A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA I.ITTERARIA 28, 1990 _________________
V i e s l a u a Wożniak
MYŚL SCJENTYSTYCZNAW ŚWIATOPOGLĄDZIE ANTONIEGO CZECHOWA
P y t a n i u o m i e j s c e s c j e n t y z m u w f o r m o w a n i u p o s t a w y C z e e h o - w a - a r t y a t y n i a j e s t n o w e . D o k o n u j ą c r e k o n e s a n s u b a d a w c z e g o możemy s t w i e r d z i ć , ż e p r o b l e m t e n n i e z a n i k a w ś w i a d o m o ś c i b a d a c z y s p u ś c i z n y p i s a r z a . O b e c n y w a n a l i z a c h h i s t o r y c z n o - p o - r ó w n a w c z y c h r z a d z i e j b ywa fo r m u ł o w a n y j a w n i e w d ą ż e n i u do kon-s t r u k t y w n e j w y p o w i e d z i . P o w s z e c h n i e - je d n a k k o n s t a t u j e s i ę f a k t w y s t ę p o w a n i a w m y ś l e n i u C ze c h o w a o l i t e r a t u r z e e l e m e n t ó w i n -s p i r o w a n y c h -s c j e n t y z m e m . N i e d o o k r e ś l o n ą p o s t a ć p r z y b i e r a t o z a g a d n i e n i e , gd y mowa o o d b i c i u v»ątku s c j e n t y a t y c z n e g o w p r a -k t y c e l i t e r a c -k i e j a u t o r a " S a l i Nr 6 “ . T a k i s t a n r2e c z y n i e w y d a j e s i ę b y ć s p r a w ę p r z y p a d k u , k w e s t i ą p o m i j a n i a p r o b l e m ó w z ł o ż o n y c h c z y t r a k t o w a n i a i c h m a r g i n a l n i e , tla r a c z e j , j a k w o l -n o p r z y p u s z c z a ć , sw e ź r ó d ł o w i s t o c i e s w o i ś c i e s y h k r e t y c z n e g o r e a l i z m u C z e c h o w a , w s p e c y f i c e j e g o p o e t y k i , ł ą c z ą c e j w i e l e o d n i e s i e ń e s t e t y c z n y c h , a w u t w o r a c h n a j l e p s z y c h s t a n o w i ą c e j k u n s z t o w n y i c h a l i a ż . O s o b o w o ś ć t w ó r c z ą i p o s t a w ę i n t e l e k t u a l n ą A n t o n i e g o C z e -c h o w a , t a k o d m i e n n ą o d i n n y c h , w i ę k s z y c h c z y m n i e j s z y c h , w s p ó ł -c z e s n y -c h mu p i s a r z y , k s z t a ł t o w a ł y r ó ż n o r o d n e w ą t k i m y śl o w e e - p o k i . j e g o p i s a r s t w o , n i e u k ł a d a j ą c e s i ę w z a m k n i ę t e ramy j e d n e g o p r ą d u c z y k i e r u n k u , m o d e l o w a ł z a r ó w n o d z i e w i ę t n a s t o -w i e c z n y k o n t e k s t l i t e r a c k i j a k i hov?e i n i c j a t y w y a r t y s t y c z n e p o c z ą t k u w i e k u XX. K o n c e p c j a t w ó r c z o ś c i , j a k ą r e a l i z o w a ł a u -t o r “Damy z p i e s k i e m " , w y n i k a ł a z o k r e ś l o n y c h p r z e k o n a ń , w D l i ]
k t ó r y c h i s t o t n ą r o l ę o d e g r a ł o z a u f a n i e d o n a u k i , o p a r t e j n a d o ś w i a d c z e n i u i o b s e r w a c j i j a k o p od st awow ym ź r ó d l e r z e t e l n e j w i e d z y . O p i n i e , ż e p o z n a n i e nauk owe j e s t j e d y n ą d r o g ą z d o b y -c i a w i a r y g o d n e j w i e d z y o ś w l e c i e w y r a ż a ł p i s a r z n i e j e d n o k r o t -n i e .
Zawsze ży w iłem s za cu n e k do nau k p r z y r o d n i c z y c h i metod naukowych s t a r a ł e m s i ę w m i arę m o żl i w o ś c i u z a l e ż n i a ć f i k c j ę od ś c i s ł e j w i e d z y , j e ś l i t o b y ł o n i em o żl i w e - w o la łe m w o g ó l e n i e p i s a ć * . T a p o s t a w a s e j e n t y s t y z r o d z i ł a s i ę w n a j w c z e ś n i e j s z y m o - k r e s l e , p o d c z a s s t u d i ó w m e d y c z n y c h , k i e d y t o u k s z t a ł t o w a n e z o -s t a ł y p o d s t a w o w e e l e m e n t y ś w i a t o p o g l ą d u C z e c h o w a . Wpływ nań m i a ł y b e z w ą t p i e n i a d o k o n a n i a f r a n c u s k i e g o f i z j o l o g a C l a u d e ' a B e r n a r d a , a u t o r a “W stę p u d o m e d yc y n y e k s p e r y m e n t a l n e j " oraz p o -2 s z u k i w a n i a a r t y s t y c z n e E m i l a Z o l i . W z n a c z n y m s t o p n i u o k r e -ś l i ł y o n e s t o s u n e k t w ó r c y d o ś w i a t a , w y r a ż o n y w k o n s e k w e n t n i e p r z e s t r z e g a n e j w p r a k t y c e l i t e r a c k i e j r o l i o b s e r w a t o r a r z e -3 c z y w i s t o ś c i . T a i n e ' o w s k a k o n i e c z n o ś ć " p r z y p a t r y w a n i a s i ę u - s t a w i c z n e g o n a t u r z e " , o b o w i ą z e k o b s e r w a c j i r e s p e k t o w a n y b y ł n i e t y l k o p r z e z C z e c h o w a - l e k a r z a , a l e p r z e d e w s z y s t k i m p r z e z C z e c h o w a - p i s à r z a . Z d o l n o ś c i o b s e r w a c y j n e , d a r s p o s t r z e g a w c z y Wyznanie t o z n a jd u j em y w a u t o b i o g r a f i i , n a p i s a n e j n a p r o ś b ę zn an e-go p s y c h i a t r y p r o f e s o r a G r z e g o r z a R o os o li m o . Л. P. C z e c h o w , ! P o l - n o j e a o b i 'o n i j e ’a o a a i n i e n i j i p i a i e m , t , 18, Moskwa 1 94 4-1 951 , s . 244, 2 * Uwagi n a t e n t em a t z c b . m. i n . A. R о а к i n , Ubogi o r e a l i z m i e C zechow a, £ v : ] C zechow w o c z a ch k r y t y k i ś w i a t o w e j, Warszawa 1971 , s . 4 3 8 - 4 4 4 ; R. i l i w o w s k i , A n t o n i C zechow , Warszawa 1965, s . 6 9 - - 7 2 ; t e n ż e , A n t o n i C z e c h m , Warszawa 19 86, s . 6 6 - 6 9 ; Z. В a -r a ń s к 1 , D rog i ro zw o jo w e p r o z y r o s y j s k i e j w la t a c h o s i e m d z i e s i ą t y c h XIX w ie k u , " S l a v i a O r i c n t a l i s " 1963, n r 2 , s . 2 1 4 - 2 1 6 ; T. K l i m o -w i с z , Wokół а р г а л / n a tu r a l i z m u w r e a l i s t y c z n e j p r o z i e r o s y j s k i e j a la t a o h IS'/O -ïS â O , [ w : J t e g o ż , O n i t H j M a m in -S ib ir ia k i p ro b lerry n a t u r a l i z m u w l i t e r a t u r z e ю з у j a k i e j , Wrocław 1979, s . 1 2 3 -1 2 6 ; . S . I . С z u p r i n i n , Czechow i B o b o r y k i n . H e k o t o t y j e v r e b l e rny n a t u r a l i - e t i i z e e k c g o d u i ż e n i j a w r u s s k o j l i t i e r a b u r i e ko ń ca XIX w ie k a , [ w : 3 C ze -chow i je g o w r ie m ia , Moskwa 1977, s . 13 8-157 . 3 P o s t u l a t o b s e r w a c j i j a k o gł ów nego ź r ó d ł a p o z n a n i a o b ie kt y w n eg o z g ł a s z a n y b y ł w l i t e r a t u r z e r o s y j s k i e j j u ż u l a t a c h c z t e r d z i e s t y c h XIX w, p r z e z f i z j o l o g i s t ó w , k t ó r z y d l a sw ej k o n c e p c j i o p is o w o ś c i z n a j d o w a l i o - p a r c i e w p r a k t y c e d y s c y p l i n p r z y r o d o J t n a w rz y c h , o dw oły w ali s i ę do a u t o -r y t e t u p o z n a n i a nau kow eg o, w o ln eg o od u p r z e d z e ń i o g r a n i c z e ń w yty czo nych a p r i o r i . Zcb. W. S k r u n d a , P o d ło ż e p r e f e r e n c j i te m a ty c z n y c h w r o
-n i e s t a -n o w i ł y d l a ń sp r a w y t a l e n t u . P o s t u l o w a ł k s z t a ł t o w a n i e t e j t a k I s t o t n e j d l a a r t y s t y u m i e j ę t n o ś c i : P i s a r z p o w i n i e n w y p r a c c v a d vr s o b i e p o s t ù w ç p r z e n i k l i w e g o , n i e u s t a n n e -g o o b s e r w a t o r a £ . . . ] I t o t a k , b y w e s z ł o t o w p r z y z w y c z a j e n i e , s t u ł o s i ę j a k b y drug,-) n a t u r « 4 [ L i s t Uo S z c ? u g ł o w a , 188 8 r . j T e o r s t y c z n o l i t e r a c k a ś w i a d o m o ś ć C ze c h ow a n i e p o d d a j e s i ę ł a t w e j r e k o n s t r u k c j i . A r t y s t a u n i k a ł d e f i n i c j i p r o g r a m o w y c h , sw y ch p o g l ą d ó w e s t e t y c z n y c h n i e f o r m u ł o w a ł z p e r s p e k t y w y p r z e -m y ś l a n e g o i u p o r z ą d k o w a n e g o <syste-m uJ . J e g o b i o g r a f o w i e t w i e r -d z ą , ż e d y s p u t l i t e r a c k i c h n i e l u b i ł , n i e s z a f o w a ł o c e n a m i , p r z e c i w n i e , s t a r a ł s i ę u n i k a ć - w y p o w i e d z i d o t y c z ą c y c h t w ó r c z o -ś c i 6 . J e d n a k ż e l e k t u r a j e g o k o r e s p o n d e n c j i , z a w i e r a j ą c e j s z e -r e g uwag na t e m a t c e l u i s e n s u d z i a ł a l n o ś c i a r t y s t y c z n e j , r o -d z a j u w y k o r z y s t a n y c h ś r o -d k ó w , w r e s z c i e t e ż r o l i i o b o w i ą z k u t w ó r c y , p o z w a l a o d n o t o w a ć s t a ł o ś ć p ew n ych e l e m e n t ó w w p o s t a -w i e a u t o r a " S t u d e n t a " . D o r ob ek l i t e r a c k i p i s a r z a u j a w n i a k o n s e k w e n c j ę м s t o s o w a -n i u o k r e ś l o -n y c h k r y t e r i ó w , w ś r ó d k t ó r y c h s c j e n t y s t y c z n y o b i e -k t y w i z m s t a j e s i ę z a s a d ą p r z e s t r z e g a n ą p r z e z C z e c h o w a o d p o -c z ą t k u d r o g i t w ó r -c z e j . W y p ł yw ał on p o ś r e d n i o z e z n a n y c h p r o -z a i k o w i d o ś w i a d c -z e ń f r a n c u s k i e j s z k o ł y n a t u r a l i s t y c z n e j , o d -w o ł u j ą c e j s i ą w sw yc h z a p o ż y c z e n i a c h d o m e to d n au k p r z y r o d n i -c z y -c h , g w a r a n t u j ą -c y -c h , j a k u w a ż a ł E. Z o l a i j e g o z w o l e n n i c y , p r a w d z i w o ś ć o b r a z u l i t e r a c k i e g o . W p r a k t y c e t w ó r c z e j o z n a c z a ł o t o s i ę g a n i e p o w y p o w i e d ź n i e k o m e n t u j ą c ą z d a r z e ń , n i e s u g e - r u j ą c ą t e z , n a r r a c j ę m a k s y m a l n i e o d p e r s o n a l i z o w a n ą i z o b i e k -t y w i z o w a n ą . R o z r z u c o n e p o w i e l u l i s t a c h , w i e l o k r o t n i e c y t o w a n e p r z e z a y j e k i m a a k i c u f t e j o l o g i e s n y m l a t - o a t e r d a i e a t y ó h XIX v i e k u , " s i a v i a 0 - r i e n t a l i s " 1985, n r 1 - 2 , s , 6 1 -7 0 , 4 C z e c h o w , op. o i t> , t . 2, S w o i s t e c r e d o e s t e t y c z n e w y ł o ż y ł Czechow w jednym 2 li sŁó w do b r a -t a A l e k s a n d r a , w k t ó r y m z a l e c a ł mu p r z e s t r z e g a n i e pewnych rygorów p rz y p r a c y nad o po w iad an iem " M ia s t o p r z y s z ł o ś c i " . P o s t u l o w a ł "p r a w d ; od tw o-r z e n i a " , w y rażo na p r z e z w i e r n o ś ć w o p i s a c h p o s t a c i i p r ze d m i o t ó w " . Zob.
k o m e n t a rz Ś l i w o w s k i e g o , o p , o i t . , s . 108 -1 09,
ó a , • . .
b a d a c z y , w y p o w i e d z i C ze ch o w a p o p a l a j ą p r z y p u s z c z a ć , ż e p i -s a r z b y ł z a z n a j o m i o n y a t e c h n i k ą n a t u r a l i z m u o r a z j e j z a p l e -cz e m f i l o z o f i c z n y m . Można t u p r z y p o m n i e ć m. i n . u w a g i n a t e -mat p o w i e ś c i Edmunda i J u l i u s z a G o n c o u r tó w " H e r m i n i a L e c e r - t e u x " , g d z i e C z e c h o w z a z n a c z a , i ż " w y c z u c i e a r t y s t y równ a s i ę n i e j e d n o k r o t n i e i n t u i c j i u c K o n e g o " , o r a z j e g o p o r ó w n a n i e p i - s a r z a d o ch e m i k a w l i ś c i e d o iM. K i s i e l o w e j . W y r o s ł y г f i l o -z o f i i p o -z y t y w i s t y c -z n e j T a i n e ' a i C o m t e ' a , a s y m i l u j ą c y r e z u l -t a -t y nauk s o c j o l o g i c z n y c h i b i o l o g i c z n y c h , s z c z e g ó l n i e e k s p e -r y m e n t a l n y -r y g o -r y z m C. B e -r n a -r d a , n a d a j ą c y l i t e r a t u r z e prawo i o b o w i ą z e k w a l k i o p o z n a n i e n auk ow e r z e c z y w i s t o ś c i i c z ł o w i e -k a , m ó g ł n a t u r a l i z m o d p o w i a d a ć w y o b r a ż e n i o m C z e c h ow a o ś w i a -domym d z i a ł a n i u t w ó r c y , k t ó r y sw e i n f o r m a c j e o ś w i e c i e o p i e r a n a n a u c e . Mógł t e ż i n t e r e s o w a ć p i s a r z a z r a c j i p r o p a g o w a n i a h a s ł a n i e z a l e ż n o ś c i s z t u k i , p r o b l e m t e n b y ł b o wi em d l a C z e -c h o w a , o d r z u c a j ą c e g o w z a s a d z i e w s z y s t k i e o r i e n t a c j e i d e o w e , b a r d z o i s t o t n y . N a t u r a l i z m n i e o d d a w a ł s z t u k i w s ł u ż b ę ż a d n e j d o k t r y n y s p o ł e c z n e j , a p r z e z b e z w z g l ę d n ą p r a w d ę , , k t ó r e j ż ą -d a ł , r o z u m i a ł p i e r w s z e ń s t w o w i e r n o ś c i swemu t a l e n t o w i p on ad w s z e l k i m i i n n y m i z a d a n i a m i a r t y s t y . "Moja s p r a w a t o b y ć u t a l e n t o w a n y m - t o z n a c z y u m i e ć r o z -r ó ż n i a ć w a żn e o d n i e i s t o t n e g o л - o i s a ł C z ec h ow w l i ś c i e do 9 S u w o r i n a , b r o n i ą c sw y c h p o z y c j i b e z s t r o n n e g o o b s e r w a t o r a . W t e o r i i Z o l i , p r z y p o m n i j m y , t a l e n t o w i i i n d y w i d u a l n o ś c i p i s a -r z a p r z y p a d a ł a r o l a d o b o r u o d p o w i e d n i c h e k s p e r y m e n t ó w o r a z « u z u p e ł n i e n i a w y o b r a ź n i ą t w ó r c y e l e m e n t ó w , k t ó r e n i o z o s t a ł y j e s z c z e p r z e z n au k ę u j a w n i o n e , j e d n a k ż e s u b i o k t y w i z m g e n i u -s z a b y ł o g r a n i c z o n y p raw am i n au k ow y m i. O k r e ś l e n i e z w i ą z k ó w r e a l i z m u C ze ch o w a 2 p o e t y k ą n a t u r a l i -zmu, w s k a z a n i e r o d z a j u d o ś w i a d c z e ń w a r s z t a t o w y c h k i e r u n k u , z k t ó r y c h p i s a r z k o r z y s t a ł , j e s t z a g a d n i e n i e m z ł o ż o n y m , w ym
aga-Cał oić c ytatov ora* komentarze' *ob; • £ 1 i w o w а к i , c p . a i t , ,
si 70-7 !.
8 К. Я' у к a , Modernism P o la h i, t , 1, Kraków 1977, а. 197.
3 Z l i s t u 'tip £ u « ó r i c a . p y t . za R o s к I a , op. c i t . , •». 442. Na t e a a t v o in c» źci a r t y s t y w y pow iadał S ie Czechow w l i f c i e do P le sz cz eje wa
A. z '» p a ź d z i e r n i k a 1888 r , "C h ci ałb y m b yć wolnym ‘ pisarzem - i t y l e . . . ”
jącyra s z c z e g ó ł o w a j p e n e t r a c j i b a d a w c z e j , t a k a b o w i em p o z w o l i n a s z e r s z ą r e f l e k s j ę . S y g n a l i z u j e m y t u j e d y n i e p r o b l e m , k t ó r y c z e k a ma o p r a c o w a n i e 1 0 . I n s p i r a c j e , w k t ó r y c h m i e j s c e Z o l o - w s k i e j w y d a j e s i ę b y ć z n a c z ą c e , p o z w o l i ł y p i s a r z o w i n a w y p r a -c o w a n i e p o d s t a w w ł a s n e j , w p e ł n i n o w a t o r s k i e j Ś w i a d o m o ś c i l i -t e r a c k i e j . p r a k t y k a t w ó r c z a a u t o r a " S a l i Nr 6 “ w s k a z u j e , i ż z a ł o ż e n i a n a u k o w e g o t r a k t o w a n i a z j a w i s k z n a l a z ł y sw ó j w y r a z w m e t o d z i e a r t y s t y c z n e j p i s a r z a i z n a c z e n i a s e j e n t y z m u d l a u - k s z t a ł t o w a n i a j e g o . p o e t y k i n i e można c h y b a p r z e c e n i ć . Sam C z e ch o w b y ł ś w i a d o m y , ż e ż y w i o n e p r z e z e ń o k r e ś l o n e p o g l ą d y a - k s j c l o g i c z n e n a t e m a t w a r t o ś c i n a u k i i m e t o d y n a u k o w e j i s t o -t n i e u fo r m o w a ł y j e g o p o s t a w ę p i s a r z a :
K i e mam w ą t p l i w o ś c i , że nauki p rz y r o d ni c z e m i a ł y poważny w p ł y w n a moja
d z i a ł a l n o ś ć l i t e r a c k a , z na cz nie rozwi nę ły z . i e o b m o i c h o b s e r w a c j i , w z b o
-g a c i ł y moje wiedzę o wiadom ości , k tó r yc h rz e cz yw ist o w a r t o ś ć d l a m n i e j a
-ko p i s a r z a шоге z rozum ieć j e d y n i e t e n , k t o sam j e s t le karz em ; p o si a d a ł y t uż pewne zna cz en ie uk ierunkow ują ce, m ój kcuitakt z m e d y c y n a p o z w o l i ł mi
unik ną ć w iel u błędów- i C z e ch o w z n a ł p r a c e K. D a r w i n a , A. C o m t e ' a , H. S p e n c e r a , b y w a ł na p o s i e d z e n i a c h S t o w a r z y s z e n i a f i z y c z n o - m o d y c z n e g o , d z i a ł a j ą c e g o p r z y U n i w e r s y t e c i e M o s k i e w s k i m , b y ł c z ł o n k i e m S t o w a r z y s z e n i a m i ł o ś n i k ó w n auk p r z y r o d n i c z y c h . Z w i ą z e k z n a u -k ą , p o t w i e r d z o n y p r z e z c a ł e ż y c i e p r a k t y c z n ą d z i a ł a l n o ś c i ą l e k a r z a , w i d o c z n y b y ł r ć w n i e ż w j e c o k o n t a k t a c h t o w a r z y s -k i c h ' " . Wśród z n a j o m y c h p i s a r z a s p o t y k a m y , o p r ó c z w i e l u z n a -n y ch medyków ( m . i n . n e u r o p a t o l o g a G r z e g o r z a R o s s o l i m o , p r o
-Pewne w g tk i z w ią zan e z tym z a g a d n i e n i e m z a w i e r a a r t y k u ł С z u - p r i n i n a , op. c i t . , s . 13&-157. A u t o r z au w a ż a , że o k r e ś l e n i e w p ły -wu d o ś w i a d cz eń e k s p e r y m e n t a l n y c h n a t u r a l i z m u n a Czechowa j e s t t r u d n e i n i e p o d ej m u j e j e g o i n t e r p r e t a c j i ( s . 15 5).
11 C z e c h o w , Cp. a i t . , t . V , s . 43 9 ( t ł u m a c z e n i e
W. W.) Z a g a d n i e n i e t o s z e r z e j o i a a w i a w s w e j o s t a t n i e j p r a c y A l ek-s a n d e r Czudakov. iladacz p r z y p o m i n a m. i n , o w p ł y w i e n a m ł o d e g o Czechowa t a k i c h os o bo w o ści m ed y cz ny ch , j a k G, Z a c h a r j i n i F. E r i s m a n . Zob. A. C z u d a k o w , H iv C zechowa. W o z r .ik n o u i e n ije i u t w i o r A d i e n i j e , Mosk-wa ! 9 8 b , s . 3 56 -3 60 ,
12
0 zw ią zk ach Czechowa z medycyna p i s a n o w i e l o k r o t n i e . Z o b . nu i n . X. M. ü i e j z i e r , Czechow i m i e d ia y n a , M os kw a 1954 o r a a E. M e
f e s o r a a n a t o m i i p a t o l o g i c z n e j A l e k s a n d r a F o c h t a , f t y z j a t r ó w - A l e k s a n d r a A l e k s i n a , I z a a k a A l t s z u l l e r a ) n a z w i s k a r ó ż n y c h li-c z o n y li-c h . b a k t e r i o l o g a W ł o d z i m i e r z a W a l t e r a , z o o l o g a A l e k s e g o K o r o t n i e w a , h i s t o r y k a i s o c j o l o g a , p r o f e s o r a p r aw a p a ń s t w o w e -g o Maksyma K o w a l e w s k i e -g o . M e d y c y n i e m e c e n a s o w a ł C z ech ow j a k t y l k o m ó g ł . W l a t a c h 1895- - 1 8 Э 8 a k t y w n i e u c z e s t n i c z y ł w p r a c a c h p i s m a m e d y c z n e g o " C h i -r u -r g i a " , -r e d a g o w a n e g o p r z e z w y b i t n e g o c h i r u r g a , p r o f e s o r a M i -k o ł a j a S -k l i f o s o w s -k l e g o , w 1899 r . z a i n i c j o w a ł u t w o r z e n i e w J a ł c i e s a n a t o r i u m ( " j a u z l a r " ) d l a b i e d n y c h c h o r y c h n a g r u ź l i -c ę . J e s z c z e p o d c z a s s t u d i ó w r o z p o c z ą ł p r a c ę n a d r o z p r a w ą o l e c z n i c t w i e w R o s j i , n i g d y j e j n i e u k o ń c z y ł , a l e n a g r o m a d z o n e w ów c z a s m a t e r i a ł y ( m . i n . z h i s t o r i i n a u k i , h i s t o r i i f o l V l o r u ) ś w i a d c z ą o w s z e c h s t r o n n y c h z a i n t e r e s o w a n i a c h m ł o d e a o C z e c h o -15 wa . P o t w i e r d z i ł a j e o d b y t a w 18 90 r . wyprawa n a w y s p ę S a -c h a l i n , m i e j s c e z e s ł a n i a i k a t o r g i i . E f e k t y t e j p o d r ó ż y o d -z w i e r c i e d l o n e -z o s t a ł y w k s i ą ż c e “Wyspa S a c h a l i n " p o l s k i t y -t u ł - " S a c h a l i n " , k t ó r e j z a w a r t o ś ć o d s ł a n i a w y s o k i s t o p i e ń ś w i a d o m o ś c i n a u k o w e j a u t o r a , " l e k a r z a - h u m a n i s t y i r e p o r t e r a - p i s a r z a w i e l k i e g o f o r m a t u " 1b . Ś c i s ł a i k o n k r e t n a w i e d z a o ż y c i u z n a l a z ł a s w ó j w y r a z z a -r ów n o w p o d e jm o w a n y c h , p -r z e z p i s a -r z a t e m a t a c h , j a k i s p o s o b i e k s z t a ł t o w a n i a p r z e d s t a w i o n e j r z e c z y w i s t o ś c i . D o ś w i a d c z e n i a i o b s e r w a c j e w y n i e s i o n e z d z i a ł a l n o ś c i l e k a r s k i e j w y k o r z y s t y w a ł C z e ch ow w w i e l u o p o w i a d a n i a c h m. i n . " C h i r u r g i a " , " Z w ł o k i " , " Z b i e g " , " E g z a m i n " , " P o d c z a s s e k c j i z w ł o k " , " T y f u s " , by n a w c z e ś n i e j s z y c h t y t u ł a c h p o p r z e s t a ć . I n auk ow ą p er spe k tyw ą s o l a - t a ł a s i ę t a k ż e p r z e n i k l i w a s p o s t r z e g a w c z o ś ć p s y c h o l o g i c z n o - o b y - c z a j o w a , j a k ą o d z n a c z a j ą s i ę j e g o u t w o r y . 13 2 o b . B. 1. j e s i n, C a ę c h o u -żu m a H e t, Iz d a t . Moskowskogo u - n i w i e r s i c i e t a 1977, s , 33. 14 i n f o r m j a o tym r e d a k t o r z y k s i ą ż k i : A. P . Czechow w w o s p om i n a ni - j a c h во н ri e r al en n i k o w , Moskwa 1986, e . 699. Zob. Ś 1 i w o w 3 к i , pp. a i t . , s . 9 7-98, 263. 16 ,, . . . . .
Wyczerpujące wiadomości o podroży Czechowa na Sachalin oraz j e j r e zu lc ata c a naukowych i l i t e r a c k i c h zawiora artykuł R. Ś 1 i w o w-
s к i e g а , A n to ń i Caeóhoa na Sacha l i n i e , " P r z e g l ą d H u m a n i s t y c z n y "
P o s z u k u j ą c w ł a s n y c h S p o so b ó w w y p o w i e d z i i ś r o d k ó w w y r a z u a u t o r "K am e leon a" d o p r o w a d z i ł d o p e r f e k c j i n i e t y l k o u m i e j ę t -n o ś ć o b s e r w a c j i , a l e i o p i s u . I d e a w i e r n e g o o p i s u p r z y b i o r ą u C ze c ń ow a s w o i s t ą p o s t a ć . P r o z a i k o w i n i e o d p o w i a d a ł a p o e t y k a o p i 3 u u s z c z e g ó ł o w i o n e g o , g ł ó w n i e z a ś o p i s ó w p r z y r o d y . S i ę g a po o p i s s y t u u j ą c y g o w w y r a ź n e j o p o z y c j i do t r a d y c j i T u r g i e n i e - w o w s k i e j - o p i s u p r o s z c z o n y , k t ó r e g o b o g a c t w o u k r y t e z o s t a j e w z n a c z ą c y m d e t a l u :
-Moim zdaniem - p i s a ł do brata Aleksandra - opi sy przyrody powinny być bardzo zw ię zł e i stosowane a propos. [ . . . ] W opisach przyrody trzeb a
chwy-tać s i c drobnych szc ze gół ów , gromadząc je w ten sp osób, żeby po prze- c zy ta ni u , kiedy s i c zaaiknie o cz y , {uiwütawnł wyraźny obraz. Pokażesz na przykład księżycowa noc, j e ż e l i n a p i sz e s z , że na grob li przy młynie n i -czym jaskrowa gwiazda migotał od 1 amok st ł u c z o n e j b u t e l k i i p otoczył s i c jjit k ula czarny c i e ń wil ka czy psa *
Z d e c y d o w a n i e w y z n a j e C ze c h ow z a s a d ę s e l e k c j i s z c z e g ó ł ó w " 18 r ó w n i e ż w o d n i e s i e n i u d o p r e z e n t - B c j i b o h a t e r ó w . I n d y w i d u a l i -z o w a n i e p o s t a c i od b yw a s i ę u n i e g o z a w s z e i> o p r z c z d e t a l e c h a -r a k t e -r y s t y c z n e , b a -r d z i e j f u n k c j o n a l n i n i ż o p i s y u s z c z e g ó ł o w i o -n o , ś l a d y d z i e d z i c t w a n a u k ow e g o o d n a l e ź ć m oż n a r ó w n i e ż w k o n -t °! s t r u o w a n i u p s y c h i k i p o s t a c i l i t e r a c k i e j ,
W s fe r z e psychik i tftż przede wsz ystk iw konkretne sz c z e g ó ł y . [ . . . ] Nale-ży raczej unikać bezp ośrednich opisów psychicznego stanu bohaterów, t r z e -ba s i ę st a r a ć , żeby to wynikało z i ch postępowania [ z l i s t u do b rata A-
leksandi'a]Ł^.
' ^ C z e c h o w , D z ie ła , t . XI, s . 240-241. 18
Idea s e l e k c j i b yła jednym z kanonów poetyki r e a l i s t y c z n e j . Pro-blem s e l e k c j i omówił S. E i 1 e , Ś w iato p o glą d paw ieécfi, Wrecław 1973, e . 17Ù-ISS.
19
Funkcje sz cz e g ół u w kreowaniu św iat a wewnętrznego bohaterów Cze-chowa an al izu je w jednym z rozdziałów swej o s t a t n i e j k s i ą ż k i A. Czuda- kow (r oz d z . "Wnutriennij mir"); С z u d a к o w, op. ö i t . , s . 243- - 290.
20
W yraź na d b a ł o ś ć o u p o r z ą d k o w a n i ® p r z e s ł a n e k p s y c h o l o g i c z -n y c h p r e z e -n t o w a -n e g o o b r a z u w s k a z u j e , i e ż y c i e w e w n ę t r z n e b o -h a t e r ó w b y ł o d l a p i s a r z a b a r d z o w a ż n o , a p o s i a d a n a w i e d z a , t a k -ż e z z a k r e s u ó w c z e s n e j p s y c h o l o g i i ( a s o c j a c j o n i s t y c z n e j i f i -z j o l o g i c -z n e j ) , p o -z w a l a ł a n a m ak sy m a ln ą o b i e k t y w n o ś ć p r z e d s t a -w i e n i a . T a l e n t C ze ch ow a s k ł a d a ł s i ę z d y s p o z y c j i w ł a ś c i w y c h l u -d z i o m s z t u k i o r a z c e C h , k t ć r y m i o b d a r z o n e b y w a j ą u m y s ł y ś c i -s ł e . P r z e n i k l i w o ś ć i i n t u i c j a a r t y s t y p o ł ą c z o n e z w i e d z ą u - c z o n e g o s t a n o w i ł y C z y n n i k i o r g a n i z u j ą c e j e g o p o e t y k ę . I n t e n -c j o n a l n i e o b i e k t y w n a i z r ó w n o w a ż o n a m e t o d a t r a k t o w a n i a t w o -r z y w a l i t e -r a c k i e g o , -r e s p e k t u j ą c a z a s a d y p o z n a w a l n o d c i ś w i a t a d r o g ą o b s e r w a c j i , z e s p o l o n a w n i e j z o s t a ł a z o b r a z e m p o e t y -c k i m , n a s y c o n y m s u b t e l n y m l i r y z m e m i s y m b o l i k ą , t w o r z ą c Swo-i s t y r o d z a j s y m b Swo-i o z y . Z a p r e z e n t o w a n e u w a g i n i e u p o w a ż n i a j ą d o o s t a t e c z n y c h k o n -k l u z j i n a t e m a t r o l i s e j e n t y z m u w k s z t a ł t o w a n i u o s o b o w o ś c i t w ó r c y i j e g o p o e t y k i . O d s ł a n i a j ą , j a k w o l n o p r z y p u s z c z a ć , t e e l e m e n t y ś w i a t o p o g l ą d u i m y ś l e n i a C ze ch o w a o l i t e r a t u r z e , k tó -r e l e g ł y u p o d s t a w n a j w a ż n l e j s z y c h d e c y z j i a r t y s t y c z n y c h a u t o -r a " S a l i N-r 6 “ . In s ty t u t F i l o l o g i i Rosyjsk iej i Słcw iań sk iej l'MCS V Lublinie Веслеаа Возьняк СЦИЕНТИЗМ В МИРОВОЗЗРЕНИИ АНТОНА ЧЕХОВА В настоящей статье затрагивается вопрос о роли сциентизма е форми-ровании чеховского мировоззрения. Связь с естественными науками общалась Чеховым особенно глубоко. В рассуждениях о знамении для .мировосприятия автором "Черного. монаха" медицин« основополагающими являются собствен-ные заявления писателя. Анализируя высказывания Чехова, ссылаясь на исто-чники, подтверждающие; что писатель изучал работы Ч, Дараина, . f , Спен-сера, 0, Конта, К. бернардэ, автор статьи показывает как некоторые е с
-______________ Myjł acj en t yatyc z n a w św iat op oglą d»1-!* Czechowa____________1 V9 тест пеннонаучные категории общего порядка (объективизм, наблюдение, слу* чаЯиость как элементы сопутствующие всякому научному познание) участво-вали а формировании чеховского мировоззрения и , следовательно, как опре-деленный тип мировмдения, принципы научного мышления повлияли на поэти-ку писателя. 8 этом аспект? гочорится в статье о роли случайного, функ-ции детали, о типе чеховской дескрипфунк-ции. Кроме тсГо автор указывает вопросы более широкой и малоразработан- ной проблематики связей Чехова с французским натурализмом.
