Sikorski, Jerzy
Wieża, dom i obserwatorium
fromborskie Mikołaja Kopernika
oraz jego folwarki
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 619-645
1969
C O P E R N I C A N A
J E R Z Y S I K O R S K I
WIEŻA, DOM I OBSERWATORIUM FROMBORSKIE MIKOŁAJA KOPERNIKA ORAZ JEGO FOLWARKI
1. R O D ZA JE K U R II K ANON ICZNYCH
M ikołaj K o p e rn ik b y ł członkiem k a p itu ły w a rm iń sk ie j i w iększość sw ego życia rezy d o w ał w je j siedzibie p rz y k a te d rz e w e F ro m b o rk u . In k a sz te lo w a n ą k a te d rę o p asy w ał m u r o b ro n n y , w k tó ry m tk w iły w ieże. J a k o in te g ra ln a część fo rty fik a c ji, w ieże m ia ły c h a ra k te r o b ro n n y i nie b y ły przeznaczone na m ieszk an ia k anoników . Do tego celu — w w y p a d k u koniecznym — m o g ły słu ży ć n ieliczn e b u d y n k i w s p a rte o m u r od stro n y dziedzińca. W łaściw e zaś dom y k anoników , czyli ,,k u rie k an o n icz n e ” , ro zło ży ły się w ień cem n a z e w n ą trz m u ró w w aro w n i, w ich bezpo śre d n ie j bliskości, choć ju ż poza fosą.
K u rie k an o n icz n e zbudow ano w spółcześnie z k a te d r ą i w aro w n ią. W spom ina się o nich w ró żn y ch d o k u m e n ta c h k a p itu ły od p oczątku X IV w ieku. W d o k u m en cie n ad a n ia p ra w m iejsk ich F ro m b o rk o w i z 8 lip - ca 1310 r. pow iedziano, że n a „w zgórzu p rzed w a ro w n ią ” (m ons a n te
ca stru m ), n a k tó ry m z n a jd u ją się „ k u rie k an o n ik ó w ” (curiae d o m in o ru m ),
m ieszczanie m a ją w sp ó ln e z k an o n ik am i p a stw isk a; że w y d zielo n e są ta m zab u d o w an ia i obejścia k an o n ik ó w i że ty m spośród nich, k tó rz y nie po sia d a ją k u rii, w olno je w znosić w zdłuż je d n e j linii w okół w a ro w n i *.
K u rie k an o n iczn e zach o w ały się do dziś: p o d staw ą ich id e n ty fik a c ji m oże być p la n R eh e fe ld a z 1837 r. (Ryc. I ) 2. D zisiejsze ele w a c je k u rii nie o d p o w iad ają ich sta n o w i p ie rw o tn e m u . P rz y c z y n iły się do tego liczne w ojny, zw łaszcza w o jn y szw edzkie w X V II w ieku. A le p ie rw o tn y ch a r a k te r zachow ały ich g o ty ck ie fu n d a m e n ty . J e s t to n a jb a rd z ie j w ażkim św iad ectw em , że dzisiejsze u sy tu o w a n ie poszczególnych k u rii je s t id e n ty czn e z ich u sy tu o w a n ie m p ie rw o tn y m 3.
P o d staw o w y m a te ria ł źródłow y, do ty czący k u rii kan o n iczn y ch , z n a j
1 C odex d ip lo m a tic s W a rm ien sis, Bd. 1 (M onum enta h isto ria e W arm ien sis Bd. 1), M ainz 1860, s. 267, n r 154. P or. V. R ö h r i c h , Die K olonisation des E rm -
landes, Z e itsc h rift f ü r die G eschichte und A lte rtu m sk u n d e E rm lan d s (d alej: ZGAE),
Bd. 13, ss. 332. n.
1 S itu a tio n sp la n vo n der K a th ed ra lkirch e u n d d en dazu gehoerigen C urien in F rauenburg, ve rm e sse n im Jahre 1837 durch R eh efeld . A rch iw u m D iecezji W a r
m iń sk iej w O lsztynie (dalej ADWO).
3 Wg opinii m gr. Z bigniew a N aw rockiego z P ra co w n i K o n serw a cji Z abytków w T oruniu, k tó ry osobno za jm u je się b a d a n ia m i k u rii kanonicznych w e F ro m b o rk u .
d u je się w A rch iw u m D iecezji W arm iń sk iej w O lsztynie. S ą to księgi w pisu k a p itu ły z la t 1384— 1499 4, 1499— 1593 5, 1533— 1608 6 i dalszych. S ta tu ty k a p itu ły w a rm iń sk ie j z czasów b isk u p a M ikołaja T u n g en a (ok. 1489) 7 oraz bisk u p a M aurycego F e rb e r a (1532) 8 n o rm u ją od stro n y p ra w n e j zagadnienie u ży tk o w an ia k u rii k an o n icz n y ch w czasach K o p e r nika, ale nie m ogą być p o d staw ą sąd u o rzeczy w istej p ra k ty c e stosow a n e j przez k ap itu łę. Ż yw ą ilu s tra c ją ow ej p ra k ty k i są w y łączn ie księgi wpisu.
S ta tu ty k a p itu ły z czasów T u n g en a (ok. 1489) p rz y z n a w a ły k ażd e m u z szesn astu kano n ik ó w p raw o p o siad an ia je d n e j k u r i i 9. A le ju ż w 1480 r. k a p itu ła zaleciła sw ym członkom w znoszenie k u rii ta k ż e w e w n ą trz o b w aro w ań k a te d ra ln y c h 10. Było to p o d y k to w an e dośw iadczeniem o statn ich w o je n (trz y n a sto le tn ie j, zakończonej w 1466 r. i tzw . „ k siężej” , zakończonej w 1479 r.), w czasie k tó ry c h u c ie rp ia ły dom y kano n ik ó w na ze w n ą trz w aro w n i n .
N a posiedzeniu w d n iu 3 lipca 1499 r. k a p itu ła zdecydow ała się przy d zielić poszczególnym sw ym członkom w ieże o b ro n n e tk w ią c e w m u rá c h w a r o w n i12. C zym ów f a k t w y tłu m aczy ć? Pogląd, ja k o b y w ieże przydzielono k an onikom na cele m ieszkalne, n a le ż y stanow czo o d rz u c i ć 13. G dyby ta k było isto tn ie, to po w o jn ie 1520— 1521 r., w k tó re j zniszczały k u rie poza m u ra m i w aro w n i, k an o n icy n ie m u sielib y szukać dla siebie pom ieszczeń zastępczych w p o k laszto rn y c h zab u d o w an iach an to n itó w 14, lecz zam ieszk alib y po p ro s tu w sw oich w ieżach. In te n c ją k a p itu ły b y ła w ięc raczej tro sk a o s ta n o b ro n n y fo rty fik a c ji: poprzez oso b istą odpow iedzialność kano n ik ó w za p rzy d zielo n e im w ieże, z n a tu r y rzeczy podnoszono gotow ość o b ro n n ą całej w aro w n i. M ożliw ość, ab y w ieże łączy ły w sobie fu n k c je obro n n e z fu n k c ja m i m ieszk aln y m i bez szkody dla ty c h pierw szych, w y d aje się m ocno p ro b lem aty czn a. Co zaś m ów ią ak ta k a p itu ły ? W n ich pojęcie „w ieży ” i „ d o m u ” n ig d y nie je s t tożsam e. Z n aczy to, że w w y n ik u u c h w a ły z 1499 r. w ieże nie zm ien iły
I ADWO, A k ta k a p itu ly S 1.
5 ADWO, A k ta k a p itu ly 1 a (Acta ab A n n o 1499 ad Annum . 1593).
9 ADWO, A k ta k a p itu ły 2 (Liber actorum ab A n n o 1533— 1608) z u b y tk iem k a r t 1— 11 (m aj 1548 — czerw iec 1549) oraz lu k ą w zapisach o b ejm u jącą okres od m a ja 1565 do listo p ad a 1572. L uki tej nie u z u p ełn iają inne księgi, ja k to się dzieje w innych w ypadkach.
7 S p icileg iu m C opernicanum , hrsg, v. F. H i p l e r , B ra u n sb e rg 1873, ss. 246—265.
II W dw u późniejszych odpisach: ADWO, II, n r 7, ss. 1—43; B iblioteka C zarto ry sk ich w K rak o w ie, r k p 1295, k. 342—425.
9 Spicil. C opernicanum , s. 255, n r 28.
10 Por. E. B r a c h v o g e l , D es C oppernicus D ienst im D om zu F rauenburg, ZGAE, Bd. 27, ss. 569 n.
11 O ich odbudow ie radzono na posiedzeniu k a p itu ły 11 sty czn ia 1480 r. — ADWO, A k ta k a p itu ły 1 a, k. 19 v. Por. F. D i 11 r i с h, Der D om zu F rauenburg, ZGAE, Bd. 18, ss. 573 n.
32 ADWO, A k ta k a p itu ły S 1, k. 26 v. Cyt. E. B r a c h v o g e l , op. cit., .s. 570 przypis 2.
13 T ak E. B r a c h v o g e l , Die S te rn w a rte des C oppernicus in F rauenburg, ZGAE, Bd. 27, s. 340 oraz H. Z i n s , K a p itu ła fro m b o rsk a w czasach M ikołaja K o
p ern ika , K o m u n ik aty M azu rsk o -W arm iń sk ie, 1959, nr. 4, s. 416.
14 ADWO, A k ta k a p itu ły 1 a, k. 29 v. — o czym nie w ie H. Z i n s , k tó ry tw ie r dzi bezzasadnie, jak o b y po te j w o jn ie kan o n icy zam ieszkali w w ieżach (H. Z i n s , op. cit., s. 416).
R y e . 1. W zg ó rz a k a te d ra ln e or az d o m y k a n o n ik ó w w a rm iń sk ic h w e d łu g p la n u R e h e fe ld a z 18 37 r. (o ri e n ta c ja to p o g ra fi c zn ą w sc h ó d -z a c h ó d st a n o w i k a te d ra ; k ie ru n e k p ó łn o cn y je st ku d oł ow i)
sw ego c h a ra k te ru — pozostały w ieżam i o b ronnym i. Z nam ię p rz e k s z ta ł ceń arch itek to n iczn y ch , ja k im poddano ty lk o n ie k tó re z nich, je s t ow o cem czasów znacznie późniejszych, g d y w arto ść o b ro n n a w aro w n i fro m - bo rsk iej z in n y ch w zględów uległa d eg rad acji.
Po ro k u 1499 n ig d y w ięcej nie sp o ty k a m y opcji zw iązan y ch z w ie żam i — poza je d n y m ty lk o w y ją tk ie m , k tó ry będzie om ów iony osobno (rozdz. 6. W ieża K opernika). W ew n ątrz dziedzińca coraz częściej p o jaw ia ją się o b ie k ty m ieszkalne, a w ieże służą im ty lk o za o rie n ta c ję : gdy 7 m a ja 1515 r. J a n K rą p itz optow ał d ziałk ę b u d o w lan ą w dziedzińcu, je j położenie określono jako „p rz e strz e ń m ięd zy w ieżą koło dzw onnicy i do m em p an a B a lta z a ra ” 15; g d y w la ta c h 1525 i 1531 p rzydzielono czte rem kan onikom d ziałk i b u d o w lan e w e w n ą trz dziedzińca, ich położenie o rie n tow ano w ed le w ież o b ro n n y c h 1G. W obrębie w spom nianego dziedzińca po zo staw ały w ięc w u ży tk o w an iu kanoników już ty lk o o b ie k ty m iesz kaln e, k tó ry c h n ie u to żsam ian o z w ieżam i.
O b iek ty m ieszk aln e w e w n ą trz m u ró w w aro w n i, podobnie ja k o b iek ty m ieszkalne po ich stro n ie ze w n ę trz n e j, k o n sek w en tn ie n azy w an o k u ria mi. D la ich w zajem nego odróżnienia, pierw sze o kreślano m ian em „k u rii w e w n ą trz m u ró w ” (curia in tra m uros), d ru g ie zaś m ian em „ k u rii za- m u r n e j” (curia e x tra m o en ia n a ) lu b „k u rii poza m u ra m i” (curia e x tra
m u ro s) 17. O b ie k ty w e w n ą trz dziedzińca, k tó re nie b y ły ani k u ria m i, ani
w ieżam i, o k reślan o w edług ich c h a ra k te ru i przeznaczenia: „w ew n ątrz m u ró w kościoła, w dom u szk o ln y m ” 18; „dom p rzew ieleb n eg o pan a, bi sk u p a w arm ińskiego, w e w n ą trz m u ró w kościoła położony” 1!'.
W istocie rzeczy w ięc, k an o n icy po siad ali ju ż nie je d n ą k u rię, ja k p rzew id y w ały to s ta tu ty z czasów T ungena, lecz dw ie: dom w dziedziń cu k a te d ra ln y m oraz dom poza m u ra p ii w arow ni.
2. ZASADY U ŻY TKOW ANIA K U R II
S tan , ja k i w y tw o rz y ł się w zw iązku z k u ria m i kanonicznym i, z n a lazł u san k cjo n o w an ie w s ta tu ta c h z czasów M aurycego F e rb e ra (15 32 ) 20. P rz y z n a w a ły one k an o n ik o m p raw o rów noczesnego p o siad an ia dw u k u rii — je d n e j w e w n ą trz i d ru g ie j z e w n ą trz m u ró w w a r o w n i21. S ta tu ty z a
-17 ADWO, A k ta k a p itu ły 1 a, k. 24: spacium in ter ea n d em tu rrim et dom um
v. d o m in i B altasaris.
lfi ADWO, A k ta k a p itu ly I a , к. 30 v. (18 V 1525); k. 31 v. (18 V III 1531). 17 Tu k ilk a p rzy k ład ó w ilu stru ją c y c h tę p ra k ty k ą nazew niczą. T. Gise do M. K o p ern ik a: S ta tu i iam ta n d em aedes II m eas in tra et e x tr a m oenia relinquere
et optioni dedere (15 V II 1540) — cyt. L. A. B i r k e n m a j e r, M iko ła j K o p e rn ik,
K ra k ó w 1900, ss. 396 n. W zw iązku z tym : In sin u a ta est v e n era b ili C apitulo per
v e n era b ilem d o m in u m d. N icolaum C opernicum optio curie r. d o m in i episcopi C ulm ensis IT id e m a n n i C isonis] ta m in tra quam e x tra m u ro s (3 X II 1540) — ADWO,
A k ta k a p itu ły 2, k. 12. K iedy in d ziej: fu e r u n t am bae curiae q. Joannis Тут т ет т ап
canonici c a p itu la riter ta xa ta e. Ea, quae est in tra m oenia, ad quadringentas; quae vero est e x tra m oenia, ad c en tu m m arcas (14 III 1564) — ADWO, A k ta K ap itu ły la ,
k. 61.
78 ADWO, A k ta k a p itu ły 1 a, k. 29 v. (18/19 X 1521).
,a ADWO, A k ta k a p itu ły l a , k. 30 (11 111 1524); później jak o „ k u ria b isk u p ia" — ibidem , k. 45 v. — 46 (28 X11 1562).
20 Por. p rzypis 8.
W I E Ż A , D O M I O B S E R W A T O R I U M M I K O Ł A J A K O P E R N I K A 620
strzeg aly , że bez zgody i sp ecjaln eg o p ostanow ienia k a p itu ły n ic w olno było k an o n ik o m zm ieniać sw ych k urii. Choć w ięc u ży tk o w n ik k u rię zw alniał, nie m iał p ra w a dysponow ać nią inaczej niż poprzez opcję. T edy p rzeto opcja, do k o n y w an a na posiedzeniach k a p itu ły , stan o w i in te re s u ją c y nas m o m en t p ra w n y , re je s tr u ją c y przechodzenie k u rii z rąk do rąk. Z n a jd u je to sw oje odbicie w k sięgach w p isu k ap itu ły .
Is to tn y m bodźcem d la ciągłych zm ian w u ż y tk o w a n iu k u rii b y ła n ie jed n ak o w a ich w artość, o czym św iadczą su m y ta k sa c y jn e . O chęci posiadania o k reślo n ej k u rii m ogło też d ecydow ać ta k ie lu b in n e je j po łożenie topograficzne, a w ięc w zględy czysto in d y w id u a ln e — w ygoda uży tk o w n ik a. P o n iew aż je d n a k p o rząd k iem opcji k iero w ała zasada p re - cedencji, nie w szyscy k an o n icy m ieli jed n ak o w ą szansę u zy sk an ia n a j b ard ziej pożąd an y ch przez n ich k u rii. Z w olnioną k u rię n a jp ie rw m iał p raw o optow ać prep o zy t. J e ś li te n zrezy g n o w ał, po nim opow iadali się in n i p rałaci w ed le sta rsz e ń stw a , a na koniec k an o n icy — w ed łu g k o le j ności, w ja k ie j p rzy jm o w an o ich do k a p itu ły . N ow o p rz y ję ty k a n o n ik n a b y w a ł p raw o opcji dopiero po odbyciu ro czn ej re zy d en cji p rz y k a te d rz e (rok re z y d e n c ji liczy ł się od 11 listo p ad a do 15 sierpnia). P r a k ty czn ie rzecz biorąc, w czasie p ierw szej sw ej opcji no w y k a n o n ik nie m ia ł żadnego głosu i pozostaw ało m u w ziąć tę k u rię , k tó re j n ik t in n y nie chciał. W m ia rę u p ły w u l a t jego u p ra w n ie n ia w z ra sta ły , to te ż s ta ra ł się je w y k o rzy stać. T ym sposobem ro ta c ja poszczególnych k u rii, w y w ołana zazw yczaj śm ie rc ią k tó reg o ś z kanoników , dość często p o jaw iała się n a p o rząd k u o b rad k a p itu ły .
C enę k u rii k a p itu ła o k re ś la ła szacunkow o. Po d o k onaniu opcji k a n o n ik w p łacał należność w dw u ro czn y ch ra ta c h sw em u poprzednikow i, k tó ry k u rię zw olnił, albo jego spadkobiercom , jeśli zw olnienie n astąp iło w w y n ik u śm ierci — albo w p ro st k a p itu le , g d y p o p rzed n i u ży tk o w n ik był
in te sta tu s — nie zostaw ił te s ta m e n tu . G dy k a n o n ik n ie b y ł obecny w k a
p itu le, a nieobecność jego została u sp raw ied liw io n a , m ógł optow ać k u rię przez pełnom ocnika. O tak so w an ie k u rii odbyw ało się w dro d ze tajn eg o głosow ania w k a p itu le — p rzed u p ły w e m d w u d ziestu d n i od chw ili za- w ak o w an ia k u rii. G d y b y ów te r m in zo stał p rzekroczony, w ów czas n a byw ca nie m u siał ry g o ry sty c z n ie stosow ać się do n arzu co n ej m u ta k s y — m iał p raw o odw ołać się do a rb itró w . Je ż e li w ciągu trz y d z ie s tu dni od chw ili zgłoszenia k u rii jak o w a k u ją c e j nie z n ala zła ona ch ętn eg o u ż y t kow nika, pozostaw ała w rę k a c h dotychczasow ego. Je ś li je d n a k po ow ych trz y d z ie s tu d n iach zn ala zł się nab y w ca, k tó r y zgłaszał opcję, w ów czas nie obow iązyw ała p ro c e d u ra ko lejn o ści p rz y ję c ia do k a p itu ły , a p o d staw ę zgody stan o w iła gospodarność (diligentia) k a n d y d ata .
Po śm ierci k an o n ik a k re w n i, sp ad k o b iercy i eg zek u to rzy , lu b n a w e t służący — b y le pośw iadczeni — m ogli w ciągu d w u d z ie stu dni m ieszkać w k u rii zm arłego. M ieli obow iązek zlik w id o w an ia e w e n tu a ln y c h zad łu ż eń ciążących n a n ieruchom ościach, k tó re pozostaw ił zm arły . K a p itu ła d e le gow ała jed n eg o z k anoników , k tó ry sporządzał in w e n ta rz ruchom ości i n ie ruchom ości n ależ ący ch p ra w n ie do te j k u rii. W ra z ie stw ie rd z e n ia ja
qtiod liceat cuiusque canonico siv e praesens fu e r it, siv e absens, duas curias cano- nicales, u n u m in tra et aliam e x tra m uros ecclesiae sim uï h a b ere, q u as se com pati
kichkolw iek uszczerbków , k a p itu ła m ogła p o trącić sobie rek o m p en satę z k aucji, k tó rą w płacił uży tk o w n ik , g dy optow ał k u rię. R esztę ow ej k a u c ji zw racano spadkobiercom zm arłeg o 22.
3. K U R IE K O PE R N IK A — STAN BADAŃ
S p raw ą k u rii z e w n ę trz n e j M ikołaja K o p ern ik a in tereso w ało się k il ku badaczy niem ieckich, m ający ch b ezpośredni do stęp do zbiorów a rc h i w a ln y c h k a p itu ły w e F ro m b o rk u (w la ta c h 1772— 1945 zn ajd o w ały się one w ręk a c h niem ieckich). B ad an ia o p a rte n a w y m ien io n y m u przednio m a te ria le źródłow ym przep ro w ad zili: L. P r o w e 11, F. D i 11 r i c h 24 i E. B r a c h v o g e l 25. N ie p rzy n io sły one żadnego w idocznego re z u l ta tu . F. D ittric h p o tra fił w p raw d zie w skazać m ieszkańców poszczegól n y ch k u rii, ale dopiero d la o k resu n a stęp u jąceg o po w o jn ach szw edz k ich (od d ru g ie j połow y X V II w ie k u ) 26. S tało się to możliwie dzięk i tem u, że po w o jn ach szw edzkich k a p itu ła zm odernizow ała sw ój sy stem a rc h i w aln y : d la k ażd ej k u rii założono oddzielną teczkę, w k tó re j grom adzono odpow iednie alrta. Z n alazły się ta m — co n a jw ażn iejsze — opisy to p o g raficzn e k u rii, u m o żliw iające ich id e n ty fik a c ję z odpow iednim i obiek tam i w te re n ie . E. B rachvogel, k tó r y ja k o o s ta tn i zajm o w a ł się sp ecjaln ie k u ria m i K o p ern ik a, doszedł do n a stę p u ją c y c h k o n k lu zji: 1. Od 1514 r. K o p ern ik p osiadał „bliżej n ie o k re ślo n ą ” k u rię zew n ętrzn ą, zam ieszkiw a ną do 1512 r. przez p re p o z y ta E nocha K obelau; 2. W 1543 r. K o p ern ik pozostaw ił po sobie „w ieżę w e w n ą trz m u ró w oszacow aną n a 30 g rzy w ien oraz rów nież bliżej n ieo k reślo n ą k u rię , leżącą poza dziedzińcem k a te d ra ln y m , oszacow aną n a 100 g rzy w ien , k tó ra p rzeszła w posiadanie d ziek a n a L eo n a rd a N id erh o ffa ( t 1545)” ; 3. P o K o p e rn ik u w ieżę p osiadał A chacy T re n k ( t 1551); 4. Od 1610 r. sp o rad y czn ie p o ja w ia ją się w zm ian ki źródłow e o „w ieży K o p e rn ik a ” (tu rris C opernicana) lu b „w ieżyczce K o p e rn ik a ” (tu rricu la C opernici, 1616, 1646), albo w reszcie — „k u rii K o p e rn ik a ” (curia Copernicana); 5. P.rzed K o p ern ik iem w ieżę posiadał M arcin A ch tsn ic h t ( t 1504), k tó r y u zy sk ał ją w 1499 r. 27.
T ak więc, g dy z id en ty fik o w an ie k u rii z e w n ę trz n e j K o p e rn ik a u znano za niem ożliw e’ to stosunkow o n a jw ię c e j m ożna było pow iedzieć o jego w ieży, położonej w e w n ą trz m u ró w w arow ni. A le tożsam ość w ieży, n a z y w an ej w późniejszych źró d łach „w ieżą K o p e rn ik a ” , w istocie n ig d y do tą d n ie została udow odniona. F. D ittric h w y m ien ił p osiadaczy tego o b iek tu od 1646 r. do 1822 r. U zu p ełn ił go E. B rachvogel, p rz y ta c z a ją c n a zw iska u ż y tk o w n ik ó w od p oczątku X V II w ieku aż po w iek X X 2U. O by
22 Ibidem , k. 375—386, rozdziały 27—36.
21 L. P r o w e , N icolaus C oppernicus, Bd. 1, Tl. 1, B erlin 1883, p assim ; Bd. 1, TL 2, B erlin 1883, ss. 16 nn.; Bd. 2, B erlin 1884, passim .
24 F. D i t t r i c h , Der Dom, ss. 568 nn.
25 E. B r a c h v o g e l , Die S te r n w a rte , ss. 339 nn.; Des C oppernicus D ienst, ss. 569 nn.
2,1 F. D i t t r i c h , Der Dom , ss. 681—705 (opis k u rii zew n ętrzn y ch po drugiej w o jn ie szw edzkiej do 1800 r.).
21 E. B r a c h v o g e l , Die S te rn w a rte , ss. 339 п.
28 F. D i t t r i c h , Der Dom , ss. 700—702; E. B r a c h v o g e l , Di e S te rn w a rte (rozdział 1, Der „C oppernicusturm "), ss. 338—352.
w i e ż a, d o m i o b s e r w a t o r i u m m i k o ł a j a Ko p e r n i k a 6 2 5
d w aj je d n a k nie zdołali w y p ro w ad zić łań cu c h a opcji w p ro st od K o p er nika, co m ogłoby dopiero stan o w ić fa k ty c z n y dow ód zw iązku tego o b iek tu z n azw isk iem A stronom a.
B rak re z u lta tó w w b ad an ia ch nad k u rią z e w n ę trz n ą K o p ern ik a d a je się dziś w y tłu m aczy ć kilk o m a p rzy czy n am i. Po p ierw sze — w a k ta c h k a p itu ły k u rie o k reślan o w ed łu g n azw isk a o statn ieg o u ż y tk o w n ik a zs. P o n iew aż w szyscy u ż y tk o w n icy k u rii z e w n ę trz n y c h i w e w n ę trz n y c h zm ien iali je co ja k iś czas, k a żd y łań cu c h opcji w y m ag a p rześled zen ia z osobna. Z d arza się p rz y ty m , iż n ie w szy stk ie ogniw a w poszczegól n y ch łań cu c h ach są u c h w y tn e w p ro st — czy to sk u tk ie m m echanicznego uszkodzenia a k t, czy też z b ra k u dbałości p rz y d o k o n y w an iu w pisów . W obec tego, b ra k u ją c e ogniw a n a le ż y re k o n s tru o w a ć na p o d staw ie lo gicznych p rzesłan ek , w y n ik a ją c y c h z in n y c h łań cu ch ó w opcji. P o d ru gie — k u ria z e w n ę trz n a K o p e rn ik a nie b y ła p rzed m io tem ta k w ielk iej uw agi, ja k jego w ieża w o b rę b ie m u ró w w aro w n i. W iązało się to z zako rzen io n y m w lite r a tu r z e m ite m o rzek o m y m zw iązku „w ieży K o p e rn ik a " z jego o b se rw a to riu m . W ieża ta — o czym ju ż w spom inano — zachow ała w ciągu n a stę p n y c h stu le c i sw ą tr a d y c y jn ą nazw ę curia C opernicana. Po w o jn a c h szw edzkich założono d la n ie j w a rc h iw u m k a p itu ln y m osobną teczkę, re je s tr u ją c ą o d tąd je j u ży tk o w n ik ó w oraz w szelkie p rz e ró b k i a r ch itek to n iczn e, ja k im ją poddaw ano 30.. P o trz e c ie — w s z y s c y d o ty c h czasow i badacze, n a s k u te k nieznajom ości, lu b w a d liw e j in te rp re ta c ji źródeł, n ieo d m ien n ie m y lili k u rie ze w n ę trz n e z fo lw a rk a m i (alodiam i) kano n iczn y m i, b łęd n ie u to ż sa m ia ją c je n aw zajem . U niem ożliw iało to zn ale zien ie w łaściw ego p u n k tu w y jścia w b ad an ia ch : e lim in ację zb ęd n e go m a te ria łu , k tó r y w p rz eciw n y m razie p ro w ad ził do d e z o rie n ta c ji i n ie porozum ień. I ta k L. P ro w e stw ierd ził, że „oprócz k u rii na dziedzińcu k a te d ra ln y m — curia in tra m u ro s — K o p e rn ik posiadał, podobnie ja k in n i kanonicy, ta k ż e curia e x tr a m u ro s, czyli a llo d iu m — fo lw a rk w b lis kości m ia sta ” 31. P o d o b n y b ra k o rie n ta c ji w y k a z a li now si badacze. Ii. Z i n s , w sw y m w n ik liw y m s tu d iu m na te m a t k a p itu ły w a rm iń sk iej w czasach K o p e rn ik a w y ra z ił zdanie, ja k o b y „ d o m y k an o n ik ó w b y ły położone w okół k a te d r y i p rz y ty k a ły od s tro n y w e w n ę trz n e j do je j m u ru o b ro n n eg o ” 32. S tw ie rd z a dalej, że „ s ta tu ty z 1532 r. zezw alały na zajm o w a n ie dw óch k u rii, je d n e j leżącej poza m u ra m i i połączonej z allo d iu m oraz d ru g ie j w o b ręb ie m u ró w k a te d r a ln y c h ” . W u to żsam ian iu k u rii z e w n ę trz n y c h z fo lw a rk a m i okazał się pom ocny cy to w an em u a u to row i E. B rach v o g el, k tó r y sam się w ty m nie o r ie n to w a ł33. N ato m iast w ślad za P ro w e m poszedł J. P a g a c z c w s k i , pisząc: „K ażdy z k an o ników fro m b o rsk ic h m ia ł p raw o posiadać dw a m ieszkania: jed n o w e w n ą trz m u ró w (curia in tra m u ro s) oraz d ru g ie położone n a ze w n ą trz m u ró w (curia e x tr a m u ro s albo e x tr a m oenia). B y ły to tzw . bona (dobra)
Np. 14X1 1579 r. J a n L ecm an zw olnił sw oją k u rię „na ze w n ą trz m urów , m iędzy [kurią] czcigodnego p an a H e n ry k a S em pław skiego, k tó ra zw an a je s t p isto rią oraz tę, k tó rą świeżo zw olnił czcigodny p an J a n H anow ”. J e s t to zapis typow y — ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 58—58 v.
311 ADWO, A k ta k a p itu ły I, I С 11 (C uria C o pernicana, 1690— 1912). 31 L. P r o w e , op. cit., Bd. 1, Tl. 2, s. 20.
32 H. Z i n s , op. cit., s. 415. 33 Ibidem , s. 416.
d o m in o ru m canonicorum , w sk ró cen iu zw ane a lo d iam i” 34. T. G 1 e m m a,
nie odróżniając k u rii od folw arków , p ró b o w ał znaleźć w k sięgach w p isu w zm ian k i o dom u P io tra K ostki. W rezu ltacie, p rz e d sta w io n e przez niego fa k ty są d alek ie od rz e c z y w is to śc i35. N ależy te d y zdać sobie sp raw ę z tego, czym w istocie b y ły k u rie , a czym f o l w a r k i3C.
4. K U R IE A FO LW A RK I
W sta tu ta c h k a p itu ły w a rm iń sk ie j, n a k tó re p o w o łu ją się E. B ra c h vogel i H. Zins, n ie uto żsam ia się k u rii z fo lw ark am i. Te o sta tn ie co p ra w d a om aw iane są łącznie z k u ria m i — ale też łącznie z k u ria m i w e w n ę t r z n y m i i ty lk o w ted y , g dy m ia ły do n ich odnosić się je d n ak o w e zasad y porządkow e. W in n y ch w y p ad k ach sp ra w y te p o tra k to w ano oddzielnie: fo lw ark o m pośw ięcono osobne ro zd ziały i osobne k u rio m 37.
Z asad y n a b y w a n ia fo lw ark ó w b y ły id e n ty c z n e z tym i, k tó re dotyczą obydw u ro d zajó w k u rii. Szczególnym po stan o w ien iem d o ty czący m fo l w a rk ó w je s t to, k tó re m ów i, że je śli w o ln y fo lw a rk n ie zn ala zł w ciągu trz y d z ie s tu d n i now ego u ży tk o w n ik a, w ów czas p rz e k a z u je się go na rzecz k a sy ap ro w iz a c y jn e j k a p itu ły (pistoria). T en fa k t n ależ y w ziąć pod u w ag ę śledząc ła ń cu c h y opcji poszczególnych fo lw ark ó w : p rz e rw y w łańcuchach, n a pozór niczym nie u sp raw ied liw io n e , w y n ik a ją w istocie z te j w łaśn ie przy czy n y .
M arcin K ro m e r o k reśla fo lw a rk i k an o n iczn e m ian em pecularia p ra e
dia (allodia vu lg o vo ca n tu r) n o n procul a basilica — fo lw a rk i h o d o w la
34 J. P a g a c z e w s k i , D uńska ek sp e d y c ja astronom iczna na W arm ię w ro k u
1384, K o m u n ik aty M azu rsk o -W arm iń sk ie 1964, n r 1, s. 26; tenże, O bserw atoria M i ko ła ja K o p e rn ika na W a rm ii, R ozpraw y i M a te ria ły O środka B adań N aukow ych
im. W. K ętrzyńskiego, n r 15, O lsztyn 1967, s. 44.
35 T. G l e m m a , P iotr K o stka . L a ta m ło d zie ń cze i działalność p olityczna 1532—
1595, Roczniki T o w arz y stw a N aukow ego w T oruniu, ro czn ik 61 zeszyt 2, T oruń 1959.
A utor pow iada, że k u ria P io tra K ostki sta ła obok dom u Ja n a L eom ana, że dom te n optow ał potem W alenty K uczborski, a po jego śm ierci M ichał K o n arsk i (ibidem , s. 39). W rzeczyw istości L eom an optow ał dom d la K uczborskiego, a gdy te n u m arł, K uczborski optow ał go dla siebie (ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 36 v. — 37, 57 v., 53 — 58 v.). N ato m iast M ichal K o n arsk i optow ał po K uczborskim n ie dom, lecz alodium (ibidem , k. 45 v.). Dom zaś optow ał K o n arsk i po B a rtło m ie ju P lem ięckim (ibidem , k. 41 v. — 42).
33 F o lw a rk i k a p itu ły w a rm iń sk ie j w y m a g a ją oddzielnego opracow ania. Tu jed y n ie ogólne u sta le n ia , konieczne dla podjętego tem atu .
37 Rozdziałom , w k tó ry ch m ow a je s t o k u ria c h , alodiach, bądź obu tych s p r a w ach łącznie, dano w sta tu ta c h w spólny ty tu ł: De curiis et allodiis capitularibus (Bibl. C zartor., rk p 1295, k. 379). Poszczególne zaś rozdziały, z a w a rte pod ty m n a głów kiem . zaty tu ło w an o : 30. De h a b ilita te canonici optare vo le n tis curiam et allo
d iu m (k. 379), co dotyczy obu sp ra w ; 31. A b sen s p riv ileg ia tu s optare prout durante p rivilegio etia m si b ien n iu m excedat: non p riv ileg ia tu s in tra b ien n iu m ta n tu m ;
(k. 381), co dotyczy obu sp raw ; 32. De dom o et allodio in fra 30 dies non optatis (k. 382), co rów nież dotyczy obu sp ra w ; 33. De ta xa tio n ib u s curiarum (k. 383), со dotyczy ty lk o k u rii (w ew nętrznych i zew nętrznych łącznie); 34. De ccnsibus allo-
d iorum pro ra ta (k. 384), co dotyczy ty lk o fo lw ark ó w ; 35. N e quis a lien et a llodium v e l curiam absque consensu capituli (k. 385), co dotyczy obu sp raw ; 36. De curiis co m patibilibus (k. 385), co dotyczy ty lk o k u rii (w ew nętrznych i zew nętrznych
łącznie); 37. De regestro allodii (k. 386), co dotyczy tylko fo lw ark ó w ; 38. De con
w i e ż a, d o m i o b s e r w a t o r i u m m i k o ł a j a Ko p e r n i k a 6 2 7
no, n ied alek o od k a te d ry . D alej pow iada: „dom i k u rie n a b y w a n e są w drodze k u p n a, lecz k a p itu ła rozdziela je na te j sam ej zasadzie, co io lw a r k i” 3S. W szystkie tr z y ro d zaje nieruchom ości k an o n icy optow ali niezależnie: fo lw a rk i m a ją sw o je w łasn e ła ń c u c h y opcji, z u p ełn ie in n e od łań cu ch ó w op to w an y ch k u rii z e w n ę trz n y c h oraz łań cu ch ó w o p to w a- n y c h k u rii w e w n ę trz n y c h . G d y b y k aż d y z fo lw ark ó w w ią z a ł się ze ściśle o k reślo n ą k u rią z e w n ę trz n ą (dom em k anonicznym ), to ich opcje m u s ia ły by być rów noczesne.
M im o że k a p itu ła liczy ła szesn astu członków , k u rii z e w n ę trz n y c h było ty lk o trzy n aście. T y le bow iem d a je się w y o d ręb n ić łań cu ch ó w opcji, zw iązan y ch z ty m i k u ria m i. W k sięg ach w p isu k a p itu ły n ie s p o ty k a się ani jed n eg o w y p ad k u , ab y poza o w y m i trz y n a sto m a łań cu c h am i opcji p o ja w ia ły się jak iek o lw iek in n e sp o rad y czn e opcje, k tó re m o g łyby dow odzić istn ie n ia w ięk szej liczby k u rii z e w n ę trz n y c h , niż to s tw ie r dzono. W zajem n e u sy tu o w a n ie ty c h tr z y n a s tu o b iek tó w (w edług nazw isk zam ieszk u jący ch je w spółcześnie osób) w y n ik a z opcji w sposób n iem al jednoznaczny. J e s t ono sp ra w d z a ln e pod w zg lęd em to p o g rafic zn y m za rów no n a p la n ie R eh efeld a, ja k i — w w iększości w y p ad k ó w , k tó re zbadano — bezpośrednio w te re n ie . J e s t to je d n a k z ag ad n ien ie sam o dla siebie i nie m ieści się w ra m a c h niniejszego a rty k u łu .
L iczbę fo lw ark ó w u stalo n o n a te j sam ej zasadzie, co liczbę k u rii zew n ętrzn y ch . O k azu je się, że is tn ia ło ich ró w n ież trzy n aście. W ustale-r n iu lic z b y fo lw ark ó w pom ocne są n ie ty lk o ła ń c u c h y ich opcji, a le tak że zw iązane z n im i n azw y, k tó reg o to e le m e n tu b ra k u je w w y p a d k u k u rii. N azw y fo lw ark ó w u le g a ły ró ż n y m m u tacjo m , n ie k ie d y n a w e t tr a k to w a no je zam ien n ie w sto su n k u do d w u ró żn y ch fo lw ark ó w — chodzi tu zw ła szcza o n u m e ra c ję fo lw ark ó w w ra m a c h te j sam ej m iejscow ości. W obec tego sam e ty lk o n azw y fo lw ark ó w , w o d e rw a n iu od w łaściw y ch im ła ń cuchów opcji, n ie m ogą, lu b nie zaw sze m ogą stan o w ić p o d staw ę do id e n ty fik a c ji poszczególnych folw arków .
T rzeb a tu w reszcie dodać, że fo lw ark i, o k tó ry c h m ow a, to fo lw a rk i kanoniczne, stan o w iące upo sażen ie poszczególnych członków k a p itu ły . N ależy je odróżnić od fo lw ark ó w czynszow ych, będ ący ch ró w n ież w ła s nością k a p itu ły , ale nie p rzezn aczo n y ch n a in d y w id u a ln y u ż y te k k a n o ników , k o rz y s ta ją c y c h z p re b e n d y . Tego ro zró żn ien ia n ie z n a jd u je m y w lite r a tu rz e . T u rzecz je s t o ty le p ro stsza, że ów d ru g i ro d zaj fo lw a r ków n ie b y ł p rz e d m io te m opcji, nie m a o n im m ow y w k sięg ach w pisu, w ogóle zate m nie w chodzi w rach u b ę.
W ciągu X V I w iek u w y m ien ić m ożna n a stę p u ją c e fo lw a rk i k an o niczne (w n aw iasach podano d a tę u ch w y co n ej n azw y, k tó ra je s t s p ra w dzalna w k sięgach w pisu o d p ow iednich dla danego ro k u ; podano rów nież czasokres u c h w y co n ej źródłow o ciągłości opcji w ła ń cu c h u w łaściw ym dla danego fo lw ark u ):
1. A llo d iu m in S e b le k p rim i re g e s tri in ordine (11 V II 1586), p r i m u m in S e b le k (2 X 1587), in d er Z e b la c k p r im u m (22 IV 1547; 1 czerw
ca 1543 — 9 m a ja 1611). M iejscow ość n ie z id en ty fik o w an a.
38 D om us a u te m et curiae em p litia e sunt. S ed ad e u n d e m m o d u m u t allodia
a capitulo c o n feru n tu r — M arcin K r o m e r , De ep isco p atu V arm ien si, w : S pici- leg iu m C o pernicanum , s. 246.
2. A llo d iu m quod d ic itu r secu n d u m n u m ero S e b le c k (11 X II 1545, 7 lu teg o 1499 — 9 m a ja 1611). M iejscow ość n ie zid en ty fik o w an a.
3. A llo d iu m p r im u m in Z ager (4 X II 1579), in C zager in c e rti n u m e ri
seu p r im u m (22 1 1587), in c e rti n u m e ri a tq u e n o vis in Z a g er (29 IV
1562; 8 sty czn ia 1573 — 15 sty czn ia 1590). D aw n. Z ag ern , dzis. Z aw ierz, kom o rn ictw o b ran iew sk ie, 4 km na p o łu d n io w y w schód od B raniew a. W 1531 r. Z y g m u n t S ta r y p isał do k a p itu ły (na ręce k an o n ik ó w L e o n a r da N id erh o ffa i A lek san d ra S cultetiego), że esset co ntroversia in te r capi
tu lu m W a rm ie n se m e t oppidanos B ra u n sb erg en ses su p er dom inio v ille Z ca w er n o n procul ab oppido B ra unsberg sitae i ro zstrzy g ał, że n ależ y
nie do B ran iew a, lecz do k a p itu ły 3S.
4. A llo d iu m sec u n d u m in Sager (8 I 1546), sec u n d u m in Z agger (22 IV 1547), sec u n d u m in Z a w e r et G edigen illi a n n exo (6 V 1564), se c u n
d u m in C zager sive G edigen (V 1564), a llo d iu m G ediligen c u m adiuncto allodio in C zagier (1 II 1602; 8 sty czn ia 1546 — 11 lipca 1586). Z aw ierz,
ja k poprzednio: G edilgen; dzis. G iedyle, k o m o rn ictw o p ien iężeń sk ie (m el- zackie), 12 km n a zachód od P ien iężn a.
5. T erciu m a llodium in Z agger (23 1 1540), te r tiu m in Z a w e r (15 III 1564), in ordine te r tiu m (6 V 1581; 22 k w ie tn ia 1574 — 19 m a rc a 1593). Z aw ierz, ja k poprzednio.
6. A llo d iu m 4tum in Z cager (6 V II 1543), q u a rtu m a llo d iu m in Zager .(29 IV 1562), a llo d iu m L o h ed e c u m a d iu n cto allodio 4t0 in C zager (8 V II 1605); 7 lu teg o 1499 — 26 sie rp n ia 1521; 6 lipca 1543— 19 m a rc a 1593). Z aw ierz, ja k poprzednio; L o h ed e n ie zidentyfikow ano.
7. A llo d iu m in Z ca w er q u in tu m in ordine (13 X I 1523; 6 lipca 1571 — 17 w rześn ia 1593). Z aw ierz, ja k poprzednio.
8. A llo d iu m q u a m s e x tu m v o c a tu r in Z ager (1 V 1548; 21 w rześnia 1525 — 6 k w ie tn ia 1543; 6 lipca 1571 — 18 sie rp n ia 1588). Z aw ierz, ja k poprzednio.
9. A llo d iu m K a la w (26 V II 1577), a llo d iu m K alato in Z a w e r (6 V 1581),
a llo d iu m Calau d ic tu m u ltim u m in C zager (16 IV 1632; 26 lipca 1577 —
22 sty czn ia 1587). Z aw ierz, ja k poprzednio; K a la w n ie zid en ty fik o w an o . 10. A llo d iu m G r u n th o ff a p p e lla tu m (19 V III 1508; 18 sie rp n ia 1543 — 1 k w ie tn ia 1562; 22 m a ja 1592 — 23 czerw ca 1595). D aw n. G ru n d h o f, dzis. G rądek, k o m o rn ictw o fro m b o rsk ie, 3 km na p o łu d n ie od F ro m b o rk a . 11. A llo d iu m K y lly e in (21 III 1551), K ilia in (26 V II 1571), te r tiu m
in K ilie in (25 V 1581), K ilie n n u n c u p a tu m (8 IV 1588; 18 k w ie tn ia -1507 —
17 w rześn ia 1593). D aw n. K ilienhof, dzis. K ilie, k o m o rn ictw o fro m b o r skie, 3,5 km n a p o łu d n ie od F ro m b o rk a. F o lw a rk K ilie b y ł w y zn aczn i kiem k ie ru n k u , w k tó ry m leża ły w sto su n k u do F ro m b o rk a też n ie k tó re in n e fo lw a rk i kanoniczne: ve rsu s K ilie n ad agros seu bona d ic to ru m do
m in o ru m 40.
12. A llo d iu m H o lze n h o ff a p p e lla tu m (19 V III 1560), H o lze n h o ff alias
R a n e n fe lt a p p e lla tu m (1 5 III 1564), H o lc ze n h o ff seu R a n e n fe lt ( 1 5 III
1564), H o ltz e n h o ff (6 V II 1571), H o ltz e n d o r ff seu R a n e n fe lt (20 1X 1605),
R a n e n fe ld t alias H o ltz e n h o ff a p p e lla tu m (2 3 II 1624), allo d iu m prope R a n n e n fe lt H o ltz h o ff d ic tu m (16 IV 1632; b ra k ciągłości, optow ano
spo-33 ADWO, Rep. 128.
W I E Ż A , D O M I O B S E R W A T O R I U M M I K O Ł A J A K O P E R N I K A 6 2 9
radycznie). D aw n. R ah n en feld , dzis. R onina, k o m o rn ictw o fro m b o rsk ie, 2.5 km na połu d n ie od F ro m b o rk a . P raw d o p o d o b n ie z tą sam ą m iejsco w ością w iązała się n azw a K ilig ein : 12 m a ja 1536 r. 5 łanów n ależ ało tu do A le k sa n d ra S cu ltetieg o ; w śród pól fo lw a rk u b y ły staw y , k tó re u ż y t k o w ał T idem an Gise. P ołożenie fo lw a rk u o k reślono jak o pro p e F ra w en -
burg 41. N azw a nie m ogła być to żsam a z K ilien , gdyż w łań cu c h u opcji
tego fo lw ark u nie m a m iejsca dla S cu ltetieg o . P odobnie: a llo d iu m se
c u n d u m in K ïlin g e n (11 V 1611), a llo d iu m K lin g e n h o ff seu H o lze n h o ff d ic tu m (20 V III 1632); lacuna in d er K lig n e n (21 III 1564).
13. A llo d iu m S a n d e k a im v ir e ti seu der A v e (26 V III 1521), v ir e ti a llo d iu m seu in A iv e (13X 1 1523), in d er A w e (18 V 1564), a llodium prope ecclesiam v u lg o A u a p p e lla tu m (19 III 1593; 4 m a ja 1543 — 18 m a ja
1564; 23 lipca 1571 — 26 lipca 1588). T en fo lw a rk „n a b ło n ia c h ” m ógł być po d ru g ie j stro n ie rz e k i B audy, 2,5 km n a pó łn o cn y w schód od F ro m b o rk a, tu ż za g ran icą k o m o rn ic tw a from b o rsk ieg o , gdzie dzis. m iejsco wość Sądkow o (S ankau, G ut). W ta k im w y p a d k u odp o w iad ało b y m u położenie prope ecclesiam — choć w X V III w iek u S a n k a u było d o b rem bisk u p im 42. M ogła to być ta k ż e dzis. m iejscow ość U łow o (G ut A uhof), 3.5 km na północny zachód od B ran iew a. J e s t o n a je d n a k n iem al na w schodnich ru b ieżach k o m o rn ic tw a b ran iew sk ieg o (należącego do b is k u pa), 8,5 km od F ro m b o rk a i b ra k je j na m apie W arm ii J. F. E n d ersch a z 1755 r.
P ołożenie fo lw ark ó w k a n o n icz n y ch każe te d y odrzucić stanow czo a lte rn a ty w ę , jak o b y k u rie zew n ę trz n e k anoników , leżące w okół w a ro w ni fro m b o rsk iej, m o g ły m ieć z ty m i fo lw a rk a m i ja k ik o lw ie k zw iązek to pograficzny. K o n fra trz y m u sieli być sta le w zasięgu d zw o n n icy k a p i tu ln e j, a b y ta k , ja k w y m a g a ły tego s ta tu ty , reag o w ać na je j sy g n a ł „bez z w ło k i” 43. N ie m oże p rz y ty m m y lić fa k t, że k u rie z e w n ę trz n e w iązały się z o k reślo n ą p a rc e lą czy d z ia łk ą (area canonicalis), na k tó re j s ta ł nie ty lk o dom m ieszk aln y , ale te ż z n ajd o w ały się zab u d o w an ia o c h a ra k te rz e gospodarczym : ze sta tu tó w w iadom o, że k a n o n ik o bow iązany b y ł m ieć tr z y konie pod w ierzch — dla siebie i osobistej służby. T ru d n o sobie w y obrazić, ab y konie te trz y m a n o w o d leg ły ch fo lw ark ach , a n ie w p ro st p rz y dom u. P o tw ie rd z e n ie tego z n a jd z ie m y niżej, w zw iązku z k u rią z e w n ę trz n ą K o p ern ik a. N a zapleczu k ażd ej k u rii z n a jd o w a ły się ogrody, o czym m ow a je s t w opcjach. J e d n a k area c u m horto i a llo d iu m to s p ra w y zu p ełn ie różne.
5. FO LW A RK I M IK O Ł A JA K O PE R N IK A A. FOLW A RK N IE ZIDEN TY FIK O W A N Y
P o raz p ierw szy op to w ał A stro n o m fo lw a rk 7 lu te g o 1499 r. F o lw a rk te n n a le ż a ł u p rzed n io do M ichała F o x a: D o m in u s N icolaus K u p p e rn ic k
o p ta v it a llo d iu m d o m in i M ichaelis [Fox] vacans 44. N ie m ó g ł teg o uczynić
41 ADWO, A k ta k a p itu ły la , k. 36—36v.
11 J. K o l b e r g , Die D otation des B is th u m s E rm land vo r u n d nach 177’ , ZGAE, Bd. 9, s. 345.
43 Bibl. C zartor., rk p 1295, rozdziały: 58. De сат рапа ca p itu la ri (k. 400): 59. Si
canonicus vocatus ad ca p itu lu m non ve n ia t (k. 410).
osobiście, lecz przez pełnom ocnika, sam bow iem p rz e b y w a ł n a stu d ia c h w B o lo n ii4S. N azw y fo lw a rk u nie w ym ien io n o i n ie je s t ona m ożliw a do u sta le n ia , albow iem łań cu ch opcji posiada jeszcze ty lk o d w a dalsze ogniw a, po czym u ry w a się; m u sia ł to być je d e n z ow ych trz y n a stu , k tó re w ym ieniono w rozdziale poprzednim .
Z fo lw a rk u tego K o p ern ik zrezy g n o w ał 3— 6 czerw ca 1512 r., o p tu jąc in n y , po B altazarze S tockfischu (por. niżej, p u n k t B). D otychczaso w y zaś fo lw a rk K o p ern ik a, o k tó ry m m ow a, optow ał a rch id iak o n J a n S c u lte ti: D o m in u s B a lth a sa r [S to c k fis c h j o p ta v it a llo d iu m d. praepositi,
illiu s d. N icolaus C oppernig, istiu s d. doctor J o h a n n es [S c u lte ti] archi- d ia c o n u s4δ. Z tego fo lw a rk u S c u lte ti zrezy g n o w ał 29 g ru d n ia 1512 r.,
o p tu jąc sobie in n y (zw olniony przez F a b ia n a z Ł ężan, sk u tk ie m obioru go na biskupa). P o S c u lte tim zaś fo lw a rk op to w ał A n d rzej K o p ern ik :
D octor Jo h a n n es [ScultetiJ archidiaconus [o p ta v it] a llo d iu m re v e r e n d iss i m i d. nostri, istiu s doctor A n d rea s [C o p ern icu s]47. T y m sam y m w ięc
A n d rzej s ta ł się posiadaczem fo lw ark u , k tó r y n ieg d y ś n ależ ał do jego b ra ta . D alsze ogniw a tego łań cu c h a nie są znane.
B. FOLW A RK SEBLEK II
1. W d n iu 7 lu teg o 1499 r. B a lta z a r S to ck fisch op to w ał fo lw ark , k tó reg o n azw a n ie została w y m ien io n a: D. B altasar o b tin u it allodium-
s u u m 48. N ie z rezy g n o w ał zeń w czasie n a stę p n e j opcji 18 k w ie tn ia
1507 r.: d o m in i prepositus, custos, cantor, Sacharias, B altasar [S to c k
fisch] a suis allodiis optando n on d e c lin a v e r u n t49.
2. W d n iu 3— 6 czerw ca 1512 r. B a lta z a r S tockfisch z rezy g n o w ał ze sw ego fo lw a rk u o p tu jąc in n y . D otychczasow y zaś jego fo lw a rk o p to w ał M ikołaj K o p ern ik (zw olniw szy poprzedni, ja k w p u n k cie A): D o m in u s
B althasar o p ta v it a llo d iu m d. praepositi, illiu s d. N icolaus C oppernig, istiu s d. doctor J o h a n n es [S cu lteti] archidiaconus 50.
N ow y sw ój fo lw ark , k tó reg o n azw y d o tąd nie w ym ieniono, zacho w ał K o p e rn ik do końca życia. N ie z rezy g n o w ał zeń w czasie opcji 29 g ru d n ia 1512 r.: d o m in is—N icolao—n o n re c e d e n tib u s ab allodiis s u i s 51. O d stąp ił też od opcji, ja k a n a d a rz y ła się 26 sie rp n ia 1521 r.: d o m in i—
N icolaus K ö p p e rn ic k —c e s s e r u n t52. Z m a rł 24 m a ja 1543 r.
3. W dn iu 1 czerw ca 1543 r. fo lw a rk ten , po ra z p ierw szy w y m ie n io n y z nazw y, za p o śred n ictw em Je rz e g o D o n n era op to w ał d ziek an L eo n a rd N iderhoff: V en era b ilis d o m in u s G eorgius D onner n o m in e v e n e r a
bilis d o m in i decani [L eonardi N id erh o vi] o p ta v it a llo d iu m p rim u m S e h b le c k 53. Z m a rł 6 g ru d n ia 1545 r.
4. W d n iu 11 g ru d n ia 1545 r. k u sto sz J a n T y m m e rm a n o p to w ał fo l w a rk w a k u ją c y po śm ierci L e o n a rd a N id erh o ffa, a k tó ry p rz e d te m n a le
4·’ Por. J. S i k o r s k i , M ikołaj K o p e rn ik na W arm ii. Chronologia ży cia i d zia
łalności, O lsztyn 1968, s. 17, n r 7.
46 ADWO, A k ta k a p itu ły la , k. 22. 47 ADWO, A k ta k a p itu ły la , k. 22v. 4a ADWO, A k ta k a p itu ły S 1, k. 26v. 43 ADWO, A k ta k a p itu ły la , k. 13v.— 13 A. 50 ADWO, A k ta k a p itu ły la , k. 22. 51 ADWO, A k ta k a p itu ły la , k. 22v. 32 ADWO, A k ta k a p itu ły la , k. 29v. 51 ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 14v.
W I E Ż A , D O M I O B S E R W A T O R I U M M I K O Ł A J A K O P E R N I K A 6 3 1
żał do M ikołaja K o p ern ik a: Joa n n es T y m m e r m a n custos e t canonicus
W a rm ien sis o p ta v it in loco capitulari a llo d iu m quod d ic itu r sec u n d u m n u m ero S e b le c k , quod va ca vit p er o b itu m ven. d. L eo n a rd i N id e rh o v i decani, quod antea o b tin u it v e n era b ilis d. N icolaus C o p ern ick 5!. B yła
to trz e c ia opcja fo lw ark u , doko n an a przez T y m m erm an a.
M iędzy n u m e ra c ją tego fo lw a rk u w p o p rzed n im i w ty m ogniw ie łań cu c h a is tn ie je sprzeczność (tam p rim u m , tu secu n d u m ), jed n ak ż e ciągłość opcji św iadczy, że w obydw u w y p a d k a c h chodzi o te n sam fo l w a rk : a llo d iu m sec u n d u m n u m e ro S e b le c k , albow iem w ła ń cu c h u opcji
allo d iu m p r im u m w S e b le c k nie m a m ie jsc a dla ty c h nazw isk, k tó re są
tu ta j w y m ien ian e. P o d o b n e n ie k o n sek w en cje b ęd ą p o w ta rz a ć się w d a l szych ogniw ach, ale logicznym sp raw d zian em będzie tu ciągłość opcji. W p rzy to czo n y m w yżej tek ście opcji u d e rz a fa k t, k tó r y je s t czym ś zu p ełn ie w y ją tk o w y m w tego ro d z a ju zapisach: podano tu nie ty lk o n a zw isko ostatn ieg o u ż y tk o w n ik a fo lw a rk u (L eo n ard N iderhoff), ale także jego p o p rzed n ik a (M ikołaj K o p ern ik ). M ożna to w y tłu m a c z y ć ty m , że K o p e rn ik p o siad ał je d e n i te n sam fo lw a rk w ie lo k ro tn ie dłu żej, niż to było ogólnie p ra k ty k o w a n e (fo lw ark i zm ien ian o częściej n a w e t n iż k u rie). D zięki te m u zapew ne ów fo lw a rk k o ja rz y ł się w sp ó łczesn y m z n azw is k iem K o p e rn ik a n a w e t po jego śm ierci.
J a n T y m m e rm a n z m a rł 23 sty czn ia 1564 r.
5. W d n iu 17 lu teg o 1564 r. K a sp e r H anow o p to w ał te r tiu m a llodium
in S ee b le c —q u o d —q[uondam ] Jo a n n es T y m m e r m a n canonicus, d u m vi- v e r it o b tin e b a t55. B y ł to jego trz e c i z k o lei fo lw ark . Z m a rł 6 m a ja 1571 r.
6. Około 14 m a ja 1571 r. a llo d iu m in S e b le c k po śm ie rc i tam teg o o p to w ał J a k u b T y m m e rm a n 56. B y ł to jego p ią ty z k o lei fo lw ark .
7. B ra k ogniw a. P o Ja k u b ie T y m m e rm a n ie m u s ia ł optow ać te n fo l w a rk J a n H anow (Senior), co w y n ik a z dalszy ch ogniw tegoż łań cu c h a opcji.
J a n H anow z m a rł 23 sty czn ia 1575 r. B y ł to jego trz e c i z kolei fo lw ark .
8. W d n iu 11 lu teg o 1575 r. a llo d iu m in S eb le c k po śm ierci J a n a H anow a o p to w ał k ustosz J a n L eo m an 57. B ył to ta k ż e jego trz e c i z kolei folw ark.
9. W dn iu 22 sierp n ia 1581 r. a llo d iu m in S e b le k sec u n d u m po J a n ie L eo m an ie o p to w ał M ichał K o n a rsk i 58.Był to jego c z w a rty z kolei fo l w ark . Z m a rł 5 czerw ca 1584 r.
10. W d n iu 4 lipca 1584 r. a llo d iu m 2 in S eb lec optow ał po ta m ty m k u sto sz S am son a W orein (zw olniw szy in S eb lec quod p u ta tu r eodem
p lim i r e g e s tr i) 59. B y ł to jego siódm y z kolei fo lw ark . Z m a rł 13 czerw ca
1586 r.
11. W d n iu 28 czerw ca 1586 r. a llo d iu m in S e b le k o p to w ał k ustosz H e n ry k S e m p ła w s k i60. B ył to jego szó sty z kolei fo lw ark .
51 ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 20v.—21. 55 ADWO, A k ta k a p itu ły la , k. 60v. 56 ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 34v. я ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 50v. •,s ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 70. 50 ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 78v. G0 ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 83.
12. W dn iu 30 k w ie tn ia 1588 r. allo d iu m p r im u m in S e b le k po ta m ty m op to w ał B a lta z a r N iem czyk B1. B ył to jego c z w a rty z kolei folw ark. Z m a rł 1 w rześn ia 1593 r.
13. W d n iu 17 w rześn ia 1593 r. a llo d iu m in S e b le k po ta m ty m opto w ał dziekan J a n K re c z m e r 62. B ył to jego c z w a rty z kolei fo lw ark .
14. W d n iu 23 czerw ca 1595 r. po ta m ty m optow ał p rep o zy t M iko łaj K o s 63. Z m a rł 8 w rześn ia 1605 r.
15. W dn iu 20 w rześn ia 1605 r. po ta m ty m optow ał p rep o zy t P a w e ł G ó rn ic k i64. Z w olnił 30 p aźd ziern ik a 1606 r. (allodium 2° in S e b le c k ) 66. T rzeba zw rócić uw agę, że n a p ię tn a s tu posiadaczy tego fo lw a rk u w ciągu całego stulecia, ośm iu było p ra ła ta m i, a dziew ięciu zachow ało ów fo lw a rk do śm ierci. W y d aje się, że fo lw a rk te n leża ł bliżej F ro m b o rk a niż in n e: w d n iu 25 sierp n ia 1550 r. d ziek an A chacy T re n k n a b y ł pew ien obszar ziem i pod u p raw ą; te n o b szar og ran iczały ja k ie ś zarośla, f o l w a r k k ustosza J a n a T y m m erm an a i opłotki jakiegoś ogrodu, k tó ry był n ajb liższy Z a n d e ra M oliera 66. S k ąd in ąd w iadom o, że dom i ogród Z an- d era M oliera zn ajd o w ały się „pod w zg ó rzem ” (sub m o n te ) 6'1'. P ra w d o podobnie n ie m oże tu być m ow y o in n y m w zgórzu niż ty m , na k tó ry m zn ajd o w ała się k a te d ra — albo p rz y n a jm n ie j o sąsiednim , od zachodu
(morns a n te castrum ). In n e w zn iesien ia w ta m te j o kolicy nie są ta k ch a
ra k te ry sty c z n e , ab y m o g ły służyć o rie n ta c ji i n ie są też sp o ty k a n e w źró d łach. Z tego w ięc w y n ik a, że fo lw a rk J a n a T y m m e rm a n a z n ajd o w ał się n ie z b y t daleko w aro w n i. T en fo lw ark , to a llodium se c u n d u m n u m ero
S eb lec k; optow ał go T y m m erm an po K o p ern ik u i N id erh o ffie (por. ogni
wo 4).
6. „W IEŻA K O PE R N IK A ”
1. W d n iu 3 lipca 1499 r. po ra z p ierw szy n a stą p iła opcja w ież, z n a jd u ją c y c h się w obręb ie dziedzińca k a te d ra ln e g o : optio tu r r iu m in
cim iterio ecclesie W arm iensis. W ież było siedem , ty lu w ięc o p tan tó w .
R eszta kano n ik ó w nie m iała zate m m ożliw ości opto w an ia w ież. K tó rzy m ianow icie? N a to p y ta n ie m ożna odpow iedzieć: poniew aż k olejnością opcji rząd ziła zasada preced en cji, n a jm n ie jsz e szanse na u zy sk an ie w ieży m ieli ci kanonicy, k tó rz y nie b y li p ra ła ta m i, a do k a p itu ły w stą p ili n a j później. W y d aje się praw dopodobne, że w szy stk im , albo p ra w ie w szy st kim k an o n ik o m zależało na ty m , ab y o trzy m ać k tó rą ś z w ież. Ś w iadczy o ty m fa k t, iż w te j opcji u czestn iczy li p ra ła c i (z w y ją tk ie m d ziekana, k tó r y św ieżo zm arł; jego n a stęp ca B e rn a rd S c u lte ti n ig d y n ie rezy d o w ał w e F ro m b o rk u ). Poza p ra ła ta m i p ro to k ó ł w y m ie n ia rzeczyw iście n a j sta rsz y c h stażem kano n ik ó w — ja k K a sp e r F e lk e n e r, Z ach ariasz T apiau, M arcin A ch tsn ich t, B a lta z a r S tockfisch. Inni, a w śró d n ich M ikołaj K
o-01 ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 94v. 62 ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 107. 63 ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 110v.
6i ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 133. 65 ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 143. 06 ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 27.
67 ADWO, A k ta k a p itu ły la , k. 63 (Inscriptio dom unculae et h o rti sub m o n ie
W I E Ż A , D O M I O B S E R W A T O R I U M M I K O Ł A J A K O P E R N I K A 6 3 3
R yc, 2. „Wieża K o p e rn ik a ” w e F rom borku
F o t . W a c ł a w G ó r s k i
p e rn ik (k tó ry w ty m sam y m ro k u o p to w ał fo lw ark ) m ogli po p ro s tu nie zostać dopuszczeni do te j opcji — dla n ich „ z a b ra k ło ” w ież.
N a jsta rsz y m i stażem pośród u czestn ik ó w opcji by li M arcin A chts- n ic h t (od 1479 r. w k a p itu le ) i Z ach ariasz T ap iau (tak że od 1479 r.). Z a te m je d e n lu b d ru g i m ieli p raw o w y b o ru w ieży zaraz p o tem , g d y u c z y n ili to trz e j p rałaci. W k o n sek w en cji M arcin A c h tsn ic h t o p to w ał „w ieżę narożną, czw o ro k ątn ą, w zachodnim n aro żu d zied ziń ca” : D o m in u s M a r
ti-n u s A c h tsti-n ic h t o p ta v it tu r r im acialem qu a d ra ti-n g u la rem iti-n ati-ngulo cim i- te r ii ve rsu s o ccid en tem
M arcin A c h tsn ic h t zm arł 4 m arca 1504 r., zaś w ty m sam ym czasie (od końca 1503 r.) o siadł na W arm ii M ikołaj K o p ern ik , pow róciw szy — ja k w iadom o — ze studiów w łoskich. Ta zbieżność chronologiczna po zw ala sądzić, że K o p ern ik m ógł tę w ieżę optow ać ju ż w ted y , b ezpośred nio po zw olnieniu je j przez A ch tsn ich ta. L o k alizacja ow ej „n aro żn ej, czw o ro k ątn ej w ieży w zachodnim n aro żu dziedzińca” je s t jednoznaczna i nie może budzić w ątpliw ości: ta k i o b iek t po dziś dzień is tn ie je (Ryc. 2), Ale czy je s t on tożsam y z „w ieżą K o p e rn ik a ” ?
W dn iu 1 czerw ca 1543 r. k a p itu ła otaksow ała na 30 g rzy w ien „w ie żę w e w n ą trz m u ró w ” posiadaną d o tąd przez zm arłego M ikołaja K o p e rn i ka: V en era b ile c a p itu lu m ta x a v it tu r r im in tra m u ro s p er v e n era b ilem
olim d o m in u m do cto rem N ico la u m [C opernicum ] te n ta m . E t v o lu it ta x a m esse m a rca ru m trig in ta 6Л. P o opcji w ież doko n an ej w 1499 r. je s t
to p ierw szy w ypadek, w k tó ry m m ow a o w ieży będącej w u ży tk o w an iu o k reślo n ej osoby. J a k ju ż bow iem w iadom o, o b iek ty m ieszk aln e położo ne w e w n ą trz dziedzińca k a te d ra ln e g o , k tó re stan o w iły p rzed m io t opcji, nazyw ano „ k u ria m i w e w n ą trz m u ró w ” . W ież o b ro n n y ch n ig d y w ięcej nie optow ano — w ieża pozostaw iona przez K o p ern ik a będzie o d tąd je d y n y m tego ro d z a ju w y ją tk ie m . T ylko ta jed n a w ieża będzie p rzed m io tem opcji w ciągu X V I stulecia.
W artość te j w ieży b y ła n iew ielk a. O b iek ty m ieszk aln e w e w n ą trz w aro w n i p rzew y ższały ją pod ty m w zględem n iep o ró w n y w aln ie: tak sa „d o m u ” p rep o zy ta (dom us in tra m o en ia ) w 1547 r. w ynosiła 500 g rzy w ien 70, a k u rii A chacego T re n k a w 1551 r. aż 550 g rzy w ien (przeniósł się do n ie j zrezygnow aw szy z w ieży po K o p e rn ik u )71.
2. W dn iu 1 czerw ca 1543 r. zw olnioną przez K o p e rn ik a w ieżę op to w ał A chacy T re n k : S im ilite r o p ta v it v. d o m in u s A ch a ciu s a T re n e k
tu r r im in tra m uros, que p er o b itu m v. d. doctoris N icolai [C o p em icij v a c a b a t72. W dn iu 22 k w ie tn ia 1547 r. T re n k zrezy g n o w ał z w ieży.
O taksow ano ją na 30 g rzy w ien : V en era b ilis decanus [A ch a tiu s a T r e n e k ]
o p ta vit curiam d. qu o n d a m P auli P lo to v fs k ii in tra m oenia sitam . Ta- x a ta q u e est tu rris, qu a m antea po ssed it m arcas 3 0 73.
3. W d n iu 5 sie rp n ia 1547 r. w a k u ją c ą po T re n k u w ieżę optow ał E u sta c h y K nobelsdorf. O ceniono ją w ed łu g s ta re j ta k s y na 30 grzyw ien:
E odem die v. d. E u sta ch iu s [K n obelsdorjj] o p ta v it tu r r im in tra m oenia vacantem p e r d im issio n em v. d. A c h a tii decani, ta x a ta m rc X X X 74.
K no b elsd o rf o p to w ał tę w ieżę, jak o n a jm ło d szy stażem k an o n ik (w 1546 r. w stą p ił do k a p itu ły ) — nie m ia ł zatem w y b o ru . Je d n a k p osiadał ją do około 21 lu teg o 1564 r„ a w ięc dość długo. P ra w d o p o d o b n ie d lateg o , że n ie zależało m u na lepszej k u rii: w la ta c h 1549— 1560 b y ł a d m in is tra to
cs ADWO, A k ta k a p itu ły S 1, k. 26v. Cyt. E. B r a c h v o g e l , Des C opperni-
cus D ienst, s. 570 p rzypis 2.
ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 14v. 70 ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 22v. 71 ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 28.
7J ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 14v. Por. J. S i k o r s k i , M ikołaj K o p e rn ik na
W arm ii, s. 138, n r 524.
73 ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 23. 71 ADWO, A k ta k a p itu ły 2, k. 23.
W 1 F Ż A , D O M I O B S E R W A T O R I U M M I K O Ł A J A K O P E R N I K A 6 3 5
re m d óbr k a p itu ły z siedzibą w O ls z ty n ie 75, w la ta c h 1558— 1564 ad m i n is tra to re m W arm ii w czasie nieobecności bisk u p a H ozjusza 7C. W 1547 r. optow ał k u rię z e w n ę trz n ą w arto ści 400 grzyw ien, k tó re j n ie zm ieniał do śm ierci w 1571 r . 77. N ie m a je d n a k żadnej w iadom ości, k tó ra by w sk a zyw ała, że pozbył się w ieży. M usiało to w istocie n astąp ić, gdyż zw o ln io ną po jego śm ierci k u rię w e w n ę t r z n ą o taksow ano aż na 500 g rz y w ien 7a. N ie m ogła to być zate m w ieża. W ieżę zw olnił n iew ątp liw ie około 21 lu teg o 1564 г., co w y n ik a z n a stę p n y c h ogniw .
4. W d n iu 21 lu teg o 1564 r., ja k ą ś „w yżej w y m ien io n ą k u rię ” — lecz jak ą, nie w iadom o — za p o śred n ictw em d ziek a n a E g g e rta K em pena optow ał Ja k u b T y m m e rm a n : V. d. pro cu ra to r a ssertu s v. d. Jacobi T y m -
m e rm a n et eo n o m in e in tim a v it o p tio n em supradictae curiae, p e r e u n d e m d. d eca n u m [E ggerdum a K em p en ] p ro cu ra to rem a sse rtu m n o m in e quo supra, fa c ta m de die X X I fe b ru a rii p ro p ter p r e te r iti coram C. C a l h o rn notario capitulari, p ro u t le g itim is constabat d o c u m e n tis 79. N ie m a
w ięc tu m ow y o w ieży, lecz o k u rii. N ie w iadom o też, czy chodzi isto tn ie o k u rię w e w n ętrzn ą. O bydw ie te w ątp liw o ści ro zstrzy g a n a stę p n e o g n i w o opcji.
P y ta n ie w obec tego, co skłoniło T y m m e rm a n a do n ab y cia k u rii w e w n ę trz n e j (w ieży) o ta k m ałej w arto ści. O tóż do 28 k w ie tn ia 1562 r. p o siad ał on bardzo lich ą k u rię zew n ę trz n ą , w a rto śc i led w ie 60 g rzy w ien s0, zaś tegoż d n ia optow ał k u rię z e w n ę trz n ą w a rto śc i 500 g rzy w ien , k tó rą n a stę p n ie z a trz y m a ł do ś m ie r c i31. N iew ątp liw ie zasp o k ajała m u ona po tr z e b y m ieszkaniow e, a w obec tego — czyniąc zadość s ta tu to m — w p ra w dzie optow ał k u rię w e w n ą trz n ą , ale ta k ą , do k tó re j m ógł n ie p rz y w ią z y w ać żad n ej w agi. Z rezy g n o w ał z n ie j dopiero 15 czerw ca 1571 r. (jak niżej), o p tu jąc in n y o b ie k t w e w n ą trz dziedzińca, w a rto śc i 250 g rzy w ien C2. 5. W d n iu 15 czerw ca 1571 r. „ k u rię w e w n ą trz m u ró w , zazw yczaj n azy w an ą w ieży czk ą" k tó rą do te j p o ry p o siad ał J a k u b T y m m erm an , o p to w ał d ziek an E g g e rt K em pen, w ed le ta k s y 30 g rzy w ien : C uria alia
itid e m in tra m uros, tu rric u la vocitata, a v. d. Jacobo T y m m e r m a n o im m e d ia te p riu s possessa, a t que a v. d. decano [Eggerdo a K em p en ] n u n c optata, p ristin a e seu a n tiq u a e ta x a e relicta est, m a rc a ru m tr ig in ta “3.
N ab y w ając tę w ieżę, E g g e rt K em p en m ógł k iero w ać się ty m sam ym rach u n k iem , co jego poprzed n ik . M ianow icie k u ria z e w n ę trz n a K em p en a p o siad ała w arto ść zaledw ie 90 g rzy w ien . W 1565 r. zdecydow ał się cał kow icie ją p rzeb u d o w ać (pow iększyć). G d y z a m ia r sw ój u rzeczy w istn ił, w arto ść je j w zro sła do 500 g rzy w ien . W te d y w łaśn ie op to w ał w ieżę w e w n ą trz m urów .
Z w ieży zrezy g n o w ał dopiero 25 m a ja 1582 r., o p tu jąc w je j m iejsce k u rię w e w n ę trz n ą po zm a rły m Ja k u b ie T y m m e rm a n ie (dim issa tu rricu la
75 ADWO, L 92, Locationes m a n so ru m 1520—І583.
76 A ltp reu ssisch e B iographie, Bd. 3, K ö n ig sb e rg 3941, s. 344. 77 ADWO, A k ta k a p itu ly 2, k. 22v., 38v.
78 ADWO, A k ta k a p itu ly 2, k. 38v. {16 V II 1571). 79 ADWO, A k ta k a p itu ly la , k. 60v.
80 ADWO, A k ta k a p itu ly la , k. 48v.— 49.
SJ ADWO, A k ta k a p itu ly la , k. 48v., A k ta k a p itu ly 2, k. 66. 82 ADWO, A k ta k a p itu ly 2, k. 36.
