Janusz Małłek
Geneza sejmu 1566 r. w Prusach
Książęcych
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 497-527
1961
JA N U SZ M AŁŁEK
G ENEZA SEJMU 1566 r. W PRUSACH KSIĄŻĘCYCH Ą
I. ALBRECHT A STA N Y 1525 — 1561.
Przyczyn sejm u 1566 r., k tóry zachw iał księstw em pruskim , należy doszukiwać się w w ew nętrznych stosunkach państw a Al b rechta. Był to konflikt w ew nątrz klasy panującej pow stały ze sprzecznych dążeń w ładcy i stanów (szlachta i miasta).
Stany p rzyjęły A lbrechta jako świeckiego w ładcę w r. 1525 bez sprzeciw u, odpowiadało to bowiem ich interesom i poglądom. Książę od początku swych rządów znalazł się w tru d n y ch w arunkach finansow ych, jakie pozostawili m u jego poprzednicy, a które sam pogorszył, będąc w ielkim m istrzem , poprzez w ojny z Polską. W ten sposób już w pierw szych latach znalazł się w zależności finansow ej od stanów . Dochody bowiem z dom en, ceł i regaliów nie w ystarczały n aw et na opędzenie w ydatków związanych z utrzym aniem dworu i działalnością o charak terze k u ltu ralnym . Zresztą A lbrecht był lichym gospodarzem.
Stany sta ra ły się w ykorzystać trudności finansow e księcia, aby w ym óc na nim pew ne ustępstw a. Udawało się to ty m łatw iej, gdyż książę nie p otrafił prowadzić korzystnej dla siebie polityki stanow ej, tj. przeciw staw iać m iasta szlachcie, a raczej było odw rotnie, stan szlachecki objął bezw zględny pry m at. Na polu gospodarczym w y raziło się to w rozbudowie m ajątk ó w szlacheckich i w konkurencji z m iastam i w h andlu i brow arnictw ie. Początkowo w cale nie w y glądało, aby A lbrecht m iał ustępow ać wobec stanów . Książę czynił n aw et próby poprzez swego nadburgrabiego Jan a v. Bösenrode 2), „poprzednika S k alich a”, zm niejszenia p raw stanow ych i um ocnienia swoich rz ą d ó w 3). Miało to przede w szystkim stanow ić uszczerbek
b Jest to pop raw ion y i rozszerzony III rozdział pracy m agistersk iej p t.: D zieje s e j m u 1566 roku w Prusach K sią żęcych, napisanej pod k ierunkiem prof, dra K arola G ó r s k i e g o na Sem in ariu m H istorii F ow szechnej Śred n io w ieczn ej na U n iw ersy tecie M. K opernika w Toruniu.
N iektóre problem y, zw iązane z przyczynam i sejm u, nabierają p ełnego obrazu w okresie d ziałaln ości sejm u 1566 r., a szczególn ie w św ietle zeznań oskarżonych w procesie k rym in aln ym przed sądem ła w n ik ó w K nipaw y, którym to zagadnieniom n ależy p o św iecić osobne m iejsce.
2) Jan v. B ösenrode ( + 1529) pochodził z Frankonii, jego siostra A nna w y szła za m ąż za M arcina v. K annacher. K annacher był następcą na urzędzie nadburgrabiego po śm ierci Jana v. E ösenrode (zob. K arol L o h m e y e r — K a s p a r s von N o s ti tz H au s h altu n gsbu ch des F ü rsten th u m b s P reussen ( = HB), L eipzig 1893, s. 113, przyp. 2 i s. 121, przyp. 1. .
3) M. T o p p e n , Ein B lick in die ältere preu s sis ch e G esch ichte, m i t Bezug
a u f die stän disch e E n tw ic k lu n g , A llg em ein e Z eitschrift für G eschichte,
t. VI. B erlin 1846, s. 509 — 510 i 515 — 516; Tenże — Zur G eschic hte der
stän disch en V erh ä ltn is se in Preussen (B eso nders nach d e m L a n d ta g sa cten )
dla m iast 4). Z resztą sta n y w początkow ym okresie rządów A lbrechta godziły się uiszczać podatki, co zostało spowodowane obawą przed ru chem chłopskim , którego w y razem było pow stanie w Sam bii. Z drugiej stro n y stłum ienie pow stania sam bijskiego wzm ocniło po zycję księcia wobec szlachty. S praw y stosunków m iędzy chłopem a panem ro zstrzygn ął A lb rech t na okres w ielu l a t 5). U chw alając podatki w początkow ym okresie sw ych rządów , A lbrech t uciek.ał się do pom ocy w ojska, obsadzając nim K rólew iec 6) O kres ten jednak, niejak o przew agi księcia n ad stanam i, nie trw a ł długo. Ju ż od r. 1528 sy tu acja zaczyna się powoli odwracać. K siążę nak ład ając w r. 1528 sta ły n adzw yczajny pod atek od piwa, w ystaw ił stanom rew ers, iż bez ich zezw olenia żadne nowe podatki nie będą n a k ła d a n e 7). Tego rodzaju przyrzeczenia b yły system atycznie łam ane. Książę p rzeciw staw iał szlachtę m iastom , w ym uszając od m iast podatki. W r. 1535 zaś ty lk o szlachta uchw alała p o d a tk i8). M iasta chciały spraw ow ać kontrolę n ad w y datkow aniem swoich pieniędzy. W ty m czasie szlachta przy pom ocy księcia zdobyw a sobie przew agę nad m iastam i. M iasta nie p o tra fiły skutecznie bronić się ze w zględu n a swą słabość ekonomiczną, a n iejednokrotnie z powodu b rak u jedności. B ył to objaw bardzo groźny dla pełnej w ładzy książęcej.
Słabość finansow ą księcia postanow iły stany, zwłaszcza szlachta, w ykorzystać p rzy uchw aleniu podatków . I tak 31 października 1540 r., książę rozszerzył dziedziczność na linię żeńską w dobrach na praw ie m agdeburskim 9).
N astępnym aktem na korzyść stanów b ył tzw. Porządek Rządu (R egim entsnottel) z 18 listopada 1542 r. 10). P rzew idyw ał on, że kolegium rządzące (R egierungskollegium ) tw orzyć ma: 4 nadradców (O berräthe), 6 — 8 radców dw orskich i sądow ych (H of-und G erichts- räth e ) i 4 głów nych starostów (A m thauptleute) z Pokarm ina, Szaków, R ybaków i Tapiaw y. W w y pad ku nieobecności lub śm ierci panującego 4 n ad radcy pow inni spraw ow ać rządy w razie potrzeby w raz z owym i 4 starostam i i 3 przedstaw icielam i K rólew ca (Stadt- räth e). U rzędy nadradców , z w y ją tk ie m kanclerza, w in n y dopełniać się na drodze kooptacji spośród 4 głów nych starostów : Pokarm ina. Szaków, R ybaków i Tapiaw y n ).
— H istorisch es T aschenbuch hrsg. v. R a u m e r . N eu e Folge, 8, 1847, s. 309 — 312.
4) K urt В r e y s i g, Die E n tw ic k l u n g des preu s sis ch en S tä n d e t h u m s vo n
seinen A n fä n g e n bis z u m R e g ie r u n g s a n tr i tt F riedr ich W i lh e l m — U rkunden
u nd A k ten stü ck e zur G esch ich te des K urfü rsten Friedrich W ilh elm von B randenburg, t. 15 (S tän d isch e V erh an d lu n gen , t. 3), B erlin 1894, s. 22.
5) E. W i e h e r t , Die p o litisc h e n S tä n d e P reussens, ihre B ildung und
E n tw ic k l u n g bis z u m A u s g a n g e des s e c h s ze h n te n Ja h rh u n d erts, A ltp reu ssisch e
M on atssch rift, V, 1868, s. 430. .
6) E. W i e h e r t , op. cit., s. 430.
7) K. G ó r s k i , Z d z i e j ó w ż y w i o ł u pols k ieg o w P ru sa ch w l. od 1525 — 1772, Jantar, III, z. 1 (9), s. 3/2. A. V e t u l a n i , P o lsk ie w p ł y w y p o lity c z n e w Pru siech
K s ią ż ę c y c h , G dynia 1939, s. 19.
8) E. W i e h e r t , op. cit., s. 432.
9) P r iv i le g i a der S tä n d e des H e r z o g th u m b s P re u ss e n ( — P riv. B runsbergae 1616, s. 44 n.
10) P riv ., s. 51 n.
n ) Zob. też В. S c h u m a c h e r , G esch ic h te O s t- u n d W e s tp re u s se n s,
W ürzburg 1958, s. 146; K. D. S t a e m m l e r , P re u ss e n und L i v l a n d in ih rem
■ Książę w ydał powyższą konstytucję jako rekom pensatę za zachow anie jego dynastii w P rusach Książęcych, co było już uznane tra k ta te m krakow skim , i za nowe podatki na zapłacenie długów książęcych. W zasadzie nie było w „Porządku R ządu” wiele nowego. Został tylk o praw nie zaakceptow any skład kolegium rządzącego.
W ysuw ają się tu jed nak dwie w ażne spraw y:
a) indygenat — zasadę indygenatu zastosowano do czterech nadradców oraz do w szystkich 6 — 8 radców , z w yjątkiem dwóch, którzy m ają być praw nikam i, a jeśliby spośród krajow ców takich nie było, mogą być z z a g ra n ic y 12). Zrozum iałe, że zasadę tę stosowano rów nież do niższych urzędów .
b) Z agw arantow anie głów nych urzędów dla stanu szlacheckiego. Trzech spośród czterech nadradców m usiało być szlacheckiego pochodzenia z w y ją tk ie m kanclerza, k tó ry m ógł pochodzić niekoniecznie ze stan u szlacheckiego. Również starostow ie m ieli być pochodzenia szlacheckiego, chociaż tego jeszcze w y raźn ie nie p o w ie d z ia n o i:i). Także adm inistracja starostw znajdow ała się w rękach szlachty.
M iasta o trzym ały ty lk o pew ne u stępstw a, a to — w spółudział trzech przedstaw icieli K rólew ca w rządzie w razie nieobecności księcia i po jego śm ierci w radzie reg en cy jn ej. Zostały one jed nak praw ie w yelim inow ane od w spółudziału w rządach.
Sukces szlachty polegał na tym , iż:
1) w ykluczono obcych doradców w rządach (zwycięstwo nad księciem),
2) ograniczono do m inim um udział m iast w rządach.
W szystko to spowodowało tak ą sytuację, iż w gru ncie rzeczy urzędnicy krajow i nie byli sługam i księcia, lecz przedstaw icielam i stanów , a p rzy n a jm n ie j obydw u stron razem 14).
S taran ia o ustęp stw a n a rzecz stanów , w yn ikające z interesów stan u szlacheckiego, zostały spowodow ane tym , ze w razie śm ierci księcia m ógł w ejść do k ra ju obcy w ładca z w ojskiem i rozpocząć rząd y absolutne. Należało się więc przed ty m zaasekurow ać.
I oto po pierw szych ustępstw ach na rzecz stanów n astąpiły dalsze. P rzyczyn iały się do tego nowe trudności, jakie staw ały przed księciem . K iedy w Niem czech rozgorzały w alki religijn e, a resztki Zakonu K rzyżackiego zam ierzały odbudow ać daw ne sw oje państw o w Prusach, książę chciał pomóc ew angelikom w Rzeszy. Potrzebne b y ły pieniądze, A lb recht m usiał więc odwołać się do stanów . W zam ian za dziesięć tysięcy grzyw ien z podatków , zebranych na w ojnę z T urcją, oraz pięciu tysięcy grzyw ien now ych podatków 15) w ydał w r. 1546 „M ały przyw ilej łask i” (Kleine G n ad enprivile gium ) 16), k tó ry b y ł a n ty d ato w an y na 14 listopada 1542, na cztery dni przed ukazaniem się „Porządku R ządu” . W ty m now ym akcie postanowiono, że rów nież czterej starostow ie: Pokarm ina, Szaków, Tapiaw y - Rybaków , m uszą wywodzić się ze stan u szlacheckiego. Także podczas rozdaw ania urzędów i lenna tuziem cy m ieli p ier wszeństw o przed obcokrajow cam i 17).
W polityce stanow ej sukcesem księcia b y ł podział stan u szla checkiego na dw ie k urie, co zaznaczało się powoli, aż w r. 1543 n a Na - o rea ln y ch kształtów . Książę w yodrębnił ze szlachty I kurię (F e zchaft und. L a n d rä th e albo H errenstand), gdzie znaleźli się: b is k u o i18^ n 'ek ezn i hrabiow ie i baronow ie (zajm ujący najw yższe urz^dv·). ponadto dodał do nich zaufanych i przez niego pow ołanych radców , aby g rup ę tę liczebnie zwiększyć. W ten sposób przeciw
1S) Tam że, s. 27.
14) К . В r e y s i g, cp. cit., s. 28: „... d ie h öchsten E eam ten des Landes im G runde n ich t D ien er d es H erzogs, sondern V ertreter der h errschenden S tanden seien, oder zum M indersten b eid es z w a m m e n ”.
1·’) K. В r e у s i g, cp. cit., s. 30. lc) Priv., s. 50.
17) K. B r e y s 1 g, op. cit., s. 30
15) W latach 1525 — 1551 i 1563 — 1587. Fo zn iesien iu b isk u p stw pruskich w r. 1587 p rzesta li zasiadać w sejm ie.
staw ił on I k urię całej szlachcie. W tedy w łaśnie pow stał sejm trzyizbow y (I izba — panowie i radcy, II — szlachta, III — m iasta) oraz ustalono sposób obradow ania.
Podczas gdy w Rzeszy szala zwycięstwa poczęła się przechvlac na stronę katolików po zwycięstwie pod M ühlbergiem (1547), książę znowu woła o podatki na rzecz przygotow ań w ojennych. T ym c-a-em szlachta i m iasta odm aw iają, dwa sejm y z r. 1548 i 1549 nie przynoszą skutku. S tany chcą uchw alić podatki ty lko w tedy, kiedy książę poczyni na ich korzyść ustępstw a. Dopiero dzięki I kurii udało się nam ów ić stan y do uchw alenia podatku. W r. 1550 książę w ydaje n a j starszą córkę, A nnę Zofię, za Ja n a A lbrechta m eklem burskiego. Aby ją wyposażyć, zwraca się o pomoc do stanów . I znów tylko dzięki I kurii u d a je m u się otrzym ać pew ną sumę. A lbrecht był osobiście urażony, iż stany z tru d em uchw aliły ten podatek. Z łam any oporem stanów , nie zw ołuje sejm u przez lat 6 (1550— 1556) 19), rezy g n u jąc z ich pomocy. Nie było to m iłe dla stanów , które przyw y kły do coraz to nowych ustępstw ze strony księcia. Ponadto na sejm ach m iały możność w trącać się w spraw y polityczno-pań- stwowe, gospodarcze i lokalne. W dodatku okres niezw olvw ania sejm u zw iązany był ze zwycięstwem osiandryzm u w kościele lu tersk im w Prusach. Twórcą tego ruchu był A ndrzej O siander 20) (1482 — 1552). B ył on w ielką osobistością w kościele lutersk im w Niemczech, toteż kiedy zjaw ił się w r. 1549 na teren ie Pru.^, w net został m ianow any kaznodzieją Starego M iasta i profesorem teologu U niw ersy tetu K rólew ieckiego. W ywołało to zawiść nreisco w ych teologów, którzy uw ażali się za pokrzyw dzonych, bo przecież O siander nie uczestniczył w budow ie luterskiego kościoła w Prusach, T ym czasem am bitn y i apodyktyczny O siander zajął takie stanowisko, jako by to on m iał w yjaśniać ew angelię zasłużonym teologom ew angelickim . K iedy w dodatku począł głosić nieco inne tezv niż L u ter, w yw ołał ożywione spory religijne. N aukę O siandra w dużym uproszczeniu można ująć w 2 punktach:
1. N auka o uspraw iedliw ieniu:
Do uspraw iedliw ienia potrzebna jest pokuta. Pokuta — to poznanie i żal za grzechy z- postanow ieniem popraw y. M om ent w iary, że grzesznikowi będą odpuszczone winy, nie jest
19) Podobnie czy n ił n ieco później, bo w 1. 1559 — 1562, Z ygm unt A ugust, obyw ając się bez sejm u przez 4 lata (zob. Historia Polski, w yd . I. H. PA N , t. I, cz. 2, W arszaw a 1957, s. 228).
20) Ż y c i o r y s : Die Religio n in G esc hic hte und G e g e n w a r t, T übingen
1913, t. IV s. 106.9; R e a l- E n c y k l o p ä d ie fü r pro testa n tis ch e Theolo gie und
K irche. W yd. H erzog, t. IX, Gotha 1858, s. 720 — 724 (notka napisana przez
L. P e l t a ) oraz II w yd. R e a l-E n c y k l o p ä d ie , L eipzig 1883 (notkę sporządzi! W. M ö l l e r ) . Ten ostatn i n apisał biografię Osiandra pt. A n d r e a s O sian der
L eben u. a u sgew . S chrifte n, E lberfeld 1870.
O statnio nową biografię po pracach W. M oliera przygotow ał prof, dr E. R o t h (1917 — 1956); w spom ina o tym w nekrologu R otha prof. W alther H u b a t s c h , drukow anym w „Z eitschrift für O stforsch u n g” 5, 1955, s. 543. Erich R oth jest autorem artykułu H erzog A lb r e c h t von P reussen als O sia n d r ist — Theol. L it. Z eitung 78, 1953, s. 55 — 64; n iestety , nie m iałem do niego dostępu. O treści tego artykułu dow iad u jem y się z pracy W'. H u b a t s c h a,
A lb r e c h t v o n B ra n d e n b u rg - A n sb a c h , H eidelberg 1960, s. 173 — 175. O siander
u w zg lęd n io n y jest w n ajn ow szym (III) w ydaniu D ie Religio n in G eschic hte
und G e g e n w a r t, t. IV (Kop. — O), T übingen 1960, s. 1730 — 1731 (autor notki
potrzebny. W edług L u tra i M elanchtona potrzebna jest do uspraw iedliw ienia w iara, a uczynki są następstw em w iary w Boga. W ty m pun k cie O siander zbliżał się do katolickiego pu n k tu w idzenia.
2. N auka o n a tu rz e boskiej:
Osiander rozdzielał dw ie n a tu ry w Jezusie C hrystusie (boską i ludzką). C hrystus je st odblaskiem Boga, C hrystus jest naszą spraw iedliw ością z pow odu Bożej osobowości, a nie ludzkiej. W edług L u tra nie m ożna w C hrystusie oddzielać dwóch n a tu r 21).
21) P ogląd y O siandra opracow ałem na p o d sta w ie R eal-E n cyklopädie...
H erzog, t. X . Gotha 1858, s. 720 — 724.
S zersze u jęcie zn a jd u jem y w p od ręcznikach h isto rii dogm atu, np. Otto R i t s c h i ; D o g m e n g e sc h ic h te des P r o t e s t a n t i s m u s , t. III, L eipzig 1908, s. 455 — 482. O sobno op racow ał n au k ę A . O siandra E. H i r s c h , D ie Theologie
Spór m iędzy O siandrem a ortodoksyjnym i lu teran am i był niezw ykle zaciekły 22). O siander chodził tylko w otoczeniu pachołków i nosił ze sobą broń. W szystko to, co krajow e, jednoczyło się dla obrony religii lu terskiej w duchu konfesji augsburskiej. Tym m ocniej książę, skłonny zresztą do now inek religijnych, opowiadał się po stronie osiandrystów . K iedy książę w yraźnie zadeklarow ał swoje stanow isko, w r. 1552 nastąpiło pełne zwycięstwo O siandra. Przeciw nicy jego uciekali z k raju , un iw ersy tet podupadł, ograni czono wolność poglądów. Opróżnione w 1. 1550 i 1551 krzesła biskupie nie zostały obsadzone, lecz po m yśli O siandra utworzono n a ich m iejsce konsystorze na czele z prezydentam i. Stąd datow ało się uprzedzenie do tej nowej in sty tu cji kościelnej i w alka o obsadzanie biskupstw . Istnienie urzędu biskupiego gw arantow ało bowiem niezm ienność kościoła. W ten sposób dotychczasow y rozdźw ięk po lityczny m iędzy w ładcą a stanam i pogłębił się na tle kryzysu kościelnego.
K ró tk ie odprężenie nastąpiło w r. 1556, kiedy to książę zwołał sejm ; a m iał do tego dwa powody:
1. chciał unorm ow ać spraw y dziedziczenia w związku z u ro dzeniem syna A lbrechta F ry d ery k a (1553) z drugiej żony A nny M arii brunśw ickiej ;
2. potrzebow ał pieniędzy na poparcie b ra ta W ilhelm a, arcy b i skupa Rygi przeciw Zakonowi Inflanckiem u.
W zam ian za podatki książę godzi się na p o stulaty stanów w kw estii religii w ypow iedziane na synodzie 1556 r. w P ra b u ta c h 23), a zwłaszcza p rzy sta je na obsadzanie biskupstw . Na ten cel stany u ch w alają podatki w r. 1556 i 15 5 9 24).
Książę jed n ak nie dotrzym uje słowa, a co gorsza, w prow adza w r. 1558 osiandrow ski porządek kościelny, usuw ając lu tersk i z r. 15 4 4 25). S tan y odpow iadają na to odmową płacenia podatków . Tym czasem książę potrzeb u je pieniędzy na w ojnę w In flan tach, jak też na spłacenie długów. Opozycji szlacheckiej nie potrafi zniwelować I k u ria ani m iasta, k tó re są zbyt słabe. Nie pozostaje więc księciu nic innego, jak chwycić się środków dyktatorskich i rządy swe upodobnić do absolutystycznych.'
II. PAW EŁ SK A LIC H
W tej sy tu acji na terenie pruskim pojaw ił się P aw eł S k a lic h ,26) uczony i aw an tu rn ik , urodzony w 1534 r. w Zagrzebiu, zm arły w G dańsku w 1575 r. Był synem nauczyciela M ichała Jelenchycha
22Ί Zob. G ötz S e i l e , G eschic hte d er A lb e r t u s u n i v e r s i t ä t zu K ö n ig sb e r g
in Pre uss en, K önigsberg 1944, s. 35 — 36.
23) K. L о h m e y e r, — HB, s. X L III. 24) K. S t a e m m l e r , op. cit., s. 26.
25) K. B e n r a t h (ks. lie.), Die fü n f A g e n d e n r e fo r m e n unte r Her zo g
A lb re c h t, A ltp reu ssisch e M on atssch rift ( = AM S), t. 58, z. 1.
2fi) Na p ostać tę zw rócił u w agę Johannes V o i g t , p ośw ięcając m u szkic pt. P aul Skali ch d e r fa lsch e M a r k g ra f vo n Verona, B erliner K alender fü r 1848, 22 Jhrg., s. 1 — 88.
B iografię jego n ap isała Gerta К r a b b e 1, Paul Skalich , ein L e b e n s b il d
aus den 16 Ja h rh u n d ert, M ünster 1916, krótki życiorys E l s e Th. w A ll g e m e i n e D eutsche B iographie, t. 34, Leipzig 1892, s. 443 — 444.
z Zagrzebia. Po szybkiej śm ierci ojca poszedł do L ubiany, gdzie jego m atka, K atarzy n a Skalychka, w yszła pow tórnie za mąż i do roku 1564 była tam szwaczką. Dzięki biskupow i L ub iany już w r. 1547 otrzy m ał sty p end iu m na uniw ersytecie w W iedniu, gdzie m ając lat 15, został bakałarzem , zaś 17 — m agistrem , a w r. 1552 uzyskał d o k to ra t teologii na u niw ersy tecie w Bolonii, m ając za ledw ie 18 lat. N astępnie przeb y w ał w Rzymie, gdzie w r. 1554 pro w adził dy skusje z jezuitam i. Z polecenia papieża Juliu sza III pow rócił do W iednia, gdzie w w ieku 21 lat został kapelanem n ad w ornym cesarza F erd y n an d a I i zarazem koadiutorem biskupstw a V/ L ublanie. Z aw ro tn a k a rie ra naukow a i państw ow a, jaką zrobił Skalich, w skazuje na jego olbrzym ie zdolności. W W iedniu po tw ierd ził m u dyplom F erd y n an d I w r. 1555, w k tórym podano, iż k ról w ęgierski Bela w r. 1274 Filipow i i B artłom iejow i Skalichom de Lika nadał za m ęstw o podczas w ojny ta ta rsk iej dobra, które przechodzą na P aw ła Skalicha ze w szystkim i godnościam i i dobram i, jak ie książęta i panow ie de la Scala na W ęgrzech i w innych k r a
jach p o s ia d a li27). '
W W iedniu b y ł zbyt znany, aby m ógł się ogłosić potom kiem rodu de la Scala. D latego opuścił m iasto i udał się do S tu ttg a rtu i Ty bingi, gdzie w r. 1558— 1561 pogłębiał wiedzę teologiczną i badał języki słow eński i kroacki. T utaj stał się ew angelikiem . Podczas swego pobytu w Tybindze pow ołując się na w spom niany dokum ent, zaooznał przyjaciół ze swoim w ysokim pochodzeniem . W y korzystu jąc nazw isko m atk i, uznał siebie za potom ka książęcego rodu Skalichów z W erony ?8) i nazw ał się „P aul Skalich oder Ska- liger, F ü rst de la Scala oder von der L ister, L a n d h e rr des Röm i schen und H eerg raf des U ngarischen Reichen, H eerg raf zu H unn, M arkgraf zu W erona, D octor d er hl. S ch rift ein O rphanus und Exul C h risti...” 29). Sporządził też falszvw a sw oją genealogię, w której dowodził, iż jest synem księcia M ichała de la Scala i K atarzyny, córki księcia Z y g m u n ta z B enew entu, k tó rą tenże ostatniem u księciu W erony, B artłom iejow i de la Scala, porw ał. Spokrew niony był tedy Skalich z królam i N eapolu, Aragonii, Sycylii, książętam i B aw arii, a n a w e t p rap rad ziad k iem jego był cesarz w schodniorzym ski, A ndronik Paleolog, nie m ówiąc o m niejszych dom ach książęcych, jakim i byli H o h en zollern ow ie?0). N azyw ał się chętnie sierotą (O rphanus) lub w ygnańcem C hrystusa (Exul Christi), gdyż z powodu
B ardzo cen n y jest arty k u ł K. A. M ą c z k o w s k i e g o , D er A b e n t e u e r Paul
S k a li c h und seine B e s it z u n g e n in P reu ssen , s p e z ie ll in M asuren, M itteilu n gen
der L itterarisch en G e se llsc h a ft M asovia, r. 7, L ötzen 1901, s. 185 — 234. M a te r ia l źródłow y za w iera ją A cta B oru ssica, t. I, L eip zig 1730, s. 305 — 354, 820 — 880 i 903 — 905.
27) K r a b b e l , op. cit., s. 20 — 21, dodaje, iż cesarz podpisał dokum ent, n ie czytając go.
28) S tarzy G ib elin i d ella S ca la , v. d. L eiter p a n o w a li w W eronie w latach 1260 — 1387, aż to m ia sto w z ią ł k siążę Gian G aleazzo V iscon ti z M ediolanu. O statn i potom ek te g o rodu zm arł w r. 1598 w B aw arii. (K. A. M a c z k o w s к i, op. cit., s. 187 przypis). R odzina była na w ym arciu , ła tw ie j było się S k a lich o w i pod nią podszyć.
29) A ll g e m e i n e D e u tsc h e B iograph ie, ( = A D B), L eip zig 1892, t. X X X IV , s. 443.
pro testan ty zm u m iał być wygnany. Tw ierdził także, że król rzym ski m iał m u pow ierzyć w ychow anie swych dzieci; uzależnione to jednak było od w stąpienia Skalicha do stanu duchownego, Ale, jego zdaniem , chodziło o w yw łaszczenie go z resztek dóbr, bowiem dużo ich (we Włoszech, na W ęgrzech, w Niemczech i Kroacji) stracił jego o jc ie c 31).
Po w yprow adzeniu siebie z książęcej rodziny poczyna Skalich rozw ijać sw oje oszustwo. Z h rab ią H. U ngnadem zaw iera umowę, w k tó rej U ngnad obiecuje m u pomoc w odzyskaniu dóbr w zam ian za ich połowę. Św iadkiem w um owie był nie byle kto: W olfgang, p a la ty n reński, K rzysztof, książę w irtem berski, hrabiow ie E rnest i Poppo v. H enneberg oraz Ulrich i Sebastian v. H e lfe n ste in .3-) Tym czasem Skalich rezy g nu je z niebezpiecznych tu ta j sta ra ń od zyskania rzekom ych dóbr i szuka sobie m iejsca gdzie indziej, tam , gdzie tru d n ie j byłoby go zdemaskować. W ybór jego padł na P ru sy Książęce. W iedział on o sytuacji w tym k raju , a szczególnie o sporze o sian d ro w sk im 3:i) i oto dzięki protekcji hrabiego Ja n a v. U ngnad i księcia K rzysztofa w irtem berskiego udał się on w raz z synem U ngnada K arolem , k tó ry m iał studiow ać w K rólew cu, w r. 1561 do P r u s .34) W arto tu podkreślić, że książę dowiedział się o nim w pierw od podkomorzego F ry d e ry k a K anitza :-5). Skalich b y ł o ty le tu znany, iż uchodził za w ygnańca z W iednia z pow odu p ro tes tantyzm u. Książę p rzy ją ł go po przyjacielsku. Na początek podarow ał mu dom i 200 g u ld e n ó w .36) Skalich powiedział, iż chce się udać do króla polskiego o pomoc, aby odzyskać swoje debra na W ęgrzech. To zainteresow ało k s ię c ia .37) Skalich zyskał szybko sym patię księcia i księżnej, w ykazując zresztą swoje pokrew ieństw o z księciem, z czego te n ostatni bardzo się c ie sz y ł.38) Ju ż 18 stycznia 1562 roku książę podarow ał m u dom w dzielnicy T ragheim w K rólew cu oraz w yznaczył 1000 złotych polskich rocznej pensji. M ianow ał go rów no cześnie swoim doradcą i odtąd zaczyna się k ariera polityczna. P a w 1 a Skalicha. 39) W ty m sam ym m iesiącu udał się Skalich do Polski z listem rekom endacyjnym od księcia. Chciał on przez królow ą K atarzyn ę w płynąć n a cesarza Ferdynanda, k tó ry był jej ojcem, aby oddano m u jego dobra. 40) Misja powiodła się znakomicie. Ska lich otrzym ał listy polecające do cesarza od królew skiej p a ry oraz
« ) Ibidem ., s. 187. 32) A .D.E., t. 34, s. 444.
3S) G. K r a b b e l , op. cit., s. 111.
31) K. A. M a c z k o w s k i , s. 188; J. V o i g t , op. cit., s. 6 — 9.
35) F ryd eryk v. К a n i t z — osiad ły dziedzicznie w D a llw itz, był len n ik iem biskupa M iśni. N a sk u tek n ieprzyjem nych n a stęp stw zw iązku m iłosn ego z m ieszczką lipską w yp ęd zon y został z kraju i po długich podróżach w r. 1557 w stą p ił na służbę u k sięcia A lbrechta. W net został radcą książęcym i radcą kam ery, zaś w r. 1563 zw ierzch n ikiem kam ery (O berkäm m erer). P oczątkow o po zo sta w a ł w p rzyjaźn i ze S k alicbem . (Zob. K. L o h m e y e r , s. 239 — 240). O nim w sp om in am y dalej.
3e) K. A. M a c z k o w s k i , op. cit., s. 188. 37) G. K r a b b e l , op. cit., s. 113 — 115. 38) J. V o i g t , op. cit., s. 10.
39) K. A. M a c z k o w s k i , op. cit., s. 196 — 197; C. A. H a s e , Her zog
A lb r e c h t v o n P reu ss en und sein H o f prediger, L eipzig 1879, s. 293.
od przyw ódcy kalw inów w Polsce, M ikołaja R a d z iw iłła.41) Mógł więc poczynić dalsze staran ia, ale nie to było jego w łaściw ym celem. Chodziło m u raczej o zachow anie pozorów legalności swego szla chectw a. W końcu k w ietn ia 1562 r. u d ał się w pow rotną drogę do P ru s. Po pow rocie z Polski Skąlich popadł w spór z lekarzem ksią
żęcym, doktorem M aciejem Stojem , a następnie z pow odu w ykładów z profesoram i u n iw e rsy te tu , k tó rzy zarzucali m u osiandryzm i so- cynjanizm . 42) Jego pism a teologiczne z licznym i geom etrycznym i
41) C. K r a b b e l , op. cit., s. 116.
42) K. A. M a c z k o w s k i , op. cit., s. 189; G. K r a b b e l , op. cit., s. 120.
w ykresam i były niezrozum iałe naw et dla Ja n a A u rifa b e ra ,43) p re zydenta biskupstw a sam b ijsk ieg o .44) Zarzucanie m u osiandryzm u i socynjanizm u nie było pozbawione podstaw, skoro Platon, K abała i Picco della M irandola byli rów nie bliscy Osiandrowi, jak i Ska- lichowi.
K iedy re k to r ogłosił, że chce zawiesić w ykłady Skałicha, w yw ołał taką w rzaw ę w śród studentów , że zdziwiony tym zawołał: „To słu chajcie Skałicha dla w szystkich imion d iab ła” 45) U rokow i Skałicha, a szczególnie jego magii, „u k ry tej filozofii” i astrologii uległ też w zupełności książę, co powodowało, że wciąż chciał go mieć przy s o b ie .46) Doszło n aw et dq tego, że sam książę odwiedzał go w domu, a b y przysłuchiw ać się jego na wpół niem ieckiej, a na wpół łaciń skiej mowie 47).
O jego aw anturniczym , a zarazem rom antycznym charak terze świadczy fak t, iż porw ał córkę pewnego gdańskiego m ieszczanina, Annę Foge, k tó ra oficjalnie została u Skałicha gospodynią. Skalich nie zaw ierał z nią ślubu, gdyż m yślał o jakiejś godnej jego stanow i osobie. Ślub z A nną Foge n astąp ił dopiero w r. 1570 w G dańsku 48). Będąc pew ny łask książęcych, a widząc niezadow olenie m ożnych i szlachty z jego roli na dworze, stw orzył grupę ludzi w zupełności sobie oddanych. G rupę tę tw o rzy ły n astępujące osoby: 49)
1. Ja n F unck 50) (ur. 7 11 1518 w N orym berdze na przedm ieściu W öhrd, um . 28 X 1566 w K rólew cu). Studiow ał w W ittem - berdze. W r. 1547 znalazł się w Prusach, gdzie został pro boszczem Starego M iasta i kaznodzieją nadw ornym . Po p rzy byciu O siandra przyłączył się do niego. Na synodzie w P ra bu tach w r. 1556 zmuszono go do opowiedzenia się po stronie konfesji augsburskiej. D um ny Funck pow etow ał sobie to upokorzenie, tw orząc nowy osiandrowski porządek kościelny w r. 1558. Po przybyciu Skałicha oddał m u pierw szeństw o u boku księcia i wszedł do jego partii. Był znawcą teologii i historii.
2. M aciej Horst, m łody człowiek z M eklem burgii, radca książęcy, poprzednio w służbie u księcia A lbrechta m eklem burskiego, kuch m istrz nadw orny. Od początku 1564 r. w K rólew cu,
43) Jan A u rifab er (1517 — 1568), brat A ndrzeja, prof, fizy k i na u n iw ersy tecie k rólew ieck im , zięcia Osiandra i przyw ódcy jego partii. Sam też stu d io w a ł w W ittem berdze. B y ł p rofesorem teologii w R ostocku, potem w r. 1554 w K ró lew cu . Jako zw olen n ik M elanchtona starał się załagodzić spór osiandrow ski. O brany b ył prezyd en tem sam b ijsk iego bisk u p stw a. W r. 1565 odszedł do W rocław ia. (Por. Die Religio n in Geschichte... I l l w yd., t. I, T übingen 1957. s. 751 — 752).
44) C. A . H a s e, op. cit., s. 294.
45) C. A. H a s e , op. cit., s. 294, — „so hört den S k alich in aller T eu fel N am en ”.
46) K. L o h m e у e r , H erzog A l b r e c h t von Pre uss en, D anzig, 1890, s. 41. 47) J. V o i g t , op. cit., s. 23.
48) G. K r a b b e l , op. cit., s. 129 — 130.
49) C h arak terystyk ę poszczególn ych osób zn ajd u jem y u C. A. H asego, op. cit., s. 300, K. A. M a c z k o w s k i e g o , op. cit., s. 190, K. L o h m e y e г а ,
H er zog A lb r e c h t , s. 46 — 47, L. В a с z к i, G eschic hte P re uss ens, t. IV, s. 278 —
280, J. V o i g t a, op. cit., s. 27 — 30.
50) Por. R e a l- E n c y k l o p ä d ie fü r p ro te sta n tis c h e Theologie u n d K ir c h e — w yd . J. J. H e r z o g , i G. L. P I i t t, t. 4, L eip zig 1879, s. 716 — 719 (autor W. M ö l l e r ) , i A lt p r e u s s i s c h e Biographie, w yd . Ch. K r o l l m a n n , t. I, K önigsberg (Pr.) 1941, s. 202 — 203 (autor W eder).
pozostaw iony przez Jan a A lbrechta m eklem burskiego na pew ien czas do dyspozycji te ś c ia .51)
3. Ja n Schnell z Pom orza, o usposobieniu lekkoducha. Radca książęcy. P raw n ik .
4. Ja n S teinbach (ur. w A nnaberg w Saksonii), bibliotekarz, radca książęcy. P raw n ik , kierow nik ta jn e j kancelarii. Po średnik w raz ze Schnellem w pożyczkach dla księcia od bankierów G dańska i Szczecina.
5. Franciszek L is m a n in i52) (f 1566) z K orfu, prow incjał francisz kanów, od roku 1546 spow iednik królow ej Bony. W ysłany
do G enew y p rzy stąp ił tu w r. 1553 do kalw inizm u, od r. 1555 w raz z Jan em Ł askim na czele p ro testan tó w M ałopolski. Później w K rólew cu, radca książęcy. W obłąkaniu w padł do studni.
6. J a n K am pingius z G roningen, profesor lite ra tu ry u n iw er sy te tu królew ieckiego.
7. M ichał S k rin iu s z G dańska, bibliotekarz i profesor; poprzed nio p rzeb y w ał 7 la t w Rzymie.
8. P io tr M örlein, k a m e rd y n e r książęcy.
9. H enryk Z eellius ze S trassb urga, bibliotekarz zamkowy. Sporządził genealogię Skalicha.
W szyscy ci ludzie byli oddani Skalichowi, zwalczali jego w ro gów i dzięki jego p ro tek cji chcieli dojść do wyższej pozycji spo łecznej i bogactw a. Dzięki Skalichow i stanow ili oni n ajbhższe oto czenie księcia. Do tego kręgu należeli rów nież dw aj bracia z Miśni, F ry d e ry k i Eliasz 5;î) K anitzow ie. Szczególnie F ry d ery k , radca ksią żęcy, pozyskał łaskę księcia v/ w ielu poselstw ach do M eklem burgii, dzięki sfinalizow aniu rozm ów odnośnie m ałżeństw a G o ttharda K e ttle ra z księżną m eklem burską, A nną 54). On rów nież zapoznał księcia z losem Skalicha przed jego p rzyjazdem do K rólew ca. Dwaj K anitzow ie stracili w k ró tce zaufanie książęce i stanow ili główną siłę zw alczającą Skalicha.
Skalich doszedł do olbrzym ich wpływ ów . Nie pom agały ostrze żenia m.in. listv królow ej polskiej, K ata rz y n y 55), przed ty m aw an tu rnik iem . Skalich panow ał niepodzielnie nad um ysłem księcia.
Tym czasem sta n y były niezadowolone. Na sejm ach żądały:: 1. oszczędnej gospodarki finansam i oraz n ienakładan ia nowych
podatków ;
2. odsunięcia nowych, obcych doradców , a niepom ijania starych radców.
M) K. L o h m e y e r , — HB, s. 155, p rzypis. 2.
52) D ie R eligio n in G e sc h ic h te u n d G e g e n w a r t , t. IV, T übingen 1960, s. 386/2. 53) E liasz K anitz, m łodszy brat F ryderyka, pochodzący z M iśni, radca k sią żęcy . O nim p iszem y d alej w tek ście. P rzy n a jm n iej od 17 lu teg o 1567 K. je s t starostą S zczy tn a (K. L o h m e y e r — HB, s. 42, 69, 240 i spis starostów (s. 349).
54) K. L o h m e y e r , Herzog A l b r e c h t vo n P reu ssen , D anzig 1890, s. 47. “ ) J. V o i g t, op. cit., s. 34 i 37; K atarzyna (15 IX 1533 f 28 II 1572) — trzecia żona (o o 1553) Z ygm u n ta A u g u sta . Zob. W łodzim ierz D w o r z a c z e k ,
Nadszedł rok 1563 i sytu acja zmieniła się jeszcze bardziej na korzyść Skalicha. W czasie „w ojny orzechow ej” — (N u ssk rieg )5G) książę uległ ciężkiem u atakow i choroby. M iał to być paraliż p ostę pujący (paralysis p ro g re ssiv a )57). Nie odzyskał już w pełni sił zarów no fizycznych, jak i um ysłowych; np. niejednokrotnie w rozm owach nie nadążał za tokiem m yśli innych, nie chw ytał sensu przem ów ień, czasem u ry w a ł w pół zdania, pozostając z otw artym i ustam i, póki m u ich nie zam knięto 58). M ając stare porachunki ze stanam i i nie dow ierzając starym radcom , w idział A lbrecht jedyną w yrękę w zdol nym Skalichu. Skalich stał się teraz w szechw ładny w P ru sach Książęcych. 25 VII 1564 r . 59) o trzym uje powiat K reuzburg 6C); do kładne granice jego posiadłości określił książęcy resk ry p t z 30 lipca
1565 roku bl) w edług dotychczasow ych granic tego pow iatu e2). J e d n a k już 2 sierpnia 1565 r. książę u stala te granice znacznie szerzej, podług m yśli S k a lic h a .63) Po otrzym aniu K reuzburga S k a lich rości p rete n sje do wszystkich urzędów oraz do spraw ow ania sądow nictw a nad w szystkim i m ieszkańcami, ponadto do sw ych ty tułów pragn ie dodać ty tu ł dziedzicznego pana na K reuzburgu. W y w ołuje to w k raju tak ie niezadowolenie, że sam książę musi żądanie to odrzucić 64).
III. W PŁYW JA N A A LBRECHTA M EKLEM BURSK IEGO .
Sytuacja, jak a w ytw orzyła się w P rusach Książęcych, nęciła też dw ory w Rzeszy (B randenburczyków i M eklem burczyków ). Istniały szanse objęcia tu ta j rządów . Książę A lbrecht b ył stary i chory, zaś A lbrecht F ry d e ry k do rządów za m łody. Na przeszkodzie ty m zam ysłom stał tra k ta t krakow ski i pan lenny, Polska, z drugiej strony przyw ileje krajow e i stan y P ru s Książęcych.
Próbow ano przeszkody te obejść. Udało się to nieom al w pełni B randenburczykom przez dopuszczenie ich do sukcesji w lennie pruskim (4 rna^ca 1563) 65) przez Z ygm unta A ugusta. W ynikłe z tego żądanie hołdu od stanów dla B randenburczyków wyw ołało
5e) K sięstw u zagroziły w ów czas, w kraczające na Pom orze aż po W isłę, w ojska zaciężne Eryka b ru n św ick iego zw erbow ane dla P olsk i. Z pow odu braku p ie niędzy zrezygn ow an o z nich. Z aciężni dom agali się jednak zapłaty. Po drugiej stron ie W isły stały w ojsk a A lbrechta. D ziałaln ość w ojsk w y czerp y w a ła się w g zło śliw y ch gło só w na rw an iu i rozłu p yw an iu orzechów . Zob. R. F i s c h e r ,
D er P reu ss isch e N u ssk rie g v o m Jahre 1563, AM S, t. 23, s. 38 — 75.
57) L. P o b ł o c k i , v. Die Z e it d e r g rösste n A b h ä n g ig k e i t des H er żo g th u m s
P re u ss e n v o n P o len in den Jahren 1566 — 1568 — Z eitsch rift fü r P reu ssisch e
G esch ich te und L andesk u n d e, r. 12, B erlin 1583, s. 252.
5R) K. L o h m e y e r , Herzo g Albrecht..., s. 43; J agie llo nki Polskie w X V I
w ie k u , t. III, w yd. A lek san d er P r z e ź d z i e c k i , K raków 1868, s. 124.
59) Κ. M а с z к o w s к i, op. cit., s. 206 — 208, dokum ent, nr 2.
fi0) N azw a K reuzburg — K rzyżbork — m iasto w P rusach W schodnich w p o w ie c ie iła w eck im (Fr. Eylau) — S ło w n i k geograficzn y K r ó l e s t w a Polsk ieg o,
t. IV, W -w a 1883, s. 818/2. ' '
61) K. A. M а с z к o w s к i, op. cit., s. 208 — 209 — dokum ent nr 3. 62) T enże, s. 198 — 205, zajm uje się tym nadaniem szerzej.
6:i) Tam że, s. 210 — 211, dokum ent nr 4. (54) K. L o h m e v e r , Her zog Albrech t..., s. 48. Tenże — HB, s. X L V III.
(ir>) K. P i w a r s к i, D zieje P ru s Wschodnic h w czasach n o w o ż y t n y c h , G dańsk — B ydgoszcz 1946, s. 20.
dalszy niepokój w k raju . S tan y żądały w pierw potw ierdzenia p rzy w ilejów , nim złożą tzw. hołd ew entualny .
Innym i m etodam i zm ierzali do tego sam ego celu M eklem - burczycy.
K o nkretnie Ja n A lb rech t m eklem burski (1525 — 1576), zięć A lbrechtow y 66), już od ro k u 1555 (ślub z A nną Zofią) m iał duży w pływ na księcia. W m ieszał się on rów nież w spraw y Inflant. W r. 1561 m istrz in flan ck i G otthard K e ttle r stał się lennikiem Polski jako książę K u rlan d ii i Żm udzi, arcybiskup ry sk i zachował pozory niezawisłości. Tym czasem k oadiutor arcyb iskupstw a ryskiego K rzysztof, b r a t J a n a A lbrech ta m eklem burskiego, w połączeniu ze Szw ecją (E rykiem XIV) w y stąp ił przeciw Polsce, chcąc zaw ładnąć posiadłościam i kościoła. Skończyło się to jego całkow itą klęską w raz z w zięciem do niew oli. J a n A lbrecht rozpoczął rokow ania, aby uw olnić b rata . O statecznie doszło do pew nej ugody, k ró l bowiem w idział w energicznym M eklem burczyku sojusznika przeciw wrogom północnym i zachodnim . Na jesieni 1563 r. Ja n A lbrecht przy b ył do W arszaw y, zaś 6 k w ietn ia 1564 r. podpisano umowę, mocą k tórej arcybiskupstw o ry sk ie m iał otrzym ać 7-letni syn M eklem burczyka Z ygm unt A ugust. Aż do pełnoletności syna m iał zarządzać arcybi- skupstw em ry sk im jego ojciec, Ja n A lb rech t m eklem burski, pod w aru n k iem złożenia ślubow ania w ierności K oronie oraz w ysłania 300 jezdnych i 800 pieszych na czas w y p raw y królew skiej do In flan t. M eklem burczyk nie złożył przysięgi w ierności i pokusił się o sam o w olne objęcie rządów w In flan tach , przez co stra c ił to, co obiecyw ał m u uk ład w arszaw ski. Te poczynania w In flan tach rzu cają św iatło na późniejsze zam ierzenia M eklem burczyka wobec P ru s. Wówczas chciał opanować In fla n ty na innej drodze. Miało tem u posłużyć projek tow an e m ałżeństw o siostry M eklem burczyka, A nny, z Got- th ard e m K ettlerem , k tó re zaw arte zostało w m arcu 1566 r. w K rólew cu. Je d n a k sp raw y inflanckie szybko w ysun ęły się Janow i A lbrechtow i m eklem b u rskiem u z ręki. Odejście od czynnej polityki inflanckiej tłum aczy się zaangażow aniem bez reszty w spraw ach pruskich, któ re w ydaw ały się bez porów nania bardziej atrakcy jne, a n aw et zachodziła możność ich szybkiej realizacji, na któ rą już w yżej w sk a z a liśm y 67). J a n A lb recht m eklem burski b y ł przecież m ężem n a jsta rsz ej i n ajbard ziej kochanej córki A lbrechta. S tary książę chętnie w idziałby go jako opiekuna jego m ałoletniego syna.
P ierw otn e p lan y , zw iązane ze spraw ą pruską, sięgają r. 1562. Wówczas to, podczas swego pobytu w K rólew cu, rozm aw iał Jan A lb recht z teściem i kanclerzem , Ja n em K rey tzen em 68), w spraw ie
6(i) F. S c h i г r m a c h e r, Johann A l b r e c h t 1 H er zo g vo n M eck len b u rg , cz. I — II, W ism ar 1885; H. S c h r e i b e r , Johann A l b r e c h t I, H erzog vo n
M ec k le n b u rg , H alle 1899.
e7) Te poczyn an ia p o lity czn e zw ią za n e z In fla n ta m i rela c jo n u ję na p od staw ie K. L o h m e y e r a , H er zog A l b r e c h t v o n Preussen, D anzig 1890, s. 44 — 46 i St. В o d n i а к a, op. cit., s. 258 — 259. Zob. też K. L o h m e y e r , Des
H e rzogs Johann A l b r e c h t zu M e k l e m b u r g V e r s u c h au f L iv l a n d , D orpat 1863.
6fi) Jan v. K reytzen, (D om nau 1516 f K rólew iec 1 V 1575), brat K rzysztofa. Od 1524 r. stu d io w a ł w W ittem berdze, u zysk u jąc p óźn iej doktorat praw , odbył liczn e podróże, w r. 1533 b y ł w R zym ie. Po pow rocie w stą p ił na słu żb ę u k sięcia A lb rech ta i w r. 1536 posłany na pom oc m argrabiem u W ilh elm o w i do Inflant, w k rótce został m ia n o w a n y k anclerzem ; b ył to p ierw szy in d y g en a na tym urzędzie. W ciągu 40 lat cała p o lity k a zagraniczna sk u p iała się w jego rękach.
dopuszczenia go do sukcesji w lennie pruskim . W r. 1564 Ja n A lbrecht m eklem burski baw ił w K rólew cu, w drodze z W arszaw y do swego k raju . Zastał teścia ta k chorego, iż nie wróżono m u w ielu dni życia. Będąc pew ny łaski królew skiej J a n A lbrecht widzi mo żliwość objęcia rządów tu ta j po śm ierci starego księcia.
Dalszy w yraźny etap w tych planach stanow i lato 1565 r. Do P ru s p rzybyw ają posłowie Ja n a A lbrechta: dr K rzysztof L ersn er i Ja n Rexin, aby upom nieć się u A lbrechta o obiecane w kw ietniu 1564 r. 15.000 guldenów . Prócz tego m ają misję tajn ą. Chodzi tu 0 zm ianę testa m e n tu i k u ratelę nad A lbrechtem F ry d ery k iem po śm ierci starego księcia oraz o oddanie Janow i A lbrechtow i 5 zamków. W tej spraw ie toczyły się rokow ania m iędzy dwoma w spom nianym i posłam i z jednej strony a K uschm alzem , urzędnikiem kancelarii księcia, Skalichem i H orstem z drugiej strony. Z polecenia Jan a A lbrechta posłowie m ieli rokować przede w szystkim ze Skalichem 1 H orstem . Ale n aw et Skalich i Horst nie widzieli wówczas szans n a załatw ienie żądań M eklem burczyka. M isję chcieli zniweczyć radcy k sią ż ę c y 69): Ja n K reytzen, kanclerz, i b ra t jego, b u r g r a b ia 70), m arszałek Joachim v. Borcke 71) oraz F ry d e ry k i Eliasz K anitzow ie 72), godząc się zapłacić owe 15.000 guldenów , aby tylko nie było p rete k stu do ingerow ania Jan a A lbrechta w spraw y pruskie. Skalich nam aw iał Ja n a A lbrechta do szybkiego przyjazdu, gdyż wówczas będzie m ożna załatw ić nie ty lko spraw ę k u rateli i testa m e n tu 73). Stało się jednak nie po m yśli Skalicha. Książę przybył dopiero w m arcu 1566 r. na ślub siostry do Królew ca, gdy Skalich w obawie przed niebezpieczeństw em , jak ie m u groziło, udał się do P aryża pod p rete k ste m poszukiw ania żony dla młodego k się c ia 74).
Lo-M ożna go zaliczyć do w ażn iejszych p o lity k ó w II p o ło w y X V I w iek u . W ystęp ow ał on na sejm ach po stronie k sięcia, aż ten złączył się z Janem A lbrechtem m ek lem b u rsk im i P a w łem Sk alich em . Przed sejm em 1566 r. znów obejm uje urząd k an clersk i. (A ltp r. Bio gra phie, t. I, s. 365/2 — 366/1).
6S) F. S c h i r r m a c h e r , op. cit., s. 656.
70) K rzysztof v. K reytzen — D om nau 1512, f tam że 20 III 1578, syn M elchiora i Z uzanny von E gloffstein . N ie stu d iow ał, jednak już od r. 1534 jest w słu żb ie d yp lom atyczn ej k sięcia. W r. 1542 zostaje starostą Pokarm ina, a n ie w ie le lat później T ap iaw y. N a początku 1550 r. zostaje nadburgrabią. O jego d ziałaln ości w ok resie przed sejm em 1566 p iszem y dalej. Z urzędu nadburgrabiego odszedł o stateczn ie w r. 1574 na sk u tek opozycji szlach eck iej i udał się do sw ych dóbr w D om nau (Zob. Ch. K r o l l m a n n , A lt p r e u s s i s c h e Biographie, t. I, K önigsberg
1941, s. 365/2).
71) Joachim v. B orcke ur. na Pom orzu, i 11 X 1572 P okarm in, brat A n ton iego — starosty P okarm ina. Joachim p rzyb ył do Prus w r. 1540, a w r. 1541 został p rzy jęty do służby k siążęcej. O żeniony z Dorotą v. S ch lieb en . Za pożyczki książę ob iecał m u w r. 1549 urząd. W r. 1554 jest starostą R ybaków , w r. 1556 o trzym uje w zastaw urząd Ełk, w r. 1558 nadm arszałek. Okres przed sejm em om ów iony w artykule. (A lt p r e u s s is c h e Biographie, t. I, s. 71/2) i G csch ich ts-
ąu ellen des b u rg - u n d sch losgesessenen G eschle chts v o n Borcke, H erausg. Georg.
S e l l o , t. III, cz. I, B erlin 1907, s. 766 — 777. 72) O K anitzach piszem y dalej.
73) F. W. S c h i r r m a c h e r , op. cit., s. 658 — 660.
74) N a p od staw ie F. W. S c h i r r m a c h e r a, op. cit., s. 658 — 660; k ied y został p roskrybow any, przeszedł na katolicyzm i głosił, że książę A lb rech t d zięk i niem u p ow rócił na łono kościoła katolickiego. Ta pogłoska dała pow ód w X IX w . A u g u sty n o w i T h e i n e r o w i do nap isan ia pracy Herzogs A lb r e c h t
v o n P re u ss e n R ü c k k e h r zu r kath olisch en K irch e, A ugsburg 1846, s. 1 — 30.
W p iśm ie p olem iczn ym J. V o i g t , Sen d sch r eib en an A u g u s ti n Theiner..., K önigsberg 1846, obala p oglądy Theinera.
hm eyer 75) pisze, iż istn ieje w iele dowodów n a ścisłe k o n tak ty Ja n a A lbrechta ze Skalichem , chociaż oczywiście najw ażniejsze spraw y om aw iano ustnie. W iele sp raw zw iązanych z tym i planam i zała tw iały: żona M eklem burczyka, A nna Zofia, i siostra A nna podczas sw ych pobytów w K rólew cu, na co w skazuje ich k o re sp o n d e n c ja 76).
IV. D W IE PAR TIE: K SIĄ Ż Ę C A I ST A N O W A ORAZ ICH W A LK A PRZED SEJM EM 1566 r.
Rola, jaką począł odgryw ać Skalich u boku A lbrechta, niepokoiła stany. P róbow ał początkowo otw orzyć oczy księciu działacz refo rm a- cyjny, P io tr P aw eł V ergerius 77), przeciw nik Skałicha w czasie jego pob ytu w T ybindze 78). D oprow adziło to ty lko do zerw ania stosunków m iędzy księciem a V ergeriusem . Później rzecznik interesów sta now ych, A lb rech t Truchsess von W e tz h a u se n 79), n a podstaw ie szeregu dowodów zeb ranych w W iedniu o Skałichu zakw estionow ał jego szlachectw o oraz „rozgłaszał wieści o jego praw dziw ym po chodzeniu, m ieniąc go szalbierzem podszyw ającym się pod nazw iska w ysokich rodzin książęcych” 80). P ociągnięty do odpowiedzialności przez sąd. dw orski, A. T ruchsess został skazany na 1 ro k zam il knięcia 61). W ówczas udał się znów do Rzeszy i odnalazł „w łaściw ych S kalichów ” : W ilhelm a (de la Scala) z Baw arii, p an a W erony i Vicenzy, k tó ry pow iedział mu, iż w raz z b rate m W arm undem są ostatnim i przedstaw icielam i tego rodu, a P aw eł Skalich nie jest z nim i w cale sp o k re w n io n y 82). Z ebrał też inne św iadectw a fałszywego pocho dzenia Skałicha, lecz spóźnił się na proces. Sąd odbył się jedn ak w7 roku 1565. Obie stro n y w ytoczyły dowody. Mimo przebiegłości Skałicha, k tó ry m. in. udow adniał, że ze w spom nianym W ilhelm em i W arm u ndem spokrew niony jest dopiero w 9 pokoleniu 83) i licznych „dow odów ” jego szlachectw a bezsporne było, iż praw d a leży po stro n ie jego przeciw nika. Sąd nie chciał w ydać w yrok u przychylnego dla Skałicha, książę je d n a k p rzy znał m u rac ję i w yrok uznaw ał A lb rech ta T ruchsessa v. W etzhausen w innego potw arzy, żądał zam ilknięcia i zasądzał m u koszty procesu (w yrek z 28 X 1565 r . ) 84). Na Skałicha u sk arżała się wów czas obok A lbrechta Truchsessa
75) He r z og Albrecht ..., s. 47.
76) Tenże, H B , s. 246 podaje, iż k orespondencja ta znajduje się w G rossherz.
H au p tarch iv zu S ch w erin.
T0 P iotr P a w e ł V ergerius (ок. 1497 — 1564) k atolick i, potem p rotestan ck i teolog. Od r. 1533 n uncjusz p a p ie sk i na dw orze króla Ferdynanda. P rzeszed ł na p rotestan tyzm . Od r. 1553 radca k sięcia K rzysztofa w irtem b ersk ieg o (por.
Di e Re l i gi on in G e s c h i c h t e u n d G e g e n wa r t , II w yd., T übingen 1931, s. 1543/1).
7S) St. В с d n i a k, Fol ska a P r u s y Ks i ąż ęce u s c h y ł k u r z ą d ó w Al b r e c h t a ,
R ocznik G d ań sk i, t. IX — X (1935 — 36), G dańsk 1937, s. 236 — 237.
7Я) A lb rech t T ru ch sess von W etzhausen z G ross-К litten kolo D om nau sta n ą ł w czasie sejm u 1566 r. na czele p artii stan ow ej. W r. 1567 otrzym ał zap is na K reuzburg, poprzednio n a leżą cy do S k ałich a i krótko do K aspra F a scita . A . T ru ch sess zm arł w r. 1573 (zob. J. V o i g t , op. cit., s. 49; K. L о h m e y e r, — HB, s. 115, przypis. 1 i s. 179, § 8). 80) A. P a V /i ή s k i, S p r a w y P r u s K s i ą ż ę c y c h za Z y g m u n t a A u g u s t a , W ar szaw a 1879, s. X LV I. 81) J. V o i g t, op. cit., s. 49. H2) G. K n b b e l , op. cit., s. 143. Щ Tenże, s. 147. *4) Ibidem . 512
szlachta, zwłaszcza z okolic P rab u t, O lsztynka, Pasłęka, Iław y, ale bezskutecznie 85).
Zaostrzenie w alki m iędzy gru p ą Skalicha a stanam i następow ało w zw iązku ze stopniow ym usuw aniem starych radców przez księcia z nam ow y „skalichow ców ’\ Początkiem tej akcji był list Skalicha do księcia A lbrechta z 16 m aja 1563 r., w k tórym apeluje, aby usuw ać niew ierną s łu ż b ę 86). K rok ten był pow ażnym etapem w planach tej gru p y; chodziło o to, żeby zmonopolizować w pływ na księcia i uniezależnić się od opozycji rządow ej.
W skutek tego jed n y ch zw alniano, inni sam i dziękowali za urząd, innych w reszcie osadzano w w ięzieniu. Działo się to w ciągu roku 1565 i 1566, początek sięgał jeszcze bytności Skalicha. Na m iejsce stary ch radców spośród szlachty krajow ej osadzano obcych, co nie było zgodne z „Porządkiem R ządu” (1542).
O d e sz li87):
1. K rzysztof v. K reytzen, nadburgrabia, którego zastąpił K asper v. N ostitz 88), potem K asper F a s o lt89); K rzysztof K re y tzen rato w ał się ucieczką do W arszaw y i pow rócił po p aru m iesiącach z listem żelaznym (Salvo co n d u cto )90);
2. J a n v. K reytzen, kanclerz; zastąpił go agent księcia m eklem - burskiego, doktor W aw rzyniec K irchoff z Rostocku;
3. Joachim v. Borcke, nadm arszałek; na ten urząd m iał być pow ołany dowódca zaciężnych, P aw eł v. W obeser 91);
4. D oktor F ranciszek Thegen 92), wicekanclerz;
5. Skarbnicy (K astenherren) Jerzy R au th er 93) i P fe rsfelder 94),
85) C. A. H a s e, op. cit., s. 325; J. V o i g t , op. cit., s. 58. 86) J. V o i g t , op. cit., s. 31.
87) C. A . H a s e, op. cit., s. 318 — 319.
8S) K asper v. N ostitz (1500 — 22 III 1588), sy n K aspra, pochodził ze Śląska. L uteranin, stu d iow ał w K rakow ie, W iedniu i W ittem berdze. D o Prus przybył w r. 1534. W latach 1534 — 1538 w ójt zam kow y (H ausvogt), od 1538 r. -— radca kam ery. B y ł p rzeciw n ik iem O siandra. W okresie poprzedzającym sejm 1566 r. n ie zw ią za ł się ca łk o w icie z n ow ym i radcam i. P od ejrzew an y w czasie sejm u 1566 r. o u d zia ł w sporządzeniu testam en tu z 14 m aja 1566 r. Od 13 III — 18 VI 1566 nadburgrabia, od 8 V II 1566 — 1578 znów radca kam ery (K. L o h m e y e r, — HB, E in le itu n g ; A lt p r e u s s i s c h e Bio gra phie, t. II, z. II, s. 474/2 i 475/1).
89) K asper F asolt, syn W olfa, m ia ł dobra w p o w iecie iław eck im , 18 VI 1566 r. — 1567 nadburgrabia, aż do r. 1570 starszy nad ław ą w P a słęk u i jeszcze w r. 1577 n azw an y b y ł sędzią p asłęck im (K. L o h m e y e r , — HB, s. 167,
przypis). _
90) N achle se v o n Paulo Scalichio, A cta B orussica ( = A B), t. I, Leipzig 1830, s. 834.
91) O n im p iszem y dalej.
92) F ranciszek T hegen lu b D egen, dłu goletn i radca książęcy przynajm niej od 1545 — 1570, w czasie sejm u 1566 na now o p ow ołan y na sw ój urząd. Zmarł w końcu 1572 (zob. K. L o h m e y e r — HB, s. 182, przypis 7 i J. G a l l a n d i ,
K ö n ig s b e r g e r S ta d t g e s c h l e c h te r , A ltp reu ssisch e M onatsschrift (== A M S), t. 20,
1883, s. 608.
93) Jerzy v. R auther — w latach 1555 — 1562 starosta D ąbrów na. N ależał do „panów k a so w y ch ” N atan gii z siedzibą w K ętrzynie. K siążę, k ied y brak m u b yło p ien ięd zy, zw racał się do kas stan ow ych i np. 20 X 1565 r. w ziął za p ok w itow an iem z k a sy sam b ijsk iej 14.333 talary 11 groszy, 17 II 1566 r. 8.000 grzyw ien , 20 lip ca 1566 r. 6.734 grzyw ny, 47 szelągów ; k ied y k siążę zażądał p ien ięd zy od panów k a so w y ch N atangii, otrzym ał odpow iedź odm ow ną. R euter u ciek ł w ów czas przed gn iew em k sięcia na W arm ię. Zmarł w r. 1571 (K. L o h m e y e r , HB, s. 243).
94) O nim brak w iadom ości.
nie użyczający pieniędzy stanow ych do dyspozycji nowych radców , m usieli opuścić k ra j;
7. D ym isję otrzym ał 16 III 1566 r. w niełaskaw ej form ie F ry d e ry k K an itz 95);
7. Za rad ą S chnella aresztow ano w ielu członków sądu kni- pawskiego;
8. W reszcie odszedł ochm istrz J a n Ja k u b Truchsess 96).
G łów nym w inow ajcą usuw ania starych radców był Funck, k tó ry poderw ał zaufanie księcia do nich. Około 2 la t przed r. 1566 k a znodzieja nadw orny, E plinius, doniósł Funckow i, że starzy rad cy chcą aresztow ać księcia i osadzić go w „M oscow iter” 97). Tę wiadomość przekazał księciu F u n c k 98). R adcy m ieli nie uznać m łodego pana, lecz rządzić sam i " ). W reszcie B altazar G anss 10°) oskarżał ich, iż starzy rad cy już od r. 1542 chcą być podobni w ojew odom polskim 101). Za spraw ą F u n cka odeszli wówczas: n a d b u rg rab ia K. K reytzen, m arszałek J. v. Borcke, p ułkow nik (7) P ackm ohr, doktor Jonas, von Diebe 102) staro sta R y n u (?) — (JM).
W reszcie dokonano zm iany testam en tu . Dotychczasow y testam en t (d ru g i)103) z 22 I 1555 r., przechow yw any w Tapiaw ie, został przew ieziony przez B altazara G ansa i dra K rzysztofa K irchoffa i now y (trzeci) sporządzony został podług m yśli Ja n a A lbrechta m eklem burskiego. T estam en t (drugi) zn iszczono104). Now y (trzeci) testa m e n t przew idyw ał, iż gdyby A lbrecht zm arł w okresie niepełno- letności swego syna, Ja n A lb rech t m eklem burski ma otrzym ać opiekę nad A lb rech tem F ry d e ry k ie m na okres jego niepełnoletności i po w ym arciu w szystkich m ęskich potom ków z linii A lb rech ta księcia pruskiego, nie fran k o ńscy kuzyni, potom kow ie Jerzego F ry d e ry k a
#3) K. L o h m e y e r , — HB, s. 240.
9fi) AB, t. I, s. 837; St. В o d n i a k, op. cit., s. 243.
B7) B yło to w X V I i X V II w . u m ocn ion e pom ieszczen ie w północnym sk rzyd le zam ku k ró lew iec k ieg o , którego n ie n a leży m ylić z X IX -w ie c z n ą sa lą m osk iew sk ą w zach od n im sk rzyd le zam ku, jak to czyni K u ttig — Das
K ö n ig lich e Schlo ss zu K ö n ig s b e r g in Pr., S itzu n gsb erich te der A lterth u m s
g e se llsc h a ft P ru ssia zu K ön igsb erg in Pr., 38, 1881/82, s. 80. (Zob. K. L o h m e y e r , — HB, s. 95, przyp. 4).
98) W ojew ódzkie A rch iw u m P a ń stw o w e w O lsztyn ie ( — WAPO) P reussische
L a n d ta g s h a n d l u n g e n V/3 — 6 p. 89 i P reu ss isch e T odes T e m p e l ( = PTT), w yd.
S c h u l t z i M. L i l i e n t h a l , s. 1, 1728 — 1730, s. 797 — 798, z zeznań Funcka.
") W A PO V/3 — 6. p, 72 i PTT, s. 802 — 803 — z zeznań H orsta.
10°) B altazar G ans, f 1580 K rólew iec, o pochodzeniu jego brak danych. P rzyb ył do P rus b ied n y i w r. 1536 w szed ł do k a n cela rii k siążęcej, w r. 1548 zostaje nadsek retarzem . B y ł w zau fan iu u k sięcia, skoro k siążę dyk tow ał m u w iad om ości do h istorii Prus, aby w raz z in n y m i źródłam i zestaw ić praw d ziw ą k ron ik ę Prus. O trzym yw ał n adania ziem sk ie. Od r. 1565 popadł w n ieła sk ę k sią żęcą i za stą p ił go na urzędzie k onkurent K asper D argitz, ch ociaż form aln a d y m isja n a stą p iła dopiero 29 czerw ca 1566 r. WT dużym stop n iu p rzyczyn ił się do niej K asper N ostitz: G ans p ozostał jednak w służbie k siążęcej, u ży w a n y b ył do p o se lstw (A lt p r e u s s is c h e B iographie, t. I, s. 204/1 i K. L o h m e y e r , — HB, s. 248 — 250).
101) W APO V/3 — 6, p. 84 i PTT, s. 809 z zeznań Horsta.
ί°2) W APO V/3 — 6, p. 94 i PTT, s. 8G0 z zeznań Funcka; p. 99 — 100 i PTT s. 814 z zeznań S ch n ella.
103) T estam en t (pierw szy) z r. 1541.
i nie B randenburczycy, lecz potomkowie jego starszej córki, A nny Zofii, i Ja n a A lbrechta m eklem burskiego m ają otrzym ać następstw o tro n u w P rusach.
Jeżeli pan lenny, król polski, nie da na to przyzw olenia, wówczas pow inni oni otrzym ać pew ną ilość starostw „litew skich” 105), a gdyby i to się nie udało, w takim razie przynajm niej sum ę 600.000 w ę gierskich guldenów 106). Sporządzenie testam en tu miało pozostać w ta jem nicy. U w ierzytelniony został on przez 7 osób: 3 burm istrzów 3 m iast K rólew ca (M arcin K alau ze Starego M iasta, Ja n von Sehe z K nipaw y, Jeronim us von Stein z L ip n ik a )107), 3 urzędników ksią żęcych zw iązanych ze spraw am i m eklem burskim i (Zygm unt von K ersten d o rf 108), Ja n von H o id t109), W enzel von Schack) no) i nad- b urg rab iego K aspra Nostitza. N ikt więc z nowych radców nie b rał udziału w podpisyw aniu testam en tu , chociaż w iem y dobrze o ich inspiratorskiej i w ykonaw czej roli w jego sporządzeniu. Przy uk ła daniu testa m e n tu udzielali bowiem rad drowi K irchoffow i Horst i Schnell n i ). B rak ich podpisów na testam encie jest chyba zrozu m iały. Na ty m polegała zapew ne w ym yślna tak ty k a now ych radców . A może też J a n A lbrecht m eklem burski, znający niepopularność now ych radców , asekurow ał się nieco przed ew entualnym i zarzutam i stanów , iż testam en t jest dziełem nowych radców , a także przed zarzutem sfałszow ania dokum entu. Chodziło chyba o to, żeby w chwili otw arcia testam en tu nie było żadnych podstaw do jego zakw estionow ania. S chirrm acher 112) nie zatrzy m uje się nad tą spraw ą.
Tym czasem wieści o gubernatorstw ie, jako jed yn a część te stam entu, przeniknęły do opinii publicznej, budząc niepokój 113). Zrozumiano, że skalichow cy dopięli swego, g w aran tu jąc swoją dalszą egzystencję na w ypadek śm ierci A lbrechta.
iod) M iano tu na m y śli K łajpedę, Tylżę, R agnetę, W ystruć, W ęgorzew o i G eorgenburg, czy li starostw a w północnej części K sięstw a. (F. W. S c h i r r m a c h e r , op. cit., s. 665), w w ersji A B (N ach lese von Paulo Scalichio), t. I, L eipzig 1730, s. 838 — był to K w idzyń, K łajpeda, Grobin i Görgenburg, zaś A. P a w i ń s k i , op. cit., s. X LV III, podaje zam iast G örgenburga M arienburg (M albork), co jest zap ew n e przep isan iem się. P rzyjm u jem y tezę S c h i r r m a c h e r a, gd yż znał on' odpisy testam entu z 14 V 1566 r. G örgenburg zastaw ił, Z ygm unt A u gu st 1 I 1562 k sięciu A lb rech to w i za 3.000 talarów . N a w ie ść o zap isie tego starostw a Jan ow i A lb rech tow i m ek lem - burskiem u król p o lsk i p o sta n o w ił w y k u p ić je. P ien iąd ze m ia ły być złożone w g życzenia k sięcia A lbrechta jego w ie r z y c ie lo w i R einholdow i
K rakow (o nim dalej) w G dańsku, W ykupienie tego starostw a najpóźniej do lu tego 1568 r. nie n astąp iło (K. L o h m e y e r , HB, s. 161, p rzypis 1).
30B) K. L o h m e y e r , H erzo g A lb r e c h t , s. 50.
107) G allan d i J. op. cit., s. 598, podaje „I-Iieronymus” — burm istrz Lipnika. los) Z ygm unt v. K ersten d orf n azyw an y też K ierstan ow sk i (zapew ne Polak), w 1. 1566 i 67 starosta Szaków .
109) Jan von H oiten (Hoidt) zan otow an y jest pod datą 29 listopada 1562 r. jako starosta K ętrzyna, a także w 1. 1564, 1565 i 1568 (K. L o h m e y e r , —
HB, s. 109, przyp. 2 i s. 350).
ii°) W enzel Schack v. W ittenau, doktor, poseł k sią żęcy w W arszaw ie w czasie sejm u 1566 r. w k oresp on d en cji z H orstem . O żeniony z K rystyną, córką
kanclerza Jana K reytzena, 21 grudnia 1575 r. m ian ow an y kanclerzem .
(K. L o h m e y e r , op. cit., s. 156, przyp. 5 i s. 340 — 341 — dokum ent n om inacji na kanclerza).
311) W APO V/3 — 6, p. 71 i PTT, s. 802 — z zeznań Horsta. 112) Op. cit., s. 666.
