodnością florystyczną. Łąki w kom ponow ane w krajobraz p o d k reślają jeg o m alow niczość, piękno i specyficzny koloryt. A ktualnie stw ierdzono tu taj w ystępow anie sześciu syntaksonów , w tym czterech w randze zespołu, i dw óch zbiorow isk. N ależy zw rócić uw agę, iż podobną strukturę fitosocjologiczną podaje R atyńska [2003] dla całej zlew ni G łównej. N ajw iększe pow ierzchnie zajm ują łąki m ozgow e - P h a l a r i d e t u m a r u n d i n a c e a e zlokalizow ane w sąsiedztw ie rzeki Głów na 1 row ów m elioracyjnych (tab. 1).
Tabela 1. Udział wyróżnionych zbiorowisk łąkowych w dolinie Główna w okolicy Wierzenicy
Table 1. Share of the examined meadow communities in the Główna river valley near Wierzenica Zbiorowisko [%] Community Phragmitetea Phalaridetum arundinaceae 23,3 Molinio-Arrhenatheretea
Zb. z - Com. with Agropyron repens 20,0
Alopecuretum pratensis 15,0
Arrhenatheretum elatioris 18,3
Zb. - Com. P oa pratensis-Festuca rubra 6,7 Artem istietea vulgaris
Urtico-Calystegietum sepium 16,7
B adane łąki są um iejscow ione w dolinie rzecznej, w siedliskach od okresow o przesychających do czasow o nadm iernie uw ilgotnionych. W skutek tego spotyka się tutaj znaczną m ozaikow atość zbiorow isk w krajobrazie oraz w ystęp u ją ich form y przejściow e z gatunkam i charakterystycznym i dla odm iennych siedlisk. Stw ierdzono
66
A n n a K ryszak, Ja n K ryszak w ystępow anie 115 gatunków należących do 28 rodzin botanicznych. W śród nich najliczniejsze w taksony są rodziny: P o a c e a e , A s t e r a c e a e , C a r y o p h y l l a c e a e oraz F a b a c e a e . W yróżnione zbiorow iska charakteryzują się w ysokim w skaźnikiem ró ż norodności florystycznej (tab. 2).Tabela 2. Bogactwo i różnorodność florystyczna (H’) zbiorowisk doliny Głównej Table 2. Floristic wealth and diversity (H’) of communities found in the Główna River
valley Zbiorowisko Community rodzin family Liczba Numbers of gatunków genera (H’) Phalaridetum arundinaceae 19 65 2,25
Zb. z - Com. with Agropyron repens 23 75 2,82
Alopecuretum pratensis 17 56 2,70
Arrhenatheretum elatioris 17 46 3,51
Zb. - Com. P oa pratensis-F rubra 13 42 1,96
Urtico-Calystegietum sepium 23 68 2,15
D la porów nania R atyńska [2003] zanotow ała 778 gatunków roślin w w ytypow a nych czterech transektach całej zlew ni Głów nej, z których 22% stanow iły gatunki łąkow e, pastw iskow e i m uraw ow e. W runi badanych łąk nie stw ierdzono osobliw o ści florystycznych, tj. gatunków rzadkich i chronionych, niem niej je d n a k barw ne kw iaty nadają koloryt dolinie i po d k reślają harm onię krajobrazu.
A naliza roślinności zbiorow isk łąkow ych badanego terenu w skazuje na znaczny w pływ czynnika antropogenicznego, co przejaw ia się blisko 90% udziałem g atu n ków roślin charakteryzujących ekosystem y okresow o lub trw ale silnie użytkow ane (tab. 3). D oprow adziło to do w ykształcenia zbiorow isk sem inaturalnych, a także ru- deralnych i segetalnych.
Tabela 3. Ocena stopnia odkształcenia ekosystemów badanego terenu
Table 3. Evaluation of the degree of deformation of the ecosystems of the investigated area
Poziom hemerobii Level of hemerobe Rodzaj krajobrazu Type of landscape Udział Share [%]
Oligohemerobia zbliżony do naturalnego półnaturalny
similar to natural, semi-natural 9,0
Mezohemerobia daleki od naturalnego
far from natural 48,3
Euhemerobia obcy w stosunku do naturalnego
alien in relation to the natural 40,3
Polhemerobia sztuczny
artificial 2,4
W pływ człow ieka na roślinność zbiorow isk łąkow ych potw ierdza także w y so ka w artość w skaźnika synantropizacji - 78,6% . N ależy je d n a k podkreślić, że w śród nich gatunki obce, czyli archeofity i kenofity, stanow ią tylko 8%.
W artość krajobrazu przyrodniczego terenu p odnoszą w alory kulturow e. Są to liczne zabytki, zw iązane z pobytem ludzi zasłużonych dla kultury polskiej i W iel kopolski, m .in. z A ugustem C ieszkow skim , patronem U niw ersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, M aksym ilianem Jackow skim , założycielem K ółek R olniczych. Do n aj w artościow szych zasobów krajobrazu kulturow ego należą: harm onijnie w kom pono w ana w nierów ności terenow e folw arczna zabudow a w si z pozostałościam i karczm y, kuźni, m łyna, dw oru, ponadto drew niany kościół górujący nad o k o licą z kaplicą- -m auzoleum C ieszkow skich oraz plebanią, k tóra stanow i pozostałość po dawnej szkole, a także budynek nazyw any przez m iejscow ą ludność akadem ią stanow iący podw aliny wyższej szkoły rolniczej.
PO D SU M O W A N IE
Szansą dla W ierzenicy i okolic je s t poszukiw anie now ych, pozarolniczych źródeł dochodów , a w ięc rozwój w ielofunkcyjny, oparty o m iejscow e w alory przyrodnicze, krajobrazow e i kulturow e. N iezaprzeczalnym atutem doliny rzeki G łów na je s t m a low niczy krajobraz, w m iarę niezm ienione środow isko przyrodnicze oraz bogactw o dziedzictw a kulturow ego.
T eren ten, bogaty zarów no w przyrodnicze, ja k i kulturow e atrakcje, m oże być w ykorzystyw any do upraw iania różnych form ekoturystyki. W ytyczenie szlaków p o winno dać m ożliw ość poznania zarów no zabytków , ja k i drzew - pom ników p rzy rody oraz roślin łąkow ych. W szystko m ożna zw iedzić pieszo, row erem bądź konno. P om ocą m ogą być ju ż częściow o odnow ione m apy terenu, oznakow anie szlaków , granitow e słupy inform acyjne, a także zorganizow ane m iejsca postojow e. N ależy podkreślić, że w plan ach zagospodarow ania turystycznego tego terenu szczególną uw agę zw rócono na m ożliw ości upraw iania turystyki konnej, tym bardziej, że zn aj d u ją się tam liczne stajnie i stadniny koni.
Jednocześnie należy zw rócić uw agę, że stale rosnące zapotrzebow anie na te re ny rekreacyjne w strefie podm iejskiej P oznania m oże stanow ić zagrożenie dla atrak cyjnego krajobrazow o obszaru w iejskiego, którym są okolice W ierzenicy. K rajobraz kulturow y w art je s t zachow ania ze w zględu na swój niepow tarzalny charakter, który w zasadzie oparł się w iększym w spółczesnym przem ianom . N ależy w ięc zachow ać w yjątkow ą ostrożność w przekształcaniu tak bogatego przyrodniczo i kulturow o śro dow iska [Lipińska 2002].
A trakcyjność przyrodniczo-krajobrazow a terenu je s t kluczow ym czynnikiem sukcesu dla branży u sług turystyki konnej [Januchta-Szostak 2002]. W prow adzenie u sług rekreacji konnej, naw iązujących do pierw otnych funkcji obszarów w iejskich, szczególnie we w siach podm iejskich, leżących na terenach intensyw nie w ykorzysty w anych do celów turystycznych i w ypoczynkow ych, m a duże znaczenie dla zacho w ania w iejskiego charakteru zabudow y, funkcji rolniczych, a tym sam ym to żsam o ści kulturow ej w si [Jaszczak i in. 2007, K ryszak i in. 2009].
W N IO S K I
68
A n n a K ryszak, Ja n K ryszakN a podstaw ie przeprow adzonych bad ań i uzyskanych inform acji z literatury oraz po w yw iadach z m ieszkańcam i m ożna w yciągnąć następujące wnioski:
1. U rozm aicona rzeźba terenu oraz pom niki przyrody i roślinność zbiorow isk łąkow ych w arunkują w alory przyrodniczo-krajobrazow e doliny rzeki Głównej w okolicy W ierzenicy.
2. Z różnicow anie w arunków siedliskow ych przyczyniło się do w ykształcenia zbiorow isk łąkow ych o w ysokim w skaźniku różnorodności flory stycznej (od 1,96 do 3.51).
3. B lisko 98% udział gatunków roślin siedlisk m ezohem erobnych i euhem erob- nych oraz w artość w skaźnika synantropizacji (78,6% ), w skazuje na znaczny w pływ czynnika antropogenicznego.
4. A tutem doliny rzeki G łów na oprócz m alow niczego krajobrazu są zabytki zw iązane z pobytem ludzi zasłużonych dla kultury polskiej i W ielkopolski.
5. B ogaty zarów no w przyrodnicze, ja k i kulturow e atrakcje teren może być w y korzystyw any do upraw iania różnych form ekoturystyki.
P IŚ M IE N N IC T W O
Anders P., 1992. Słownik krajoznawczy Wielkopolski. PWN, Warszawa.
Bobrowski A., 2002. Strategiczne zadania dla rozwoju obszarów wiejskich Wielkopolski. [W:] Obszary wiejskie. Problemy, projekty, wizje. Red. E. Raszeja. ECOVAST. Sekcja Polska Europejskiego Ruchu Odnowy Wsi i Małych Miast, Poznań, 19-31.
Herliczek J., 1996. Where is ecotourism going? The Amicus Journal 18(1), 31-35.
Jackowiak B., 1990. Antropogeniczne przemiany flory roślin naczyniowych Poznania. Wyd. Nauk. UAM, Biol. 42.
Januchta-Szostak A., 2002. Ośrodki jeździeckie - uwarunkowania lokalizacyjne i rola w struk turze wsi. [W:] Obszary wiejskie. Problemy, projekty, wizje. Red. E. Raszeja. ECOVAST Sekcja Polska Europejskiego Ruchu Odnowy Wsi i Małych Miast, Poznań, 150-160. Jalas J., 1953. Hemerokorit ja hemerobit. Lounnan Tutkija 57, 12-16.
Jaszczak A., Marks E., Młynarczyk K., 2007. Wykorzystanie potencjału przyrodniczo-kulturo- wego wsi w realizacji projektu „hinterland potentials for a spatial development dunder the aspects of decline”. Przyroda i miasto. t. X., cz. II. Wyd. SGGW, Warszawa.
Krawiecowa A., 1968 . Udział apofitów i antropofitów w spektrum geograficznym flory Gór Opawskich (Sudety Wschodnie). Mater. Zakł. Fitosoc. Stos. UW 25, 97-107.
Kamieniecka J., 1995. (Eko)turystyka zielonym rynkiem pracy. Instytut na rzecz Ekorozwoju 6. Warszawa.
Kryszak A, Deszczyków K., Kryszak J., Klarzyńska A., 2009. Walory przyrodnicze i rekre acyjne zbiorowisk trawiastych doliny Bogdanki. Nauka Technika Technologie. Wyd. UP w Poznaniu, Poznań, 3(1), #1, 1-7.
Leser H., 1978. Landschaftsökologie. UTB 521, Eugen Ulmer Verlag, Stuttgart.
Lewandowski P., 1995. Metodyka ekomorfologicznej waloryzacji rzeki Głównej. Wiad. Melior. i Łąk. 3, 103-105.
Lipińska B., 2002. Kultura użytkowania przestrzeni - problem degradacji wizualnej krajobra zu wsi. [W:] Obszary Wiejskie. Problemy, projekty, wizje. Red. E. Raszeja. ECOVAST Sekcja Polska Europejskiego Ruchu Odnowy Wsi i Małych Miast, Poznań, 45-55. Magurran A., 1996. Ecological diversity and its measurement. Chapman & Hall, Cambridge. Raszeja E., 2002. Procedury i instrumenty kształtowania krajobrazu na obszarach wiejskich
Wielkopolski w aspekcie integracji z Unią Europejską. Wyd. Architektury Politechniki Poznańskiej. Studioteka ZARYSY, Poznań, 116.
Ratyńska H., 2003. Szata roślinna jako wyraz antropogenicznych przekształceń krajobrazu na przykładzie zlewni rzeki Głównej (środkowa Wielkopolska). Wyd. Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz.
Zaręba D., 2000. Ekoturystyka - wyzwania i nadzieje. PWN, Warszawa.
N A T U R E -L A N D S C A P E AND C U L T U R A L V A L U E S O F T H E G Ł Ó W N A R IV E R V A L L E Y
A bstract. The development and expansion of ecotourism can be enhanced considerably by attractive landscape areas situated in close neighbourhood of big towns and cities as exemplified by Wierzenica and its surroundings situated near Poznań. The village is associated with the patron of the Poznań Agricultural University.
The study presents an assessment of the natural value of meadow communities which are found in the Główna River valley near Wierzenica. In addition, on the basis of literature data, floristic peculiarities of the nearby forests which form part of the Zielonka Primeval Forest were described. When evaluating the cultural significance of this region, the authors relied on their own observations, information obtained from interviews with inhabitants of the village and literature data.
Moraine hillocks, picturesque small valleys, ditches and ravines as well as beautiful tree alleys harmonise perfectly with the existing monuments as well as the preserved original design of the village. The natural peculiarities of the area include: common oak trees (Q u e r c u s r o b u r ) with 500-630 cm circumference, a pine tree ravine, white poplar (P o p u lu s a lb a), while the occurring diversified site conditions contribute to the development of meadow communities of high index of floristic variation ranging from 1.96 to 3.51. Despite the fact that nearly 98% of plants were classified as plants of mezzohemorobe and euhemorobe sites and the synanthropisation index reached 78.6%, the natural and scenic as well as the cultural value of the Główna River valley allow and encourage various forms of ecotourism.
Key words: the Główna River valley, Wierzenica, grass community, monuments, landscape
