Narodowy Zasób Biblioteczny - doświadczenia dziesięciu lat

Renata Piejko

Narodowy Zasób Biblioteczny

-doświadczenia dziesięciu lat

RENATA P IE JK O

Narodowy Zasób Biblioteczny -

doświadczenia dziesięciu lat

Dość dokładnie jeszcze to pam iętam y. P o d koniec la t dziewięć­ dziesiątych opinią sp ołeczn ą w strząsn ęły inform acje o kilku zuchw ałych kradzieżach cennych książek przechow yw anych w naszy ch bibliotekach. K rótko przypom nę, że łu p em złodziei p a d ło kilka w yjątkow o cennych starodruków , m .in. De revolutionibus orbis caelestium K opernika, cenne inkunabuły z B iblioteki Jagiellońskiej oraz B iblioteki Sem inaryjnej w San­ dom ierzu. Pewne spustoszenia w śród zbiorów bibliotecznych poczy niła rów­ nież wielka powódź z la ta 1997 roku.

Początkowo wydawało się, że w ydarzenia te ułożą się w znaną, wielokrot­ nie pow ielaną sekwencję zdarzeń: w strząs, kilka utrzym an ych w sensacyjnej formie m ateriałów w gazetach i głównych wydaniach telewizyjnych progra­ mów informacyjnych, ogólnikowe stwierdzenia, „że coś trzeb a z tym zrobić”, kilka napuszonych wypowiedzi polityków, w których nad troską o zbiory góruje chęć politycznego w ykorzystania wydarzeń, niekiedy dochodzi do tego jeszcze kilka spektakularnych dymisji. Po czym wszystko w raca do stanu po­ przedniego. Tym razem okazało się jednak, że nie zawsze ten fatalistyczny schem at musi się sprawdzać. Skala w ydarzeń i w strząs były n a tyle duże, że władze postanow iły zareagować, potrzebę zm ian rozumieli również kierownicy wszystkich większych bibliotek w Polsce. W licznych naradach i dyskusjach, w których obok władz głos zabierali również przedstawiciele największych i najbardziej szacownych bibliotek, pojaw iła się idea, by w posiadanych zbiorach wyodrębnić obiekty o wyjątkowej wartości i te otoczyć szczególną opieką, która obejm owałaby zarówno troskę o ich sta n fizyczny, jak i d o d a t­ kowe rygory dotyczące przechowywania i udostępniania. W yodrębnione w ten

sposób zbiory objęto wspólnym term inem : Narodowy Zasób Biblioteczny (NZB). O d samego początk u pojaw iły się trudności z precyzyjnym zdefinio­ waniem kryteriów, n a m ocy którycli będzie m ożna określone obiekty zali­ czyć do Narodowego Zasobu. Kolejne p rojekty były albo za bardzo ogólne, albo, przeciwnie, zbyt szczegółowe i wówczas nie obejm owały swoim zasię­ giem wielu obiektów rzeczywiście cennych i wyjątkowych. Biblioteki, które program em ty m objęto, są, gdy chodzi o charakter przechowywanych zbio­ rów, bardzo zróżnicowane, co wynika z ich odm iennej historii, tradycji, lo­ kalnej specyfiki itp., oznacza to w praktyce, że takie określenia, jak: „cenny”, „unikalny”, „ważny dla narodowego dziedzictwa” bywały bardzo różnie od­ czytywane i rozumiane. Być może stworzenie takiego uniwersalnego system u kryteriów, który obejm owałby owe wszystkie różnice i odmienności, jest nie­ możliwe. W praktyce przyjęto milczące założenie, że o zawartości Narodowego Zasobu Bibliotecznego decydować będą kierownicy poszczególnych bibliotek.

Szybko też idei tej nad an o pew ien k s z ta łt praw ny w postaci określonych ustaw i rozporządzeń. Pozwolę sobie przytoczyć najw ażniejsze p un k ty tych aktów praw nych.

1. Zbiory bibliotek m ające w yjątkow ą w artość i znaczenie dla dziedzic­ tw a narodow ego stanow ią, w całości lub części, narodow y zasób biblio­ teczny.

2. N arodow y zasób biblioteczny pod lega szczególnej ochronie.

3. M inister w łaściw y do spraw k u ltu ry i ochrony dziedzictw a narodo­ wego, w porozum ieniu z w łaściw y m inistram i, u stali, w drodze roz­ porządzenia, wykaz bibliotek, któ rych zbiory tw orzą narodow y zasób biblioteczny, określi organizację tego zasobu oraz zasady i zakres jego szczególnej ochrony.

[Art. 16 U staw y o bibliotekach z dnia 27 czerwca 1997 roku].

R ozporządzenie, o k tó ry m m owa w punkcie 3 a rty k u łu 6 U staw y o bi­ bliotekach, w ydane d o kładnie 10 lat tem u, 24 listo p ad a 1998 roku, m iało dać p o czątek pracom nad N arodow ym Zasobem Bibliotecznym .

W paragrafie 2 R ozporządzenia ta k ujęto sposób organizacji zasobu: 1) op ty m aln e w arunki grom adzenia oraz zachow ania podstawowego

zbioru publikow anych i rękopiśm iennych dokum entów bibliotecznych wytw orzonych przez Polaków lub dotyczących Polski, przechowywa­ nych w bibliotekach polskich, oraz dokum entacji o polonikach prze­ chowywanych w bibliotekach zagranicznych,

2) prow adzenie pełnej d okum entacji zasobu,

3) prow adzenie i upow szechnianie system u inform acji o zbiorach zasobu, 4) szczególną ochronę i konserw ację m ateriałów bibliotecznych wchodzą­

P a rag ra f 5 n a to m ia st precyzuje, że ochrona zasobu polegać m a na: 1) sporządzeniu plan u ochrony zasobów,

2) zabezpieczeniu przed zniszczeniem w schronach, budow lach ochron­ nych w obrębie jedn o stk i organizacyjnej oraz n a zorganizow aniu od­ powiedniej ochrony,

3) ograniczeniu u d o stęp nian ia zasobu w yłącznie do celów naukow ych i ekspozycyjnych innym bibliotekom lub in stytucjom zapew niającym właściwe w arunki icli zabezpieczenia,

4) utrw alan iu zasobu n a innych nośnikach.

Załącznik do R ozporządzenia zaw iera listę 55 bibliotek, których zbiory zostały częściowo lub w całości zaliczone do Narodowego Zasobu Biblio­ tecznego.

W pisanie danej biblioteki n a listę uczestniczących w NZB jest dowodem doceniania w artości jej zbiorów, n a k ła d a jed n a k n a nią konkretne zadania i obowiązki zw iązane z ochroną i opracow aniem oraz tro sk ą o s ta n tego zbioru. Nie jest to łatw e wobec b rak u definicji N arodowego Zasobu Biblio­ tecznego, regulacji dotyczących kwestii wskaźników, stan d ard ó w oraz za­ pew nienia środków finansowych n a realizację tych zadań.

Łatwo zauważyć, że ustaw odaw cy pom inęli kłopotliw y problem k ryte­ riów, że koncepcja NZB, k tó ra w yłania się z tych postanow ień, jest dość ogólnikowa, że nie m a też tu ta j mowy o środkach finansowych um ożliw iają­ cych realizację zadań, jed nak sam o pojaw ienie się tych aktów praw nych było w ydarzeniem dość ważnym, oznaczało bowiem, że idea NZB szczęśliwie, przynajm niej w jednym punkcie, p rze łam a ła ów fatalny schem at, o którym pisałam n a początku. Dzięki tem u idea chronienia cennych dla narodowego dziedzictwa zbiorów nie u to n ęła w obezw ładniającym wielosłowiu uchwał, podniosłych rezolucji i szlachetnych apeli, a s ta ła się czymś konkretnym , od tego m om entu kierownictwo każdej z o bjęty cli tym program em bibliotek m usiało problem te n jakoś rozwiązać. Nie m ożna było od niego uciec.

Oczywiście, zdaję sobie spraw ę, że uchwalenie praw a, choć ważne, to przecież nie przesądza o sukcesie jakiejś inicjatywy. Dośw iadczenie wskazu­ je bowiem, że u nas ciągle jeszcze wiele urzędow ych rozporządzeń i p o sta ­ nowień w zetknięciu z określonym i realiam i nie spraw dza się.

D latego zad ałam sobie pytanie, ja k po dziesięciu lata ch od w ydania tych postanow ień w p raktyce w ygląda realizacja program u: „Narodowy Zasób Biblioteczny”. Dziesięć la t - m yślałam - to okres w ystarczająco długi, by podsum ow ać doświadczenia, pochwalić się ew entualnym i osiągnięciam i, przyznać do niepowodzeń, sform ułować, niechby naw et bardzo ogólnikowe, wnioski n a przyszłość. Bo przecież - to dalszy ciąg mego rozum ow ania - idea Narodowego Zasobu B ibliotecznego jest wartościow a i byłoby niedo­ brze, gdyby te w szystkie rozporządzenia p o zo stały tylko n a papierze.

W lutym 2008 roku opracow ałam i rozesłałam do wszystkich 55 bibliotek objętych program em ankietę, której p y tan ia dotyczyły aktualnego stan u prac n ad zasobem . N a prośbę o w ypełnienie ankiety odpowiedziało 38 bibliotek, czyli około 69%, co już należy uznać za pewien, um iarkowany sukces.

A nk ieta zaw ierała 12 p y tań pogrupow anych tem atycznie w cztery części. Część I do ty czy ła zakresu zbiorów danej biblioteki w N arodow ym Za­ sobie Bibliotecznym . Z nalazły się tu p y ta n ia o wielkość zbiorów biblioteki, procentow y udział w tych zbiorach dokum entów zaliczonych do NZB, kry­ te ria zaliczania zbiorów do NZB oraz pow ołanie komisji wew nątrzbiblio- tecznej do opracow ania sposobów klasyfikacji.

Część II poświęcono problem atyce przecłiowyw ania i ochrony zbiorów zaliczonych do NZB. Z nalazły się tu p y ta n ia o zabezpieczenia pomieszczeń, w których przechow yw any je s t NZB, zakres d o stęp u pracowników bibliote­ ki do tego pom ieszczenia, p lan ochrony NZB oraz o formy ew entualnej di­ gitalizacji zbiorów NZB.

Część III d o ty czy ła u d o stęp n ian ia zasobu w bibliotece i w ypożyczania do innych bibliotek.

W reszcie p u n k t IV daw ał osobie w ypełniającej ankietę możliwość d o d a t­ kowego skom entow ania sy tu acji NZB w jej bibliotece.

Je d n a z bibliotek n a d e sła ła zam iast ankiety k ró tk ą inform ację, że poza dodatkow ym zabezpieczeniem b udynku, a zw łaszcza m agazynu biblioteki, żadne inne prace nie zostały po d jęte. Spośród p ozostałych 37 bibliotek, k tó re odpow iedziały n a ankietę, tylko w dwóch zaklasyfikowano całość zbiorów do N arodowego Zasobu Bibliotecznego (M uzeum - Zam ek w Łań­ cucie i Z akład N arodow y im. Ossolińskich), w pozostałych zastosowano różne specjalne k ry te ria klasyfikowania, przy czym 6 bibliotek oceniło, że NZB obejm uje 30-50% zbiorów, w 5 bibliotekach je s t te n udział m niejszy niż 10%, a w 24 szacuje się go n a 10-29%. Spośród bibliotek, których zbiory liczą do 100 000 jedno stek, 5 oceniło udział NZB w tych zbiorach na 10-29%, a 1 n a p o n ad 50%. W bibliotekach o zbiorach liczących od 100 000 do 500 000 jed n o stek 7 szacuje zbiory NZB n a 10-29%, 1 - 30-50% i 1 - p o n ad 50% całości księgozbioru. W większych bibliotekach, o zbiorach li­ czących od 500 000 do 1 000 000 jed n o stek 1 ocenia ilość NZB n a 30-50%, 3 n a 10-29%, 2 n a poniżej 10%, wreszcie 1 szacuje NZB n a poniżej 2% zbio­ rów. W bibliotekach najw iększych, o zbiorach liczących pon ad 1 000 000 jed n o stek 4 szacują 30-50% zaw artości NZB, 7 ocenia zaw artość NZB na 10-29%, 1 n a m niej niż 1%. Je d n a biblioteka ocenia wielkość zbiorów n a po­ niżej 10 000 jed n o stek, w ty m mniej niż 10% NZB. W dwóch ankietach nie p o d an o procentow ej ilości NZB w zbiorach biblioteki, m ożna przypuszczać, że niezbyt zaaw ansow ane prace n a d NZB w tych bibliotekach uniem ożliwi­ ły tak ie szacunki.

W siedm iu bibliotekach powołano specjalną komisję do opracow ania spo­ sobów klasyfikacji i do w yodrębniania zbiorów zaklasyfikowanych do NZB, w pozostałych 30 tak a kom isja nie pow stała, jednakże we wszystkich biblio­ tekach, które zaklasyfikowały niecałe zbiory do NZB, zastosowano specjalne kryteria klasyfikowania. K ryteria te są bardzo zróżnicowane, co dobitnie po­ kazuje słabość rozwiązań praw nych w tym zakresie. J a k ju ż wspom niano, ani U stawa o bibliotekach ani Rozporządzenie w sprawie zasobu narodowe­ go kryteriów tych nie precyzują. Zapewne z tego pow odu niektóre biblioteki pom inęły ten p u n k t ankiety w całości lub w ypełniły go częściowo, p odając na przykład tylko kryteria czasowe lub tem atyczne. N iektóre odpowiedzi są bardzo krótkie, np. kryterium czasowe: XIX wiek; inne rozbudowane, wymie­ niające szczegółowe kryteria klasyfikacji. W szystkie kryteria (czasowe, teryto­ rialne, tem atyczne i „inne") uwzględniło 9 bibliotek, tylko kryterium czasowe - 5, tylko kryterium „inne” - 2, a wyłącznie kryterium teryto rialn e - 1 (Bi­ blioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie), zachodzi tu jed n ak pew na nieścisłość, ponieważ osoba w ypełniająca ankietę w pisała przy kryterium terytorialnym następujące sformułowanie: „zbiory specjalne, tj. pergaminy, rękopisy, starodruki, kartografia, grafika - w całości + niektóre serie wy­ dawnicze z XIX wieku”, należy chyba zatem przyjąć, że żad na biblioteka nie zastosowała w swojej klasyfikacji zbiorów do NZB tylko kryterium tery torial­ nego, ta k jak ani jed n a biblioteka nie ograniczyła swojej selekcji wyłącznie do kryterium tem atycznego. K ryterium mieszane zastosowało 17 bibliotek, przy czym kryterium czasowe, tem atyczne i „inne” - 4 biblioteki; czasowe i „inne” - 2; czasowe i tem atyczne - 3; czasowe, tery to rialn e i tem atyczne - 1 (Wo­ jewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. C. N orw ida w Zielonej Górze); czasowe, terytorialne i „inne” - 4; czasowe i terytorialne - 2 oraz tery to ­ rialne i „inne” - 1 (Biblioteka Śląska). Trzy biblioteki pom inęły te n pu n k t w całości. O pewnej bezradności bibliotek ze sprecyzowaniem kryteriów kla­ syfikacji zbiorów do Narodowego Zasobu Bibliotecznego świadczyć m ogą no­ ta tk i z 2 bibliotek, które zastosowały tylko k ryterium „inne”, a więc kategorię najm niej konkretną, w której m ożna ująć różne w ydaw nictwa i dokumenty. I tak , Biblioteka N arodowa w ym ieniła „wszystkie zbiory archiwalne, polonika zagraniczne, zbiory specjalne”, a M uzeum - Zam ek w Łańcucie „zbiory z pro­ weniencją dawnych właścicieli Biblioteki (Lubom irskich i Potockich)”.

W śród kryteriów czasowych najczęściej p o jaw iła się cezura: do 1945 roku (7 razy), następnie: do X IX wieku w łącznie (6), do 1948 (3, w ty m jedno zastrzeżenie, że chodzi o cenne polonika zagraniczne), do 1800 (3), do 1950 (2), wreszcie jed en raz (w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu) ograni­ czenie do 1939 roku (tzw. daw ny zasób biblioteki oraz atlasy i m apy).

K ryterium tery to rialn e pojaw iło się tylko w 12 ankietach. W ym ieniano druki regionalne z rejonu d ziałan ia danej biblioteki.

K ry teriu m tem aty czn e p o d an o w 11 ankietach, we wszystkich wspo­ m niano, że chodzi o do kum enty zw iązane z profilem zbiorów danej bibliote­ ki. Osiem razy p o jaw iła się a d n o ta c ja o polonikach: wszelkich (5), do roku

1945 (1 - W ojew ódzka i M iejska B iblioteka P ubliczna im. W . Bełzy w Byd­ goszczy), zagranicznych (2), z la t 1801-1850 (1 - BU we W rocław iu).

Najwięcej inform acji o zasobie narodow ym pojaw iło się w kryterium „inne”: w ym ieniano sta re druki (14), rękopisy (12), in k u n ab u ły (3), zbiory specjalne w całości (4) lub poszczególne elem enty sk ład ające się n a zbiory specjalne, n a p rzy k ład kartografia, ikonografia, plany... (14), pergam iny (1 - B iblioteka N aukow a PAU i PAN w K rakowie), dzieła o cennej prowe­ niencji, opraw ie, druki bibliofilskie (3), egzem plarze unikatowe (2) i dzieła o szczególnej w artości artystycznej i naukowej (2), egzem plarze zawie­ rające proweniencje, dedykacje, autog rafy (3), pam iętniki i księgi handlo­ we fabryk i zakładów (1 - B iblioteka G łów na Szkoły Głównej Handlowej w W arszawie), d o kum entację b a d a ń (1 - B iblioteka G łów na Politechniki W rocław skiej) oraz katalogi w ystaw i aukcyjne (1 - M uzeum Narodowe w W arszawie).

Kilka bibliotek zaliczyło do NZB cenne kolekcje i spuścizny (14), niektó­ re w ym ieniały je: kolekcja A rchiw um Em igracji (UM K T oruń), księgozbiór K aiser - W ilhelm - B ibliothek (BU UAM ), kolekcja rysunków ze sztam bu­ cha Turnów (W ojewódzka i M iejska B iblioteka P ubliczna im. C. N orwida w Zielonej Górze; t a sam a biblioteka zaliczyła do NZB kolekcję rękopisów z archiw um H erm inii Reuss, drugiej żony W ilhelm a II).

W punkcie dotyczącym przechow yw ania i ochrony zasobu narodowego tylko je d n a biblioteka (W ojew ódzka i M iejska B iblioteka P ubliczna im. Jo ­ sepha C o n rad a Korzeniowskiego w G dańsku) p o d ała, że nie digitałizuje swojego zasobu, w pozostały ch 36 p o d jęto lub podejm ie się tego ty p u prace, a w 22 tak że z utrw alan iem zasobu n a m ikrofilm ach i/lu b innych noś­ nikach. 22 biblioteki prow adzą digitalizację we w łasnym zakresie, 15 zle­ ciło lub zam ierza zlecić tę pracę wykonawcy spoza biblioteki, przy czym 4 biblioteki zastosow ały obie te możliwości, lecz tylko 11 korzysta lub sko­ rz y sta z d o tacji ze środków Kom isji Europejskiej n a te n cel. Je d n a bi­ blioteka (BUW ) uzależnia zlecenie digitalizacji wykonawcy spoza biblioteki w łaśnie od o trz y m an ia wnioskowanej dotacji.

W 20 bibliotekach zbiór zaklasyfikowany do NZB je s t specjalnie chronio­ ny, w osobnym pom ieszczeniu zabezpieczonym hasłem dostępu, z 3 nade­ szła odpow iedź, że zbiór je s t zabezpieczony, lecz z dodatkow ą inform acją, że nie zastosow ano haseł dostępu , n a to m ia st 14 bibliotek odpow iedziało na to p ytan ie negatyw nie, 2 z nich podały, że d ziałan ia tak ie są zaplanowane.

W zdecydowanej większości bibliotek (29) dostęp do zasobu m a ją wy­ łącznie w ybrane osoby, w 6 wszyscy pracow nicy m agazynu, a w 2 wszyscy

pracow nicy biblioteki, przy czym je d n a odpow iedź zaw iera adnotację, że bi­ blioteka z a tru d n ia tylko 1 osobę (M uzeum T eatraln e w W arszawie). Z atem osoba w y pełn iająca ankietę m ogłaby um ieścić siebie w każdej odpowiedzi, bowiem t a je d n a osoba za tru d n io n a w bibliotece jest przecież zarazem osobą w yznaczoną oraz pracow nikiem m agazynu.

Specjalny plan ochrony NZB p o siad a 21 bibliotek, w 12 tak i p lan nie został opracowany, a w 4 trw a ją prace n a d jego przygotow aniem .

W punkcie dotyczącym ud o stęp n ian ia zasobu uzyskano inform ację, że w 21 bibliotekach zbiory NZB ujęto w katalogu ogólnym. W 6 bibliotekach zbiory te ujęte są w katalogu specjalistycznym , jako osobna kolekcja, a 1 0 bi­ bliotek poinformowało, że zbiory NZB wykazane są zarów no w katalogu ogólnym, jak i w katalogach specjalistycznych. W 14 bibliotekach udostępnia się zbiory z NZB w C zytelni Ogólnej, w pozostałych bibliotekach stosuje się inne rozwiązania. Najczęściej jest to udostępnianie w C zytelni Zbiorów Spe­ cjalnych - 23 (przy czym 6 z nich udo stęp n ia również w C zytelni Ogólnej), p o n adto udostępnianie w m agazynie - 1 (M uzeum Narodowe w W arszawie), w O środku Inform acji Naukowej - 2, tylko n a specjalnych zasadach - 2. Jed n a biblioteka (Biblioteka C en traln a Polskiego Związku Niewidomych w W arszawie) dokum entów z NZB nie udostępnia.

Zdecydowana większość bibliotek (30) u d o stępn ia zbiory NZB innym bi­ bliotekom tylko do celów naukow ych i ekspozycyjnych, 7 bibliotek swoich zbiorów NZB innym bibliotekom nie u d o stęp n ia wcale.

O sta tn i p u n k t ankiety w ypełniło 11 bibliotek. N a problem y finansowe i lokalowe zwróciło uwagę 5 bibliotek, b rak definicji N arodowego Zasobu Bibliotecznego i kryteriów klasyfikacji - 2. W ydział Filozofii i Socjologii UW czeka n a budowę nowego gm achu dla biblioteki, M uzeum - Zam ek w Łańcucie inform uje, że p osiad a praw o pierw okupu książek, czasopism , muzykaliów, grafiki i rękopisów n a aukcjach antykw arycznych. B iblioteka Uniwersytecka w Łodzi po d eszła do problem u N arodowego Zasobu Bi­ bliotecznego w te n sposób, że w ytypow ała 2 0 0 0 najcenniejszych obiektów podlegających bezwzględnej ew akuacji zgodnie z planem ochrony zbiorów na w ypadek szczególnych zagrożeń. D alsze prace uzależnia od ogólno­ polskich w ytycznych komisji do spraw NZB przy M inisterstw ie K u ltu ry i Dziedzictwa Narodowego. W ojew ódzka B iblioteka P u b liczn a zakończyła w 2007 roku prace rem ontow o-budow lane nowej siedziby, w której zapew ­ niono zbiorom , również ty m zaliczonym do NZB, właściwe w arunki w odpo­ wiednio wyposażonych, klim atyzow anych i m onitorow anych m agazynach. Obecnie trw a ją prace rem ontow e w Z am ku O strogskich w W arszawie, gdzie mieści się B iblioteka i Fonoteka Tow arzystw a im. Fryderyka C hopina.

Niełatwo podsum ow ać wyniki tej ankiety. Niezależnie od szczegółowych ocen, które w konkretnych przypadkach zawsze będą rozbieżne, jedno jest

pewne: idea utw orzenia N arodowego Zasobu nie okazała się efem erydą; z większym lub m niejszym skutkiem w większości interesujących nas biblio­ tek p o d jęto jakieś d ziałania, niekiedy - i to niepokoi szczególnie - były to d ziałan ia doraźne i dość powierzchowne, ale znacznie częściej systemowe, trw ałe. Pojęcie N arodow y Zasób Biblioteczny n a trw ałe weszło do większo­ ści bibliotek i - p ro je k tu ją c pew ne elem entarne założenia strategiczne na przyszłość - m uszą uwzględnić je wszyscy odpow iedzialni kierownicy obję­ ty ch ty m program em placówek.

Spróbujm y najb ardziej widoczne efekty tych d ziałań ująć w kilku punk­ tach.

1. Zwrócono uwagę n a różne dodatkow e form y zabezpieczeń od budow­ lanych: m ocniejsze drzw i, kraty, przez m echaniczne: nowe zamki, aż do skomplikowanych, niekiedy b ardzo kosztownych, zabezpieczeń elektronicz­ nych: czujniki przeciw pożarowe, kamery, szyfrowane zamki, z ograniczoną i ściśle określoną liczbą pracowników, k tórzy m ogą sw obodnie poruszać się po określonych strefach biblioteki.

2. M inisterstw o K u ltu ry i D ziedzictw a Narodowego wespół z B iblioteką N arodow ą organizuje cyklicznie w Szkole A spirantów Państwowej Straży Pożarnej w Krakowie szkolenia z zakresu ochrony i ratow an ia zagrożonych dó b r kultury. B iorą w nich udział tak że przedstaw iciele K om endy Policji w Krakowie. N a szkoleniach p rzedstaw iane są najnow sze rozw iązania praw ne z zakresu ochrony zbiorów bibliotecznych i archiw alnych oraz pre­ zentow ane najnow ocześniejsze system y przeciw pożarow e i wczesnego ostrze­ g ania o zagrożeniu pożarow ym .

3. W roku 2000 rozpoczęto w drażanie wieloletniego program u rządo­ wego K w aśny papier. R atow anie w skali m asow ej zagrożonych polskich

zasobów bibliotecznych i archiwalnych (h ttp ://w w w .b n .o rg .p l/in n e /w p r/

kw asny.htm l).

4. T rw ają b ardzo intensyw ne prace n ad opracow aniem katalogów elek­ tronicznych, zastępujących tra d y c y jn e katalogi kartkowe. Zamieszczanie tych katalogów n a stro n ach dom owych bibliotek d a je otw arty dla każdego d o stęp do nich, a zatem do inform acji o posiadanych przez d a n ą bi­ bliotekę dokum entów zaliczanych do Narodowego Zasobu Bibliotecznego. B ardzo po m o cn a w tych pracach okazała się F u ndacja M ellona, dzięki której w kilku bibliotekach sfinansow ano zakup, w yposażenie i użytkow anie nowych technologii kom puterow ych, co um ożliw iło w prowadzenie w nich zintegrow anego system u bibliotecznego V TLS, stw orzono konsorcjum bi­ bliotek i pracow ano n a d stw orzeniem centralnego elektronicznego katalogu NUKAT.

5. D ig italizacja zbiorów. To bardzo efektyw ny sposób zabezpieczania najcenniejszych obiektów i - ja k się w ydaje - najbard ziej „przyszłościowy”,

tym bardziej że w kolejnych ośrodkach p o w sta ją biblioteki cyfrowe, które um ożliw iają dostęp do elektronicznych wersji najcenniejszych dokum entów . D ziałania te z pew nością zyskały n a dynam ice po pow staniu polskiej p la t­ formy dL ibra, z której korzysta ju ż większość bibliotek.

6. Opracow anie specjalnych p ro ced u r dotyczących u d o stęp n ian ia zbio­ rów zakwalifikowanych do NZB. Nie m a tu co p raw da jednolitych, po­ wszechnie obow iązujących reguł, ale wszędzie w isto tn y sposób zaostrzono rygory udostępniania.

W szystko to pozw ala dziesięcioletnie dośw iadczenia zw iązane z istnie­ niem NZB podsum ow ać z b ardzo um iarkow anym , ale jed n a k optym izm em . Oczywiście nie znaczy to, że nie w idać braków , uchybień i nie m ożna sfor­ mułować kilku p o stu latów n a najb liższą przyszłość.

1. D odatkow e środki finansowe. W szystkie podejm ow ane prace zw iąza­ ne z program em NZB są bardzo kosztow ne i nie m a w zasadzie biblioteki, k tó ra m ogłaby je pokryć ze swego budżetu. W dotychczasow ych pracach w ykorzystano już środki przyznane przez Fundację n a Rzecz N auki Pol­ skiej. Dzięki nim w niektórych bibliotekach zm odernizow ano magazyny, wprowadzono elektroniczny system zabezpieczeń, nowoczesne u rządzenia przeciwpożarowe itp. Pew ne nadzieje n a otrzym anie dodatkow ych środków m ożna wiązać z program am i M inisterstw a K ultury, n a przy k ład pro gra­ m em Dziedzictwo kulturowe, a tak że pozyskanie środków z finansowanych przez Unię E urop ejsk ą program ów K ultura 2007-2013, eC on tent Plus 2008 lub Ternpus I V 2008-2013. W arto jed n a k z naciskiem podkreślić, że środki te powinny być przyznaw ane indyw idualnie, n a precyzyjnie określony cel, np. konserwację jakiegoś wyjątkowego d ru k u lub zespołu druków, digitali­ zację, dodatkow e zabezpieczenie zw artych kolekcji itp. K ażdorazow o d o ta ­ cje takie powinny być dokładnie rozliczone. Słowem, należy przyglądać się każdej wydanej n a te n cel złotówce.

2. K oordynacja d ziałań i w szechstronna w spółpraca w szystkich objętych program em NZB bibliotek. Z adania i problem y w ynikające z realizacji tego program u są ta k różnorodne i często ta k skomplikowane, że tego ro d zaju w spółpraca jest konieczna. Pozw ala o n a nie tylko w ym ieniać dośw iadcze­ nia, ale również rozstrzygać wątpliwości dotyczące kwalifikacji poszczegól­ nych grup książek i dokum entów do NZB. Je st to ty m ważniejsze, że ciągle b rak precyzyjnych kryteriów , n a m ocy których autom aty cznie m ożna by przesądzić o przynależności określonych obiektów do NZB. I choć wszyscy uczestnicy ankiety podkreślali, że b rak owych kryteriów i przejrzystej defi­ nicji pojęcia „zasób narodow y” jest je d n ą z najw iększych trudności, z jak ą m uszą się borykać, to przecież nie należy się spodziewać, że w najbliższym czasie takie precyzyjne k ry teria i - idące w ślad za nim i - rozw iązania praw ne zostaną opracowane. Być może - pow tórzę tu już myśl raz sform u­

łowaną - opracow anie tak ich definicji nie jest w ogóle możliwe. W tej sytu a­ cji ogrom ną rolę odgryw ają: w iedza biblioteczna, intuicja i - jak zwykle - zdrowy rozsądek oraz - to bardzo ważne - w ym iana doświadczeń i wspólne podejm ow anie określonych działań. Służyć tem u w inny organizowane okre­ sowo spotkania, sem inaria, w arsztaty. Tylko w te n sposób - ja k się w ydaje - m ożna wypracować wspólne sta n d a rd y 1.

3. J a k ju ż w spom niałam , wyjątkow o efektyw ną form ą zabezpieczania cennych dokum entów je s t dig italizacja i tw orzenie bibliotek cyfrowych. Dla­ tego w dalszych p racach n a d NZB należy kłaść nacisk n a te w łaśnie formy i d la ich intensyfikacji pozyskiw ać dodatkow e środki finansowe.

Tak, w pew nym skrócie i nieuniknionym uproszczeniu, w ygląda sta n p rac n a d N arodow ym Zasobem Bibliotecznym , k tóry w yłonił się z przepro­ wadzonej przeze m nie ankiety. To praw da, nie jest on szczególnie im ponu­ jący, ale też nie m a powodów do tonów alarm istycznych. Leżąca u podstaw tego p rogram u idea, by przechowyw ane w naszych najw iększych i najw aż­ niejszych bibliotekach skarby otoczyć szczególną ochroną, zasługuje jak n ajbard ziej n a uznanie i - ja k się w ydaje - dziś nie trz e b a nikogo przekony­ wać co do sensowności i celowości podejm ow anych w imię tej idei działań. I fakt te n - a piszę to bez ironii - je st jed nym z większych osiągnięć dziesię­ cioletnich p rac n ad NZB. Rzecz w tym , by działan ia te nie ograniczyły się do jakiejś biurokratycznej rutyny, by - czekając n a rozporządzenia i defini­ cje - nie robić nic. Słowem, nie wolno dopuścić do sytuacji, że któregoś dnia obudzi nas w iadom ość, iż gdzieś zginęły bezcenne książki, a wówczas rozleg­ nie się oburzony chór głosów, że „to skandal”, „że trz e b a coś z tym zrobić”, „że nie wolno trw onić d orobku wielu pokoleń” itd . I c a ła h istoria pow tórzy się od nowa. N arodow y Zasób Biblioteczny, z chwilą gdy go powołaliśm y do życia, naw et w ta k b ardzo niedoskonałej i mgławicowej formule, w ym aga ciągłych prac, s ta ra ń i troski.

A k ty p raw ne d o ty czą ce N a ro d o w eg o Z asobu B ib lio te c z n e g o

U staw a z dnia 27 czerwca 1997 roku o bibliotekach (Dz.U. nr 85, poz. 539). U staw a z d n ia 22 sierpn ia 1997 roku o ochronie osób i m ienia (Dz.U. n r 114,

poz. 740 ze zm .).

Z arządzenie N r 1 M inistrów: K u ltu ry i Sztuki, N auki, Szkolnictwa Wyższe­ go i Techniki oraz S ek retarza Naukowego Polskiej Akadem ii N auk z dnia

1 E. Stachowska-M usiał, N arodowy Zasób B iblioteczny - koncepcja a realizacja, „Biblio­ tekarz” 2, 2008, s. 6.

26 kw ietnia 1979 roku w spraw ie u stalen ia zasad i plan u specjalizacji zbiorów m ateriałów bibliotecznych oraz w yznaczania bibliotek central­ nych i określenia ich zad ań (Dz.Urz. M KiS n r 3, poz. 15 z d nia 2 sierp­ nia 1979 roku).

Rozporządzenie M in istra K u ltu ry i Sztuki z d n ia 24 listo p ad a 1998 roku w spraw ie u stalen ia wykazu bibliotek, których zbiory tw orzą narodow y zasób biblioteczny, określenia organizacji tego zasobu oraz zasad i zakre­ su jego szczególnej ochrony (Dz.U. n r 146, poz. 955 z d n ia 7 gru d n ia 1998 roku).

Rozporządzenie M inistra K u ltu ry i D ziedzictw a Narodowego z d n ia 5 listo­ p ad a 1999 roku w spraw ie ewidencji m ateriałów bibliotecznych (Dz.U. nr 93, poz. 1077 i z 2001 roku n r 74, poz. 793).

Ustawa o ochronie dóbr kultury i o muzeach z dnia 15 lutego 1962 roku (Dz.U. z 1999roku n r 98, poz. 1150 i z 2000 roku nr 120, poz. 1268).

N orm a P N -IS O 11799 z d nia 23 czerwca 2006 roku, „Inform acja i dokum en­ ta c ja - w ym agania dotyczące warunków przechow yw ania m ateriałów a r­ chiwalnych i bibliotecznych”.

created a new situation in which adult readers turned to comic books. Moreover, comic books became a subject of interests for academics beyond those who were professionally involved in documenting and understanding popular culture, i.e. for methodologists of history, modern culture anthropologists, researchers in literature and art historians. Today’s status of comic books in literature is pronouncedly higher than th at of several years ago. For it is not only the artistic level that has been much developed and improved, but also the thematic range of subject to be tack­ led by this form of literature. Additionally, the context within comics have been functioning in the space of modern discourse has also changed.

A particular type of comics is the one th at presents historical contents. Works of brilliant artists from different cultures such as, for example, Hiroshima 1945 Bare­

foot Gen by Nakazawa Keij, Art Spiegelman’s Maws, or Achtung Zelig\ by Krzysz­

tof Gawronkiewicz and Krystian Rosenberg have become available on the Polish publishing market and have been widely reviewed and discussed academically. In the present article these comic books or graphic novels are interpreted as different types of maze: the Cretean maze, mystery-maze and maze-rhizome.

R enata Piejko

N ational Library Stock - ten years o f experience

November 24th, 2008 marks the tenth anniversary of the issuing of the regulation defining the National Library Stock Creation and the rules governing its preserva­ tion along with the list of libraries to be included in the scheme. The inclusion of a library in the list of participating libraries is a proof of the appreciation of the importance of the collections of a particular library on the one hand, but imposes additional tasks related to the preservation and the processing of the resources and the care of its preservation on the other. It should be noticed at this juncture that unfortunately no unambiguous definition of the National Library Stock has been provided yet and, likewise there are no proper indication of financial resources to be assigned in support of these additional tasks imposed on the selected libraries. Things as they are, however, make the scope and the pace of work in individual libraries particularly dependent on their individual capabilities and worked out criteria to be applied.

Zdzisław G ęb ołyś

Teamwork in G erm an academ ic libraries

The article discusses the method of team organization of work (teamwork) employed in German university and academic libraries. The starting point for the discussion is the description of the shortcomings of the ubiquitous functional organizational model used in academic libraries. This model features numerous flaws, particularly noticeable in the decision making process carried out at the hierarchical level. The solution enabling elimination or, at least limiting the adverse shortcomings ham­ pering the development of any library, can be the concept of work organization of teamwork. This method aligns employee mindsets towards a specific business purpose (goals and tasks to be fulfilled) and employs abilities and skills of indi­ vidual members of teams to a higher degree than before. The teamwork concept,