P e łn a ed ycja traktatu De causis m irabilium, z przekładem na język angielski (s. 136— 363, została poszerzona o A p p en d ix A , za w ierają cy Tabula Problem atu m — rodzaj kw estionariusza obejm ującego 216 pytań bez odpowiedzi; ten fragm en t tek stu w y d a n y jest w yłączn ie w w e r s ji łacińskiej (366— 393).
E dy cja krytyczna została sporządzona na podstaw ie cztereah rękopisów , k tó rych opisy p od aje autor n a a. 123— 12)9. Oczywiście, czytelnik nie zn ający ow ych rękopisów z au to psji nie jest w stanie ocenić w pełni jakości edycji, jednakże dro biazgow a dokładność B. H ansena — w idoczna m iędzy innym i w podaniu dokładnej k o relacji stron edycji z foliotacją poszczególnych ręk o pisów — budzi zaufanie do jego kom petencji w tym zakresie. P rze k ła d angielski jest nie tylko w ierny, ale i b a r dzo dobry literacko, (na ile autorka recenzji jest w stanie to ocenić).
N ad zw yczaj starannie! opracow ane indeksy (in d e x o f O resm e’s Cited Authorities, s. 399— 400; In d eQ verboru m et nom inum , s. 401— 428; B iblio grap h ical Index, s. 429- — 459, In d e x of M anuscripts, s. 460 oraz G en eral Ind ex, s. 461— 478) znacznie u łat w ia ją korzystanie z obszernego tekstu O resm e’a.
Studium B. H ansena i jego ed ycja De causis m irabilium stan ow ią pozycję b a r dzo w artościo w ą i przydatną zarów no dla historyków filozofii, ja k i dla historyków nauki — szczególnie dla tych spośród nich, którzy za jm u ją się historią nauk m a tem atyczno-przyrodniczych.
Małgorzata Hanna M alew icz (W a rsza w a )
I. P. M a g i d o w i c z, W . I. M a g i d o w i c z: Oczerki po istorii gieograjiczeskich otkrytij. III. Gieograficzeskije otkrytija i issledowanija now ogo w rem ieni (seredmcS X V I I — X V I I I w.). Izd. Prosw ieszczenije M osk w a 1984, 319 ss. *.
PRZEGLĄD TREŚCI TOMU
W stosunkowo krótkim czasie, bo zaled w ie po u p ływ ie jedn ego roku, uk azał się kolejn y tom historii odkryć geograficznych zred ago w an y przez profesora |josifa M agid o wicza I i jego syna W adim a. Sk łada się on z 24 dość pokaźnie rozbudow anych
rozdziałów. W p ierw szy m om ówiono najw ażn iejsze etapy bad ań północnej części
E uropy; w d rugim jej wschodnich obszarów ; w trzecim — ro syjsk ie ekspedycje akadem ickie w europejskiej połaci Rosji. Rozdział czw arty dotyczy bad ań K arp at, gór N iem iec i A lp , natomiast piąty Europy Zachodniej i P o łud n io w ej. Z treści ro z działu szóstego d ow iad u jem y się o badaniach dorzecza A n a d y ru , o poznaw aniu K am czatki i odkryciu W y sp K urylskich, z siódmego o pierw szych badaczach S y b e rii, Dalekiego W sc h o d u i północnej części Oceanu Spokojnego, zaś z ósmego o W ie l k iej E kspedycji Północnej oraz o odkryciu przez R osjan A m e ry k i P ó łn o cn o-Z ac h o d niej i drogi północnej do Japonii. W rozdziale dziew iątym i dziesiątym opisano p r a ce W ielk iej E ksp ed ycji Północnej, obejm ujące sw y m zasięgiem m.in. p ółw ysep J a - m ał i T ajm y r, p rzyląd ek Czeluskin, w ybrzeże S y berii W schodniej, a także znaczne tereny S yberii Ś ro d k ow e j i K am czatki .Na stronicach rozdziału jedenastego p rze d stawiono rosyjsk ie bad ania K azachstanu, A z ji Ś ro d k o w e j i K au k azu u schyłku sie dem nastego i osiemnastego w ieku, a w d w unastym podobne prace prow adzone przez R osjan w A z ji Centralnej. W rozdziale trzynastym uw y p u k lo n o osiągnięcia b a daczy Tybetu, In d ii i A z ji M niejszej w drugiej p ołow ie X V I I i w X V I I I w ie k u , zaś w czternastym p oinform ow ano czytelników o dokonanych zdjęciach A z ji P ołu d n io
* P rzeg ląd treści tomu I niniejszego w y d a w n ic tw a u k aza ł się w n r 3— 4/1984 /R. X X I X s. 700— 703/KHNiT; II — w nr 21 1986/R. X X X I s. 572— 574/KHNiT.
w e j, w y sp Oceanu Indyjskiego, A rch ip ela gu Japońskiego i Sachalinu. Rozdział piętnasty zapoznaje nas z rezultam i bad ań w nętrza A fr y k i i M adagaskaru, szes nasty z odkryciam i i bad an iam i A m e ry k i Północnej, natom iast siedemnasty z eks pedycjam i arktycznym i X V I I I wieku.
W rozdziale osiem nastym podsum ow ano pionierskie zdobycze R osjan w A m e ry ce Północnej ,a w dziewiętnastym scharakteryzowano najistotniejsze bad ania p ro w ad zon e w Am eryce Hiszpańskiej, w B razy lii i w połud niow ej części Oceanu A tla n tyckiego. Rozdział dw udziesty zaw iera dane o znajom ości A u stralii i Oceanii przed podróżam i Cooka, a dw udziesty pierw szy, d rugi i trzeci in form uje o rezultatach trzech ekspedycji C ooka i jego śmierci. W rozdziale dw udziestym czw artym zobra zow ano w y n ik i prac najw ażniejszych w y p r a w penetrujących różne o bszary Oceanu Spokojnego u schyłku X V I I I wieku.
R ecenzow ana książka stanowi pozycję interesującą i cenną. Z ostała o p raco w a n a fac h o w o i Skrupulatnie. Ł a d n y styl i jasność fo rm u ło w an ia m yśli spraw ia, że czyta się ją z zadowoleniem . Podobnie, jak w dw óch poprzednich tomach, w p ro w adzono w ie le zm ian i p op ra w ek o pierając się o dane zaczerpnięte z różnych nie u w zględn ianych dotychczas m ateriałów. Ponadto uzupełniono ją trzem a now ym i rozdziałam i: jedenastym — (R o s y js c y badacze Kazachstanu, A z ji Ś rodkow ej i K a u kazu, koniec X V I I i X V I I I wiek — z w y ją tk ie m dw óch podrozdziałów ); trzynastym (Badacze Tybetu, Indii i A z ji M n iejszej drugiej połow y X V I I i X V I I I w iek u ) oraz czternastym (Z djęcia wybrzeża A z ji Połudn iow ej, w ysp Oceanu Indyjskiego, A rch i pelagu Japońskiego i Sachalinu).
Niezależnie od tego zmieniono znacznie treść rozdziału szóstego (Badanie dorze cza Anadyru, przyłączenie Kam czatki i odkrycie W ysp Kurylskich), siódmego (P ie rw s i badacze Syberii, Dalekiego W schodu i północnej części Oceanu Spokojn e go), dziewiątego (W ielka Ekspedycja Północna, prace grup północnych) i dwunastego (R o s y js c y badacze A z ji Centralnej w drugiej połow ie X V I I i w X V I I I wieku).
W sp óln ie z ojcem W a d im M agid o w icz z red ago w ał następujące rozdziały: I — Badanie Europy P ółn ocn ej; I I — Badacze Europy W schodniej; I I I — * R osyjskie eks pedycje akademickie w R osji eu ropejsk iej; I V — Badacze Karpat, gór N iem iec i A lp ; V — Badacze Europy Zachodniej i P ołu d n iow ej; X — Akademiska grupa W ielk iej Ekspedycji Północnej.
W w ie lu rozdziałach dostrzegam y też now e podrozdziały, np. w rozdziale d ru gim Zdjęcie D on u i północno-wschodnich w ybrzeży M orza A zow skiego), piątym (Z d ję c ie północnego wybrzeża M orza Śródziem nego i Tofino: Opis w ybrzeży H isz panii), ósm ym (C h m ietiew sk ij — Opis M orza Ochockiego i pierwsi badacze N a d - am urza) piętnastym (Francuzi na Madagaskarze), szesnastym (A tlantyck i N eptun), siedem nastym (W yp ra w a Szałaurowa), osiemnastym (W a silij Iw anow , pierwszy ba dacz w ew nętrznych obszarów A m eryk i R osyjsk iej), dw udziestym (Jezuici, badacze Oceanii, Veiland u w ybrzeży N o w e j G w inei i S urville „zm niejsza” obszary konty nentów ), dw udziestym czw artym (Poszukiw anie przejścia do Atlantyku i Biali zbie gowie uzupełniają Cooka).
Poza tym niektóre podrozdziały zostały gruntow n ie przerobione, w rozdziale piętnastym H olendrzy i Szwedzi w A fry ce P ołu d n iow ej; w osiemnastym — Ekspe dycja Billingsa i Saryczewa, w dziewiętnastym — Mascardi, Falkner i bracia Viedm a w Patagonii, w dwudziestym — Pirat — uczony, Dam pier i jeg o odkrycia, w d w u dziestym trzecim — W ypraw a Cooka do północnej części Oceanu Spokojnego i jego śmierć, w dw udziestym czw artym — Odkrycie cieśniny Bassa.
D okonu jąc tak w ielkich zm ian w zbogacono znacznie treść książki podnosząc tym sam ym w ydatn ie jej wartość. Z przyjem nością należy rów nież odnotować o b szerne przedstaw ienie zasług naszego znamienitego rod aka — S tan isław a Staszica. W rozdziale czw artym czytamy o nim, co następuje: „M iędzy 1788 a 1805 r. geolog
polski ksiądz S tan isław Staszic, w y b itn y publicysta, b a d a ł Geologię Karpat i innych gór i rów nin Polski — tak n a z w a ł on s w ą pracę w y d a n ą w 1815 r. S w y m i b a d a niam i o b ją ł jednak nie tylko Polskę, lecz rów nież rozległe sąsiednie o bszary E urop y Ś ro d k o w e j i W schodniej. W 1806 r. sporządził m apę terytorium o p ow ierzchni ok. 1,1 m in km* — od M orza Bałtyckiego do D u n a ju i od 16° dł. geogr. wsch. do D n iep ru. G ó ry i w yżyny są tam naniesione w form ie kopczyków z licznym i (2200) oznacze niam i wysokości, jak rów nież z um ow nym i znakam i w sk azu jący m i kierunek łań cu cha górskiego na d aw n y m obszarze. Polscy historycy geografii stw ierd zili ostatecz nie w 1962 r., że na m apie S. Staszica „oznaczenia w ysokości oparte są na licznych pom iarach barom etrycznych”, nie zaczerpniętych z poprzednich prac i że w y d z ielił
on sporo dużych i m ałych jednostek orograficznych. Ich n az w y przytaczam y w g
n ajnow szych atlasów radzieckich; Staszic nie p odaje zbyt w ie lu nazw.
N a jle p ie j zbadał Staszic K arpaty. Przeszedł i po raz p ierw sz y naniósł n a m apę p raw ie cały, liczący 1500 km łuk K a rp a t (w g jego danych długość K a rp a t w ynosi 1400 km), przy czym kształt K arp at zbliżony jest do rzeczywistego. W yraziście za ry so w ał trzy głów n e pasy K a rp a t — zewnętrzny, śro d k o w y i w e w n ę trz n y oraz cha rakterystyczne zróżnicowanie skłonu zewnętrznego i w ew n ętrzn ego czyli asym etrię całego łuku, w y k azan ą po raz pierw szy przez B. H acąueta.
Staszic bad ał i naniósł na m apę K a rp a ty M a łe i B i a ł e 1, a dalej na północno- -w sch ód (na 49° szer. geogr. płn. (pasm o M a ła F atra) do 1709 m) i T atry W ysokie. Podobnie jak B. H acąu et w sp iął się na ich n ajw yższy szczyt i p ra w ie dokładnie określił jego wysokość. B ard ziej na południe — poniżej 48° szer. geogr. płn. — b ad ał N iżne Tatry R u d aw y Słow ackie i w ie le krótkich pasm między lew y m i d op ływ am i D unaju, W agie m i H ronem a p ra w y m d opływ em Cisy, rzeką S ianą (w ęgiersk a Sajó), o p ły w a ją c a ze w schodu G ó ry B u k ow e czyli „kulisy* K a rp a t Zachodnich, m niej w ię cej między 18 a 21° dł. geogr. wsch. N a półnot od T atr są w yraziście zarysow ane Beskid W ysoki i Średni (do 1725 m), jeszcze lepiej na w schód od nich —• Beskid N iski) do 1001 m) i Bieszczady (do 1335m) u źródeł Sanu.
N a m apie Staszica w id ać dokładnie K arp a ty W schodnie z licznym i oznacze niam i szczytów, w tym n aw et wyższych od 2000 m (H o w e rla i d w ie gó ry Pietros — n ajw yższe punkty K a rp a t Lesistych i G ó r Kelim eńskich. N a 27° dł. geogr. wsch. p ra w id ło w o w y k a z a ł on w y ra ź n y skręt całego łuku K a rp a t ku zachodowi.
Staszic bad ał rów nież na całej rozciągłości K arp a ty Po łud n io w e (270 km), tr a f nie określił ich południow o-zachodnią granicę ,ale niezbyt dokładnie w y d z ielił k il ka w ysokich pasm ze szczytami typu alpejskiego o wysokościach ponad 2500 m. Stąd często spotykamy w literaturze geograficznej d ru gą nazw ę K a rp a t Po łud n io w y ch — A lp y Transylw ańskie. Zaznaczył też G ó ry F o garaskie (do 2543 m). K a r p a ty Połud niow e nieco „skrócił”, a ich wysokość zaniżył o 150— 200 m. S tw ie rd z ił je d nak, że p om iary b y ły tu prow adzone „na oko”. N a krańcach zachodnich zba d ał n ie w ielk i południkow y łańcuch G ó r Banackich. W e w nętrzu łuku karpackiego, między 22 a 24° dł. geogr. wsch., Staszic b a d a ł i dość dokładnie określił zarys k rain y g ó r skiej Apuseni, oddzielonej od K a rp a t Południow ych rzeką M aru szą. Stąd biorą po czątek lew e d op ływ y Cisy, a w śród nich też rzeki Keresz. N a jw y ż sz y punkt gór Bihorskich (1848 m) określił dość dokładnie, a niew ysokie g ó ry za ry sow a ł także na północno-w schód od G ór Bihorskich za 47° szer. geogr. płn. w dorzeczu rzeki S o- mes (w ęgierski Samosz) i w y k az ał zw iązek tych gór z odgałęzieniam i K a rp a t L esis ty c h U ja w n ił rów nież kotlinę śródgórską — W yżyn ę Siedm iogrodzką głębo k o p o ciętą górnym i dop ływ am i M aruszy, ale nieznacznie zm niejszył je j p ow ierzchnię i wysokość (na współczesnych m apach 500— 800 m). N a rozległym obszarze, ograni czonym łukiem K arpack im i środ k o w ym biegiem D u n aju ,Staszic w y d z ielił w ie le
1 Z a D u n ajem ,na południo-zachód od tej rzeki w id a ć na m apie odgałęzienie A lp , a w szczególności L a su W iedeńskiego.
jednostek orograficznych: nizinę u ujścia W agu , lew obrzeżną część K isalfóld (m ałej N izin y W ęgie rsk iej); n iew ielk ą w yżynę, którą o p ły w a D u n aj tw orząc p ra w ie kąt prosty; niew ysoki (100— 200 m), w ąsk i i długi liczący ponad 150 km bezleśny pas m iędzy połud nikow ym odcinkiem D u n aju a C isą — słynną w ęgiersk ą Pusztę; dużą część dorzecza Cisy, jej lewobrzeże, płaską, słabo p ofalo w an ą ró w ninę (wysokość 100— 130 m) — w ęgierski A lfó ld (W ie lk a N izina W ęgierska).
W e d łu g Staszica od brzegó w M orza B ałtyckiego aż do ujścia w W isłę P ilicy i W iep rza .zajm ując całą L itw ę aż do D n iep ru i p o W ołyń, rozciąga się nizinna r ó w nina. N a niej n a północ od 53° szer. geogr. płn. w y d zielił on na p ra w y m brzegu Noteci, na obszarze K ra jn y , n iew ysok ą (do 208 m) w yżynę — południow ą część P ojezierza Pom orskiego. N a p raw o brzeżu N iem na, na północ od Grodna, zbadał n iew ielkie wzniesienia (bez określenia ich wysokości), sięgające na północo-wscho dzie do W ilna, będącego częścią Pojezierza W ileńskiego. N a południe od „nizinnej ró w n in y ”, między 18 a 20° dł. geogr. wsch. Staszic zarysow ał w yżynę (M ałopolską — wschodnią część Sląsko-M ało polskiej), w granicach której na ogół w iern ie okre ślił kierunek, długość i wysokość G ó r Św iętokrzyskich (do 611 m).
N a W oły n iu , na południe od 51° szer. geogr. płn„ Staszic w y d z ielił jeszcze jedną w yżynę, „gdzie sobie ułożyły doliny B ug, dokładniej oba B u gi — zachodni i p o łu d niow y, Styr, H oryń, Słucz, T eterew ” ; później otrzym ała ona nazw ę W o ły ń s k o -P o - dolskiej. Staszic przedstaw ił p ra w id ło w o granicę północną W y ż y n y Podolskiej, lecz sądził że na wschodzie sięga ona do D n iep ru; obecnie w ydziela się tu W yżynę N a d dnieprzańską; na południe — Podole, do którego zaliczył także W yżyn ę B esarabską, rozciągającą się p raw ie do M orza Czarnego. N a południe B esara bii i w zdłuż M orza C zarnego do ujścia D n iep ru Staszic zarysow ał w y raźn ie płask ą nizinę — Z ach od nią część N izin y C zarnom orskiej. W ie lk a zabagnion a nizina n a północ od P od o la — to Polesie.
S tan isław Staszic, „ojciec geologii polsk iej” , stw orzył w ięc jednocześnie p o d w a liny współczesnej geografii fizycznej Polski. Przytłaczająca większość z 2200 jego p om iaró w w ysokości b y ła bardzo dokładna. D latego tę m apę, uk azu jącą rzeźbę Po lsk i i obszarów sąsiednich, można śm iało n azw ać hipsom etryczną i uw ażać za ogrom ne osiągnięcie naukowe. O S. Staszicu istnieje ogrom na ilość prac, ok. 900 t y t u łó w ’. 1
N a m arginesie przytoczonego tekstu o naszym w ie lk im uczonym trzeba zazna czyć, że jest on ch y ba najobszerniejszy z dotychczasowych zagranicznych ocen z te go zakresu .
W artościo w ym uzupełnieniem książki są liczne m ap y (około 50), na których zaznaczono trasy podróży najw ażniejszych o d k ry w ców . U ła t w ia ją ona w znacznej m ierze orientację i lepsze zrozumienie poruszonych problem ów . Poza tym je j treść urozm aicają w izeru n ki k ra jo b ra z ó w i portrety niektórych badaczy.
Spis literatury obejm uje 55 pozycji o gó ln yc h i 107 rozmieszczonych w ed łu g k o lejności poszczególnych rozdziałów.
W następnym w yd a n iu tej cennej p u blik a cji należałoby koniecznie u w zględ nić skorowidz nazw isk i w y k a z n azw geograficznych. N azw isk a m niej znanych ek s ploratorów , w p row ad zo n e po raz pierwszy, w in y być koniecznie p odaw an e a lfa b e tem łacińskim. Ich identyfikacja jest niezm iernie utrudniona ze w zględu na fone tyczną pisownię, którą posługu ją się radzieccy autorzy.
Rom an Karczmarczuk (W ro c ła w )
!["Survey of Polish Studies in Ancient History (1949-1952)", Iza Bieżuńska-Małowist, "Vestnik Drevnej Istorii", I, 1953 : [recenzja]]()